100 lat temu zmarł Franz Kafka – pisarz metafizyczny?

Dokładnie 100 lat temu – 3 czerwca 1924 roku – zmarł Franz Kafka, jeden z najważniejszych i powszechnie czytanych pisarzy w historii literatury. Pozostawił po sobie wiele utworów, które zamierzał zniszczyć. Wbrew jego woli, dzieła te zostały jednak zachowane i zapewniły mu pośmiertną sławę. Siła dzieła Kafki tkwi przede wszystkim w jego człowieczeństwie i empatii. Jest też odczytywany jako pisarz metafizyczny a nawet traktowany za “świeckiego żydowskiego mistyka”. Samo jego nazwisko przyjęło się jako neologizm – „kafkowski”, który stał się powszechnym określeniem absurdalnych i niejasnych sytuacji.

Franz Kafka, urodzony w Pradze w 1883 roku, należał do niemieckojęzycznej mniejszości żydowskiej. Nie znalazł wsparcia w swojej rodzinie. Przez całe życie cierpiał z powodu ojca, który wolał, aby jego syn został biznesmenem, a nie pisarzem, czemu Franz dał wyraz w słynnym “Liście do ojca”. Ponieważ nie mógł utrzymać się z samego pisania, Kafka pracował jako urzędnik ubezpieczeniowy, a następnie poświęcał się rzeczom, które sprawiały mu przyjemność: jeździł na motorze, chodził do kina, uprawiał sport, jeździł na wycieczki do Włoch, Berlina i Paryża i lubił spotkania towarzyskie. 

Miał trudne relacje z kobietami, co wynikało między innymi z oczekiwań społecznych. Zdawał sobie sprawę, że małżeństwo i ojcostwo poważnie ograniczyłyby jego twórczość literacką i odruchowo dystansował się. Tak było w przypadku Felice Bauer, z którą dwukrotnie się zaręczył i dwukrotnie wycofał.

Pisał wieczorami i w nocy: dzienniki, opowiadania, powieści. Jego najlepszy przyjaciel Max Brod, którego poznał podczas studiów prawniczych, rozpoznał wielki talent literacki Kafki i zachęcał go do publikowania tekstów. Kafka wątpił jednak w swoje zdolności pisarskie. Zmarł na gruźlicę krtani 3 czerwca 1924 roku, kilka tygodni przed swoimi 41. urodzinami. Wcześniej poprosił swojego przyjaciela, aby spalił wszystkie jego rękopisy po jego śmierci.

Na szczęście dla potomnych Max Brod nie spełnił tego życzenia, w przeciwnym razie jego powieści „Proces” i “Zamek” nigdy nie zostałby opublikowane. Dziś te niedokończone powieści są jednymi z najbardziej znanych tekstów Kafki.  Jego dzieła zostały zakazane i spalone w Niemczech w czasach narodowego socjalizmu, był początkowo bardziej znany za granicą niż w Czechach czy Niemczech.

W wielu krajach dzieło Kafki jest nadal obowiązkową lekturą w szkołach. Kafka jest czytany na całym świecie: w Azji, w Afryce, w Ameryce Północnej, w Ameryce Łacińskiej, w Europie, w Australii. W Indiach jest dobrze znany w kręgach intelektualnych, a w Meksyku, Kolumbii i Argentynie wciąż cieszy się dużą popularnością. 

Wielu światowej sławy pisarzy odnosi się do Kafki w swoich powieściach i postrzega go jako jednego z najważniejszych współczesnych autorów XX wieku. Kolumbijski pisarz i laureat Nagrody Nobla Gabriel García Márquez, który zmarł w 2014 roku, powiedział nawet, że to właśnie lektura opowiadania Kafki „Przemiany” zainspirowała go do pisania.

Z kolei wybitny argentyński pisarz Jorge Luis  Borges, zarówno w esejach, jak i w artykułach, a zwłaszcza w rozmowach, przyznawał się do długu i wpływu, jaki wywarł na niego Kafka, doceniając przede wszystkim prostotę jego pisarstwa: „Moje pierwsze wspomnienie o Kafce miało miejsce w 1916 roku, kiedy postanowiłem nauczyć się niemieckiego (…). Uderzyło mnie w Kafce to, że pisał tak prosto, że nawet ja mogłem go zrozumieć. (…) Później miałem okazję przeczytać “Proces” i od tego momentu czytałem go bez przerwy. (…) Z drugiej strony Kafka ma teksty, zwłaszcza opowiadania, w których coś wiecznego jest ustanowione. Możemy czytać Kafkę i myśleć, że jego bajki są tak stare jak historia, że te sny śnili ludzie z innej epoki bez potrzeby wiązania ich z Niemcami czy Arabią. (…) 

Przymiotnik „kafkowski” występuje w wielu językach: polskim, angielskim, koreańskim, tureckim, francuskim, japońskim, rosyjskim i włoskim. Termin ten opisuje coś, co wydaje się nieuchwytne, absurdalne, dziwaczne i niewytłumaczalne.

Kafka poruszał w swoich opowiadaniach ponadczasowe tematy. Na przykład biurokrację, radzenie sobie z władzą, a raczej poczucie bycia zdanym na jej łaskę. Jego opowiadania obracają się głównie wokół głębokich ludzkich doświadczeń. Poetycko opisują uczucie zagubienia, samotności i bezradności na świecie. Stany te mają uniwersalnie ludzki wymiar. Dotyczą każdego człowieka tu i teraz, w Polsce i na całym świecie. Są całkowicie niezależne od kontekstów kulturowych, społecznych czy politycznych. Dlatego Kafka jest czytany i rozumiany na wszystkich kontynentach.

Jego jasny, zrozumiały język ułatwia również tłumaczom przenoszenie jego tekstów na inne języki. Dał wszystkim pisarzom po nim niesamowity dar: pokazując im, jak pisać o najdziwniejszych rzeczach tak, jakby były najnormalniejszą rzeczą na świecie. 

Sam zauważał: “Tym, czego potrzebujemy, są te książki, które spadają na nas jak nieszczęście, które głęboko nami wstrząsają, jak śmierć kogoś, kogo kochamy bardziej niż siebie samych, jak samobójstwo. Książka musi być oskardem, aby przełamać morze lodu, które jest wewnątrz nas”.

Po śmierci pisarza, w niewielkim kręgu, ale intensywnie dyskutowano na temat Kafki jako swego rodzaju „świeckiego żydowskiego mistyka”. Twórca stał się m. in. przedmiotem dociekań i dyskusji w korespondencji między dwoma niemiecko-żydowskimi intelektualistami, którzy sami są często uważani za swego rodzaju “mistyków” XX wieku: Walterem Benjaminem i Gershomem Scholemem.

Jak zaznacza wybitny niemiecki literaturoznawca Rüdiger Safranski, Kafka jest też odczytywany jako autor metafizyczny sugerujący niejako, że jest się coś winnym życiu i pozostaje się mu dłużnym, co wynika z jego żydowskiego pochodzenia. Pod tym względem oddawanie życiu tego, czego ono wymaga, ma niemal sakralne znaczenie. Dlatego czuł, że pisanie jest porzuceniem świętych obowiązków życia i normalności. W pewnych fragmentach swoich powieści i opowiadań wpisywał się w wielki projekt religijnego widzenia świata przez tradycję żydowską. Chociaż jednocześnie mówił, że nie był w “stanie uchwycić nawet rogu żydowskiego szala modlitewnego”. Mimo wszystko jest autorem “religijnego bólu fantomowego”, braku spełnienia w wymiarze transcendentnym. Jest jednak pełen tęsknoty i doświadczenia jego braku.

Poczucie winy, dręczące zwątpienie w siebie i lęki są stałymi towarzyszami bohaterów literackich Kafki i zawsze towarzyszyły samemu autorowi. Potrafił sobie z nimi twórczo radzić w swoich powieściach i opowiadaniach, dziennikach, listach i innych tekstach. Jak powiedział Maxowi Brodowi: „Nie żyłem, tylko pisałem”. W jego życiu literatura była rzeczą najwyższą.