100 lat temu powołano Biskupstwo Polowe w Polsce

5 lutego minie setna rocznica utworzenia przez papieża Benedykta XV Biskupstwa Polowego w Polsce. Dziś jego rolę pełni Ordynariat Polowy w Polsce, w którym posługę pełnią kapelani wojskowi i służb mundurowych.

W czasach PRL działalność ordynariatu została zahamowana, a w jego miejsce powołano fasadowy Generalny Dziekanat Wojska Polskiego. Ordynariat Polowy w Polsce przywrócony został dopiero w 1991 r. z woli papieża św. Jana Pawła II, dlatego pomimo stuletniej historii duszpasterstwa wojskowego ordynariat miał tylko pięciu biskupów polowych.

Geneza Biskupstwa Polowego

W latach I wojny światowej wielu polskich kapłanów pełniło kapelańską posługę w armiach Rosji, Austro-Węgier, Niemiec, w których szeregach służyły tysiące Polaków-katolików, którym należało zapewnić opiekę duchową. Kapelani pełnili też posługę w powstających w toku wojny polskich formacjach wojskowych: Legionach Polskich, Korpusach Polskich w Rosji, w organizowanej we Francji Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera.

U schyłku I wojny światowej, z inicjatywy Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego, a przede wszystkim jej najwybitniejszego członka, ks. abp. Aleksandra Kakowskiego, metropolity warszawskiego, podjęto starania, aby posłudze kapelańskiej w organizowanej wówczas Polskiej Sile Zbrojnej – późniejszym Wojsku Polskim nadać jednolitą strukturę organizacyjną. Wspierał je ks. Achille Ratti, przedstawiciel Stolicy Apostolskiej w randze Wizytatora Apostolskiego, przebywający od kwietnia 1918 roku w Polsce.

4 listopada 1918 r. na mocy porozumienia zawartego przez płk. Jana Wroczyńskiego, kierownika Ministerstwa Spraw Wojskowych w podległym Radzie Regencyjnej rządzie Władysława Wróblewskiego z wizytatorem apostolskim ks. Achille Rattim, arcybiskupem warszawskim Aleksandrem Kakowskim i biskupem sandomierskim Marianem Ryxem, ustanowiono Naczelnego Kapelana Wojsk Polskich, którym został mianowany (14 listopada 1918 r.), ks. Jan Pajkert, kapłan diecezji sandomierskiej, były dziekan I Polskiego Korpusu w Rosji. Następnym krokiem stało się powołanie (5 grudnia 1918 r.) Konsystorza Polowego Rzymsko-Katolickiego Wyznania, który wchodził – jako sekcja – w skład Departamentu Mobilizacyjno-Organizacyjnego Ministerstwa Spraw Wojskowych.

Niebawem miały miejsce wydarzenia o historycznym wymiarze: Koniec wojny, przekazanie Józefowi Piłsudskiemu przez Radę Regencyjną całkowitej władzy wojskowej i cywilnej, powstanie Polski Niepodległej. Tamta sytuacja motywowała potrzebę nowej organizacji duszpasterstwa wojskowego – utworzenia biskupstwa polowego i generowała zgodne działania w tym kierunku: Państwa Polskiego, Kościoła w Polsce, Stolicy Apostolskiej.

W dniu 5 lutego 1919 r. wizytator apostolski ks. Achille Ratti ogłosił utworzenie przez papieża Benedykta XV Biskupstwa Polowego w Polsce i nominowanie na pierwszego biskupa Wojsk Polskich dotychczasowego biskupa pomocniczego archidiecezji warszawskiej, bp. Stanisława Galla (1865–1942). Nominację otrzymał 8 lutego z rąk Naczelnika Państwa i następnego dnia objął swój urząd. Biskup polowy został mianowany na stopień generała-porucznika. Obrał hasło biskupie: Stella Maris (Gwiazda Morza). Na swego zastępcę (wikariusza generalnego) mianował ks. Jana Pajkerta.

Działalność pierwszych biskupów polowych

Pierwszy biskup polowy Stanisław Gall rozpoczął swoją misję w warunkach niezwykłe trudnych, trwały walki o granice państwa w Małopolsce Wschodniej, na Wileńszczyźnie, rozgorzała wojna polsko-bolszewicka (1919–1921). Stanęło przed nim zadanie zorganizowania dostatecznej liczby kapelanów, których domagały się formacje walczące na różnych frontach, ich wyposażenie w kaplice polowe, niezbędny sprzęt liturgiczny, skoordynowanie i zharmonizowanie duszpasterstwa wojskowego z aparatem wojskowym (tworzenie od podstaw regulaminów i przepisów prawa regulujących służbę kapelańską w wojsku polskim).

Po ustaniu działań wojennych, trzeba było podjąć prace nad organizacją nowej struktury kościelnej w warunkach pokojowych i rozbudową kadry duchowieństwa wojskowego. Biskup Gall opracował statut duszpasterstwa wojskowego, który został uzgodniony między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską i ogłoszony 27 lutego 1926 r. W ślad za postanowieniami statutu poszło formalne utworzenie przez biskupa polowego parafii wojskowych. Każda parafia otrzymała swego patrona a na jej czele stanął kapelan z prawami proboszcza.

W pracy duszpasterskiej pierwszego biskupa polowego od 1926 r., tj. od przewrotu majowego narastały trudności i przeszkody, zwłaszcza ze strony wyższych władz wojskowych. Na początku 1932 r. biskup Gall poprosił Ojca Świętego o zwolnienie go ze stanowiska biskupa polowego. 29 marca 1933 r. w wieku 76 lat, po czternastu latach swego posługiwania, przeszedł w stan spoczynku i powrócił do posługi biskupiej w archidiecezji warszawskiej.

Jego następcą został mianowany 14 lutego 1933 r. ks. Józef Gawlina (1892–1964), kapłan diecezji katowickiej, proboszcz parafii św. Barbary w Królewskiej Hucie (dziś Chorzów), m.in. twórca Katolickiej Agencji Prasowej (1927). Sakrę biskupią otrzymał 19 marca 1933 r. w Królewskiej Hucie. Obrał hasło biskupie: „Turris fortissime nomen Domini” (Najsilniejszą wieżą Imię Pana). W okresie II Rzeczypospolitej przez szeregi kapelanów wojskowych przewinęło się ponad 500. kapłanów. W okresie pokoju (1933–1939) dał się poznać jako dynamiczny organizator duszpasterstwa w Wojsku Polskim – w czasie narastających napięć i intensywnych przygotowań do spodziewanej wojny. W chwili wybuchu II wojny światowej w Wojsku Polskim służyło 101 kapelanów zawodowych i 30 pomocniczych oraz około 200 kapelanów rezerwy.

Po wybuchu wojny bp Gawlina organizował duszpasterstwo w Polskich Siłach Zbrojnym na Zachodzie, jego jurysdykcji podlegali polscy żołnierze w krajach Europy, w Kanadzie, na Bliskim Wschodzie, w ZSRR (w latach 1941–1942), lotnicy, marynarze. Biskup przebywał wśród żołnierzy Armii Polskiej w ZSRR, towarzyszył II Korpusowi gen. Andersa w kampanii włoskiej, a u schyłku wojny Stolica Apostolska powierzyła mu także jurysdykcję „nad wszystkimi emigrantami i wygnańcami polskimi, a w 1949 r. papież Pius XII mianował go Protektorem Emigracji Polskiej, był również Ojcem Soboru Watykańskiego II. Spoczywa na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino.

Okres powojenny

Po zakończeniu wojny i włączeniu Polski do sowieckiej strefy wpływów Rząd Jedności Narodowej 12 września 1945 r. jednostronnie zerwał zawarty w 1925 r. konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską. Władze przestały przestrzegać zawartych tam ustaleń, także tych dotyczących duszpasterstwa wojskowego, m.in. tego, że „kapelani wojskowi wykonywać będą czynności swego urzędu pod jurysdykcją biskupa polowego, który będzie miał prawo ich wyboru”.

Rozpoczęła się praktyka powoływania kapelanów wojskowych bez uprzedniego porozumienia z władzami kościelnymi. W tej sytuacji Stolica Apostolska uchyliła (21 kwietnia 1948) Statut Duszpasterstwa Wojskowego w Polsce z 1926 r., a sprawy duszpasterstwa wojskowego powierzyła Episkopatowi do chwili ustanowienia biskupa polowego (w 1947 r. bp Gawlina przestał pełnić posługę biskupa polowego). Na ponad czterdzieści lat duszpasterstwo wojskowe zostało podporządkowane organizacyjnie i strukturalnie władzy państwowej.

Na jego czele stał w okresie PRL-u dziekan generalny WP, który w świetle prawa kościelnego był pozbawiony istotnej prerogatywy – jurysdykcji kanonicznej wobec kapelanów wojskowych. Kapelani wojskowi, aby zachować jedność z Kościołem, musieli ją uzyskiwać od swych biskupów diecezjalnych. Dla władz PRL istnienie Generalnego Dziekanatu WP było jedną z oznak rzekomej tolerancji i swobód religijnych. Równocześnie jednak starano się ograniczyć do minimum kontakty kapelanów z żołnierzami. Za udział w praktykach religijnych żołnierze byli prześladowani i karani przenosinami do trudniejszych w służbie garnizonów lub blokowaniem awansów.

Przywrócenie Ordynariatu Polowego w Polsce

Po pięćdziesięcioletniej przerwie, upadek komunizmu umożliwił przywrócenie Ordynariatu Polowego w Polsce. 21 stycznia 1991 r. papież Jan Paweł II wydał dekret przywracający diecezję wojskową oraz bullę w sprawie nominacji ks. prał. dr. Sławoja Leszka Głódzia (ur. 1945), kapłana archidiecezji wileńskiej, dotychczasowego pracownika watykańskiej Kongregacji ds. Kościołów Wschodnich na biskupa polowego. Sakrę biskupią przyjął 23 lutego 1991 r w Bazylice Jasnogórskiej. Obrał hasło biskupie: „Milito pro Christo” (Walczę dla Chrystusa). Katedrą polową został ustanowiony kościół garnizonowy pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Warszawie (ul. Długa 13/15). Lata 90-te były okresem odbudowywania pozycji duszpasterstwa wojskowego sprzed II wojny światowej, otwierania przed Chrystusem bram koszar i instytucji wojskowych, tworzenia sieci parafii i ośrodków duszpasterskich, budowy świątyń lub adaptowania na cele sakralne różnych budynków wojskowych, organizowania opieki duszpasterskiej w misjach pokojowych i stabilizacyjnych, organizacji kurii polowej.

Bp Głódź został podniesiony do godności arcybiskupa ad personam (2004), generała brygady (1991) dywizji (1993) Wojska Polskiego. W 2004 przestał pełnić misję biskupa polowego i został mianowany biskupem ordynariuszem diecezji warszawsko-praskiej, w 2008 arcybiskupem metropolitą gdańskim.

Czwartym biskupem Kościoła w Wojsku Polskim został ks. prał. dr Tadeusz Płoski (1956–2010) , który 30 października 2004 r. przyjął w katedrze polowej święcenia biskupie i odbył uroczysty ingres. Jako hasło swego biskupiego posługiwania obrał słowa: „Mane nobiscum, Domine” (Zostań z nami, Panie). Bp Płoski położył akcent na posługę słowa (wydano sześć tomów jego nauczania pasterskiego) oraz edukację etyczną żołnierzy w ramach etyki normatywnej. Zginął w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem, 10 kwietnia 2010 r., w drodze na uroczystości 70. rocznicy Zbrodni Katyńskiej. Był generałem brygady (2004), dywizji (2006), pośmiertnie: broni (2010).

Spoczywa w krypcie katedry polowej Wojska Polskiego. W miejscu tym spoczywa także abp. Stanisław Gall oraz bp Władysław Bandurski, nazywany Biskupem Legionów, faworyt Józefa Piłsudskiego do objęcia urzędu biskupa polowego sto lat temu. Od momentu śmierci bp. Płoskiego władzę w Ordynariacie Polowym pełnił jako administrator ks. prałat płk Sławomir Żarski, dotychczasowy wikariusz generalny biskupa polowego.

4 grudnia 2010 r., decyzją papieża Benedykta XVI piątym w historii biskupem polowym Wojska Polskiego został biskup pomocniczy archidiecezji krakowskiej bp dr Józef Guzdek (ur. 1956). Ingres do katedry polowej nowego ordynariusza wojskowego odbył się 19 grudnia 2010 r. Jako dewizę swojego posługiwania bp Józef Guzdek przyjął słowa „In Te Domine speravi” (Tobie, Panie, zaufałem). W 2015 r. otrzymał awans na stopień generała brygady Wojska Polskiego (2015).

Współczesne oblicze Ordynariatu Polowego

W diecezji wojskowej funkcjonuje obecnie 79 parafii i ośrodków duszpasterskich. Posługę pełni w nich 50 kapelanów (w tym 24 emerytowanych); 92 inkardynowanych do innych diecezji, 9 zakonników oraz 6 księży greckokatolickich.

Posługą kapelanów objęte są wszystkie jednostki wojskowe, uczelnie, szpitale, sanatoria oraz żołnierze polscy uczestniczący w misjach pokojowych poza granicami naszego kraju i w polskich przedstawicielstwach wojskowych przy NATO i UE. W misjach pokojowych uczestniczyło ponad stu kapelanów, wielu brało w nich udział kilkakrotnie.

Oprócz posługi sakramentalnej skupionej wokół parafii wojskowych, duszpasterze Ordynariatu Polowego prowadzą kursy przedmałżeńskie, zajęcia z etyki. Z posługi księży kapelanów korzystają także rodziny żołnierze, kombatanci, weterani oraz funkcjonariusze służb mundurowych (Policji, SOP-u, Straży Granicznej, ABW i Straży Ochrony Kolei). Biskup polowy pełni obecnie także funkcję naczelnego kapelana harcerzy.

Od 1992 r. Ordynariat Polowy wydaje dwutygodnik „Nasza Służba”, czasopismo informacyjno-formacyjne, opisujące działalność biskupa polowego, kapelanów oraz wojska i służb mundurowych. Ordynariat Polowy jest aktywny także w Internecie, posiada swoją stronę (www.ordynariat.pl) oraz w mediach społecznościowych.

Po przywróceniu Ordynariatu Polowego i erygowaniu parafii wojskowych zainicjowana została w nich działalność charytatywna. W ten sposób tworzyła się Caritas Wojskowa, choć jeszcze bez nazwy i bez swego umocowania prawnego. W 1996 r. ówczesny biskup polowy Sławoj Leszek Głódź wydał dekret erygujący Caritas Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego, jako autonomiczny podmiot prawa kościelnego i cywilnego. Podstawowym zadaniem Caritas Ordynariatu Polowego jest troska o każdego człowieka, jego potrzeby duchowe i materialne. Realizując te zadania Caritas Wojskowa spieszy z pomocą wszędzie tam, gdzie znajdują się ludzie dotknięci klęskami żywiołowymi czy innymi wypadkami losowymi, w rejonach konfliktów zbrojnych, misji pokojowych i stabilizacyjnych na całym świecie. Funkcjonuje na mocy własnego statutu i jest jedyną działającą w strukturach wojska organizacją charytatywną na świecie. Terenem działania Caritas Wojskowej jest obszar diecezji wojskowej oraz krajów, w których stacjonują polscy żołnierze.

Raz w roku duszpasterstwo wojskowe przyznaje wyróżnienia Benemerenti Ordynariatu Polowego. Dzieje się tak od 1995 r. Nagroda przyznawana jest „dla podkreślenia zasług osób, które dają świadectwo najwyższym wartościom, jakimi w życiu jednostki i społeczeństwa są prawda i sprawiedliwość”. Jako pierwsi – w 1995 r. – wyróżnienie to otrzymali red. Elżbieta Jaworowicz, autorka programu „Sprawa dla reportera” i ówczesny rzecznik prasowy Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej mjr Eugeniusz Mleczak.

Benemerenti otrzymali m.in. śp. gen. Marek Papała (pośmiertnie), red. Waldemar Milewicz (pośmiertnie), dziennikarz Telewizji Polskiej, Andrzej Przewoźnik i Chór Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego (2001), Fundacja Anny Dymnej „Mimo wszystko”(2007), Batalion Reprezentacyjny WP (2007). W tym roku nagrodę otrzymali Archidiecezja Warszawska oraz żołnierze Wojsk Inżynieryjnych.

Ordynariat Polowy WP jest aktywny także wśród społeczności duszpasterzy wojskowych na świecie. Dwukrotnie (w 1995 w Warszawie i w 2019 r. w Krakowie) gościł naczelnych kapelanów wojskowych, zrzeszonych w Międzynarodowej Konferencji Naczelnych Kapelanów Wojskowych (IMCCC). Co roku polscy żołnierze biorą udział w Międzynarodowej Pielgrzymce Żołnierzy do Lourdes oraz do Lewoczy na Słowacji. Ordynariat Polowy organizuje co roku międzynarodową pielgrzymkę na Jasną Górę, w której biorą udział żołnierze ze Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Litwy, Chorwacji i Słowacji. Bezpośrednie kontakty z kapelanami innych krajów odbywają się także podczas pełnienia misji zagranicznych. Kapłani w mundurach z różnych krajów otaczają opieką duszpasterską katolików z innych państw, realizując w ten sposób powszechny wymiar Kościoła.