Nota o określeniu Kościoły siostrzane

Rok: 2000
Autor: Kongregacja Nauki Wiary

KONGREGACJA NAUKI WIARY

Nota o określeniu „Kościoły siostrzane”

Ekscelencjo!

W ostatnich latach uwaga Kongregacji zwraca się ku problemom wypływającym ze stosowania terminu „Kościoły siostrzane”. Określenie to pojawia się w dokumentach magisterium, lecz stosowane jest także w innych pismach i dyskusjach związanych z dialogiem między Kościołem katolickim a Kościołami prawosławnymi. Stało się ono cząstką wspólnego słownictwa na oznaczenie obiektywnej więzi istniejącej między Kościołem Rzymu a Kościołami prawosławnymi. Jednak w niektórych publikacjach i w pismach teologicznych przyjął się zwyczaj stosowania tego określenia na oznaczenie Kościoła katolickiego z jednej strony, a Kościoła prawosławnego z drugiej, skłaniając ludzi do myślenia, że w rzeczywistości nie istnieje jedyny Kościół Chrystusa, lecz można go przywrócić przez pojednanie dwóch siostrzanych Kościołów. Poza tym, to samo określenie bywa przez niektórych niewłaściwie stosowane do stosunków między Kościołem katolickim z jednej strony a Wspólnotą anglikańską z drugiej. W tym sensie mówi się o „teologii Kościołów siostrzanych” lub o „eklezjologii Kościołów siostrzanych”, którą cechuje dwuznaczność i brak ciągłości w stosunku do pierwotnego poprawnego znaczenia występującego w dokumentach magisterium. Chcąc uniknąć niejasności i dwuznaczności w posługiwaniu się określeniem „Kościoły siostrzane” Kongregacja Nauki Wiary uznała za konieczne opracowanie załączonej „Noty o określeniu „Kościoły siostrzane””, zatwierdzonej przez papieża Jana Pawła II na audiencji z dnia 9 czerwca 2000 roku. Chociaż nota ta nie zostanie opublikowana w formie oficjalnej w „Acta Apostolicae Sedis”, z uwagi na konieczność uściślenia poprawnej terminologii teologicznej związanej z tym tematem wskazania zawarte w tej nocie należy traktować jako autorytatywne i wiążące. Dostarczając Ekscelencji egzemplarz tego dokumentu, Kongregacja uprzejmie prosi o przekazanie zawartych tu wyrazów zatroskania oraz szczególnych wskazań Jego konferencji biskupiej, a zwłaszcza komisji bądź urzędowi odpowiedzialnemu za dialog ekumeniczny, tak ażeby publikacje i inne teksty konferencji biskupiej i jej różnych urzędów skrupulatnie stosowały się do tego, co ustala niniejsza nota. Z wdzięcznością za Jego pomoc i z najlepszymi życzeniami pozostaję oddany w Chrystusie.

kard. Joseph Ratzinger

1. W dialogu ekumenicznym, przede wszystkim w dialogu między katolikami i prawosławnymi, często używa się określenia „Kościoły siostrzane” i jest ono przedmiotem ciągłych badań po obu stronach. Obok zasadnego stosowania tego określenia we współczesnych pismach na temat ekumenizmu przeważa jednak dwuznaczne jego rozumienie. Stosowne jest zatem przypomnienie poprawnego i właściwego znaczenia tego określenia zgodnie z nauczaniem II Soboru Watykańskiego i z posoborowym magisterium papieskim. Na początku pożyteczne będzie przedstawienie krótkiego zarysu historycznego.

I. Początek i rozwój tego określenia

2. Określenie „Kościoły siostrzane” jako takie nie pojawia się w Nowym Testamencie, istnieją jednak liczne świadectwa braterskich stosunków pomiędzy lokalnymi Kościołami w starożytności chrześcijańskiej. Fragmentem Nowego Testamentu, który wyraźnie odzwierciedla tę świadomość, jest końcowe zdanie Drugiego listu Jana: „Dzieci twej Wybranej Siostry ślą ci pozdrowienia” (2 J 13). Chodzi tu o pozdrowienia posłane przez jedną wspólnotę lokalną do drugiej: wspólnota posyłająca pozdrowienie określa się jako siostra drugiej wspólnoty.

3. W piśmiennictwie chrześcijańskim określenie to zaczyna być używane na Wschodzie, kiedy, poczynając od V wieku, zaczyna zdobywać dla siebie teren idea „Pentarchii”, zgodnie z którą na czele Kościoła stoi pięciu patriarchów, a wśród owych „siostrzanych Kościołów patriarchalnych” Kościół Rzymu zajmuje pierwsze miejsce. W związku z tym należy zwrócić uwagę, że żaden papież nigdy nie uznał zrównania stolic ani też nie zgodził się z tym, żeby Kościołowi Rzymu przyznawano jedynie prymat honorowy. Trzeba także podkreślić, że ta patriarchalna struktura, typowa dla Wschodu, nie rozwinęła się na Zachodzie. Jak dobrze wiadomo, „różnice między Rzymem a Konstantynopolem w kolejnych wiekach doprowadziły do wzajemnych ekskomunik, których następstwa, jak możemy sądzić, wykroczyły poza intencje i przewidywania ich autorów, których krytyki dotyczyły osób, a nie Kościołów, i nie zmierzały do zerwania jedności kościelnej między Rzymem a Konstantynopolem”¹

4. Określenie to pojawia się ponownie w dwóch listach metropolity Nicetasa z Nikodemii (w 1136 roku) i patriarchy Jana X Kamaterosa (urzędującego w latach 1198- 1206), w których stwierdzali fakt, iż Rzym, przedstawiając się jako „matka i nauczycielka”, miał anulować ich moc. W ich przekonaniu Rzym był tylko pierwszą spośród „sióstr” o równej godności.

5. W ostatnich czasach prawosławny patriarcha Konstantynopola, Athenagoras I jako pierwszy ponownie zaczął stosować określenie „Kościoły siostrzane”. Przyjmując braterskie gesty i apel o jedność, skierowane do niego przez Jana XXIII, często w swoich listach wyrażał nadzieję ujrzenia przywróconej w najbliższej przyszłości jedności między „Kościołami siostrzanymi”.

6. II Sobór Watykański zastosował określenie „Kościoły siostrzane” do opisania stosunku między Kościołami partykularnymi lub lokalnymi: „Na Wschodzie istnieje w żywotnym stanie wiele partykularnych, czyli lokalnych Kościołów, wśród których czołowe miejsce zajmują Kościoły patriarchalne, a pewna ich liczba szczyci się pochodzeniem od samych Apostołów. Toteż u wschodnich chrześcijan wybijała się na czoło i wciąż wybija usilna troska o zachowanie tych ścisłych związków bratnich we wspólnocie wiary i miłości, które powinny ujawniać swą żywotność w stosunkach między Kościołami lokalnymi jak między siostrami”² .

7. Pierwszym papieskim dokumentem, w którym termin „siostry” zastosowany jest do Kościołów, jest brewe apostolskie Anno ineunte Pawła VI do patriarchy Athenagorasa I. Po wyrażeniu własnej woli uczynienia wszystkiego, co jest możliwe, celem przywrócenia „pełnej jedności między Kościołem Zachodu i Kościołem Wschodu” papież prosił: „I ponieważ w każdym Kościele lokalnym spełnia się ta tajemnica miłości Bożej, czyż nie stąd różne Kościoły tradycyjnie nazywają się wzajemnie bratnimi Kościołami? Na takiej braterskiej stopie żyły nasze Kościoły przez te wieki, kiedy odbywały wspólne sobory powszechne, na których broniono depozytu wiary przed wszelkimi błędami. Teraz znów, po dłuższym okresie zawinionych przez obie strony nieporozumień, nasze Kościoły dzięki łaskawości Bożej uznają się za bratnie mimo trudności, jakie narosły między nami w dawniejszych czasach”³ .

8. Określenie to często było stosowane przez Jana Pawła II w licznych przemówieniach i dokumentach; oto główne w porządku chronologicznym:
– W encyklice Slavorum apostoli: „Cyryl i Metody poprzez osobowość i dokonane dzieło są postaciami, które budzą na nowo we wszystkich chrześcijanach wielką tęsknotę za zjednoczeniem i jednością między dwoma siostrzanymi Kościołami wschodnim i zachodnim”⁴ .
– W liście z 1991 roku do biskupów Europy: „Z tymi właśnie Kościołami [prawosławnymi] należy umacniać więzi, jako z Kościołami siostrzanymi, zgodnie z określeniem, które papież Paweł VI zawarł w Breve skierowanym do patriarchy Konstantynopola, Athenagorasa I”⁵ .
– W encyklice Ut unum sint temat ten jest rozwinięty przede wszystkim w paragrafie 56., który zaczyna się następująco: „Po II Soborze Watykańskim przywrócono nazwę „Kościoły siostrzane” Kościołom partykularnym lub lokalnym, zgromadzonym wokół swojego biskupa. Z kolei odwołanie wzajemnych ekskomunik usunęło bolesną przeszkodę natury kanonicznej i psychologicznej i stało się ważnym krokiem naprzód na drodze do pełnej komunii”. Paragraf ten kończy się życzeniem: „Tradycyjne określenie „Kościoły siostrzane” powinno nam nieustannie towarzyszyć na tej drodze”. Temat ten zostaje podjęty na nowo w paragrafie 60. tej encykliki: „W ostatnim okresie Międzynarodowa Komisja mieszana uczyniła ważny krok naprzód w bardzo delikatnej debacie na temat metody, jaką należy stosować w dążeniu do pełnej komunii Kościoła katolickiego z Kościołem prawosławnym; kwestia ta często powodowała napięcia między katolikami i prawosławnymi. Komisja stworzyła doktrynalne podstawy do pozytywnego rozstrzygnięcia problemu, które opiera się na doktrynie Kościołów siostrzanych”⁶ .

II. Wytyczne w sprawie stosowania tego wyrażenia

9. Przedstawione w poprzednich paragrafach odniesienia historyczne ukazują znaczenie, którego nabrało wyrażenie „Kościoły siostrzane” w dialogu ekumenicznym. To powoduje, że poprawne stosowanie teologiczne tego problemu stało się jeszcze ważniejsze.

10. Istotnie, we właściwym znaczeniu „Kościołami siostrzanymi” są wyłącznie Kościoły partykularne (czy zgrupowania Kościołów partykularnych, na przykład, patriarchatów lub prowincji metropolitalnych) pomiędzy sobą⁷ . Kiedy stosuje się wyrażenie „Kościoły siostrzane” w tym właściwym znaczeniu, winno być zawsze jasne, że jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół powszechny nie jest siostrą, lecz „matką” wszystkich Kościołów partykularnych⁸ .

11. O „Kościołach siostrzanych” w sensie właściwym można także mówić w odniesieniu do Kościołów partykularnych katolickich i niekatolickich; w ten sposób Kościół partykularny Rzymu może być także nazwany „siostrą” wszystkich innych Kościołów partykularnych. Jak jednak przypomniano wyżej, nie można w sposób właściwy twierdzić, że Kościół katolicki jest „siostrą” jakiegoś Kościoła partykularnego czy grupy Kościołów. Nie jest to po prostu kwestia terminologiczna, lecz przede wszystkim zagadnienie poszanowania podstawowej prawdy wiary katolickiej: prawdy o jedyności Kościoła Jezusa Chrystusa. W istocie jest tylko jedyny Kościół⁹ i dlatego termin „Kościoły” w liczbie mnogiej może odnosić się jedynie do Kościołów partykularnych. Zatem, należy unikać, jako źródła nieporozumienia i zamieszania teologicznego, stosowania takich sformułowań jak „oba nasze Kościoły”, które, jeżeli są odniesione do Kościoła katolickiego i do całości Kościołów prawosławnych (lub jednego Kościoła prawosławnego), zakładają wielość nie tylko w płaszczyźnie Kościołów partykularnych, lecz także w płaszczyźnie jednego, świętego, katolickiego i apostolskiego Kościoła wyznawanego w Credo, którego rzeczywiste istnienie zostaje w ten sposób przesłonięte.

12. Wreszcie, należy pamiętać, iż wyrażenie „Kościoły siostrzane” we właściwym znaczeniu, zgodnie ze wspólną tradycją Wschodu i Zachodu, może być stosowane jedynie do tych wspólnot kościelnych, które zachowały ważny episkopat i ważną eucharystię.

Rzym, w siedzibie Kongregacji Nauki Wiary, 30 czerwca 2000 roku, w Uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa.

kard. Joseph Ratzinger, prefekt
abp Tarcisio Bertone, sekretarz

Przypisy

Góra

¹ Paweł VI i Athenagoras I, Wspólna deklaracja „Penetrés de reconnaissance”, 7 XII 1965, nr 3; AAS 58 (1966) 20; EV 2/496. Ekskomuniki zostały wzajemnie zniesione w 1965 roku: „Papież Paweł VI i Patriarcha Athenagoras I ze swym Synodem (…) oświadczają za obopólną zgodą: że (…) wyrażają żal z powodu faktu i wymazują z pamięci i miejsca w Kościele i skazują na zapomnienie wydane wówczas (…) sentencje ekskomunik” (nr 4; Jan Paweł II w dialogu miłości z Kościołem wschodnim, Warszawa 1984, s. 330-331).

² II Sobór Watykański, dekret Unitatis redintegratio, nr 14.

³ Paweł VI, Brewe apostolskie do Athenagorasa I „Anno ineunte”, 25 VII 1967: AAS 59 (1967), 852-853; Jan Paweł II w dialogu miłości z Kościołem wschodnim, Warszawa 1984, s. 340-342.

⁴ Jan Paweł II, Slavorum apostoli, 2 VI 1985, nr 27; AAS 77(1985), 807; Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1996, s. 246.

⁵ Jan Paweł II, List do wszystkich biskupów Europy na temat stosunków między katolikami a prawosławnymi w nowej sytuacji Europy Środkowej i Wschodniej, 31 V 1991, nr 4; AAS 84 (1992), 167; Listy pasterskie Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1996, s. 515.

⁶ Jan Paweł II, encyklika Ut unum sint, 25 V 1995 nr 56 i 60; AAS 87 (1995), 957; Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1996, s. 1038, 1042. 7

⁷ Por. teksty dekretu Unitatis redintegrati, nr 14 i brewe apostolskie Pawła VI do Athenagorasa I Anno exeunte, cytowane w przypisach 2 i 3.

⁸ Kongregacja Nauki Wiary, Communionis notio o niektórych aspektach Kościoła pojętego jako komunia, 28 V 1992, nr 9; AAS 85 (1993), 843-844; W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary. 1966-1994, Tarnów 1995, s. 390- -401.

⁹ Por. Vaticanum II, Lumen gentium, nr 8; Kongregacja Nauki Wiary. Deklaracja Mysterium Ecclesiae o katolickiej doktrynie przeciw niektórym współczesnym błędom, 24 VI 1973 nr 1, AAS 65 (1973), 396-398; W trosce o pełnię wiary…, Tarnów 1995, s. 54.