Konferencja Episkopatu Polski – historia i współczesność

Konferencja Episkopatu Polski jest jedną ze 114 tego rodzaju instytucji, istniejących obecnie na świecie, a przy tym jedną z najliczniejszych. Liczy obecnie 96 członków, nie należy do niej natomiast 48 biskupów-seniorów i emerytów.

Oznacza to, że w Polsce jest 144 hierarchów katolickich (kardynałów, arcybiskupów i biskupów), w tym 141 obrządku łacińskiego i 3 greckokatolickich. Pod tym względem Kościół w Polsce znajduje się na 5. miejscu na świecie, po episkopatach Włoch, Stanów Zjednoczonych, Brazylii i Indii.

Nasza Konferencja należy przy tym do najstarszych episkopatów krajowych, powstała bowiem przed wojną, gdy w wielu innych krajach katolickich nie myślano jeszcze o tej kolegialnej formie organizacji życia kościelnego.

Episkopaty krajowe – krótki rys historyczny

Krajowe konferencje biskupie zaczęły się tworzyć w pierwszej połowie XIX wieku. Nie znaczy to jednak, że wcześniej biskupi różnych krajów nie zbierali się w większym gronie w jednym miejscu, tyle że wcześniej (co najmniej od czasów średniowiecza) miały one charakter synodów prowincjalnych lub narodowych. Omawiano na nich różne bieżące sprawy organizacyjne, duszpasterskie itp., ale zdarzały się też, że pojawiały się tam również zagadnienia doktrynalne, a nawet sporne teologicznie. Budziło to sprzeciwy lub co najmniej nieufność papieży i to sprawiło, że synody z czasem przestały się zbierać a na ich miejsce biskupi zaczęli się spotykać na o nieco innych zasadach.

Za pierwszą narodową konferencję biskupią uważa się spotkanie episkopatu Belgii 16 listopada 1830 w stolicy prymasów tego kraju – Mechelen (Malines) w celu omówienia spraw liturgicznych, dyscyplinarnych, duszpasterskich i administracyjnych. Od kwietnia 1832 posiedzenia biskupów tego kraju miały już charakter regularny, a w 10 lat później opracowano regulamin tych wydarzeń. Nie była to jeszcze konferencja episkopatu w dzisiejszym znaczeniu tego pojęcia, a więc m.in. ze stałymi władzami, komisjami, radami i statutami zatwierdzonymi przez Stolicę Apostolską, w istocie pełniła jednak funkcje bardzo zbliżone do współczesnych.

Po Belgach zaczęli się zbierać biskupi niemieccy, choć początkowo nie były to spotkania wszystkich hierarchów z dzisiejszego obszaru Niemiec, bo nie stanowiły one wówczas jednego państwa. W 1848, pod wpływem Wiosny Ludów z jej dążeniami narodowymi i wolnościowymi, ówczesny arcybiskup Kolonii Johannes von Geissel (1796-1864) zwołał do Würzburga pierwszą konferencję biskupów swej metropolii i częściowo z innych diecezji, a nawet z sąsiedniej Austrii. I właśnie to spotkanie stało się zalążkiem istniejącej do dzisiaj Niemieckiej Konferencji Biskupiej (Deutsche Bischofskonferenz), która po raz pierwszy zebrała się 16 października 1867 w Fuldzie.

Później zaczęły stopniowo tworzyć się inne krajowe konferencje biskupie – w Austrii, na Węgrzech (ale nie Austro-Węgier), Irlandii, w różnych państwach Półwyspu Apenińskiego (dzisiejsze Włochy), w Szwajcarii itp.

Reakcja Stolicy Apostolskiej i osobiście papieży na te nowe twory kościelne była początkowo powściągliwa, co wiązało się ze wspomnianymi gorzkimi doświadczeniami synodów prowincjalnych. Z czasem jednak instytucja krajowych konferencji biskupich przyjęła się, a nawet zaczęła się rozszerzać. Ogromny wkład wniósł tu Sobór Watykański II, który nie tylko zatwierdził tę formę kolegialności biskupów, ale wręcz wyraźnie zalecał tworzenie konferencji episkopatu tam, gdzie ich jeszcze nie było.

Już w 1959, a więc na kilka lat przed Vaticanum II, Annuario Pontificio (Rocznik Papieski) wymienił 43 krajowe konferencje biskupie (w tym polską) z Europy, obu Ameryk, Afryki, Azji i Oceanii. W gronie tym było też kilka konferencji regionalnych: w Afryce (Południowej, francusko- i portugalskojęzycznej) i Ameryce Środkowej.

Dzieje Konferencji Episkopatu Polski

Na tym tle historia episkopatu Polski wygląda bardzo oryginalnie. Okazuje się bowiem, że zaczął się on zbierać na bardziej lub mniej regularnych posiedzeniach co najmniej pół wieku wcześniej niż wspomniana konferencja biskupów Belgii. W istocie można mówić o istnieniu swego rodzaju pre-konferencji biskupiej u schyłku I Rzeczypospolitej, gdyż co najmniej w 1789 (a jest bardzo prawdopodobne, że było to jeszcze wcześniej) biskupi polscy spotkali się, w ramach tzw. collegia episcoporum, dla omówienia najpilniejszych bieżących spraw duszpasterskich i organizacyjnych.

Niebawem nadeszły czasy rozbiorów, które oczywiście nie sprzyjały utrzymywaniu stałych kontaktów między biskupami, mieszkającymi w różnych państwach zaborczych. Lokalnie, np. w Księstwie Warszawskim (1807-15) czy pod zaborem austriackim spotkania takie co jakiś czas się jednak odbywały. Nie były one regularne ani tym bardziej nie miały charakteru instytucjonalnego. W zaborze pruskim hierarchowie polscy w drugiej połowie XIX w. uczestniczyli nieraz w obradach tamtejszego episkopatu.

Po raz pierwszy biskupi z ziem polskich spotkali się na wspólnym posiedzeniu 11 marca 1917 w Warszawie z okazji stulecia istnienia miejscowej archidiecezji (powstała w 1818). Zebraniu 4 arcybiskupów, 8 biskupów i 2 administratorów apostolskich przewodniczył abp Aleksander Kakowski (1862-1938).

W wolnej Polsce pierwsze posiedzenie episkopatu odbyło się też w Warszawie 10-12 grudnia 1918 pod przewodnictwem ówczesnego wizytatora apostolskiego (późniejszego nuncjusza, a następnie papieża Piusa XI) prał. Achille Rattiego, z udziałem 5 arcybiskupów i 20 biskupów z całego kraju (bez Wielkopolski, gdzie przygotowywano się do wybuchu Powstania).

Po raz ostatni przed wojną episkopat Polski obradował 26 kwietnia 1939 w stolicy, w sumie zaś w latach 1919-39 zebrał się on na 38 posiedzeniach plenarnych. Tuż przed wojną Konferencja liczyła 41 członków. W czasie wojny oczywiście żadnych spotkań biskupów nie było, choć metropolita krakowski abp Adam Sapieha kilka razy zwołał biskupów z pobliskich diecezji dla omówienia najpilniejszych spraw kościelnych i społecznych.

Po wojnie – od kard. Hlonda do abp. Michalika

Po zakończeniu wojny, którą na naszych ziemiach przeżyło tylko 21 biskupów, a zginęło ich sześciu, episkopat zebrał się po raz pierwszy w dniach 26-27 czerwca 1945 na Jasnej Górze również pod przewodnictwem abp. A. Sapiehy. W zebraniu tym uczestniczyli także ci rządcy diecezji, którzy nie mieli sakry. Było to bardzo ważne wydarzenie, świadczące o odradzaniu się życia religijnego i kościelnego w naszym kraju. Gdy w lipcu tegoż roku wrócił do Polski prymas kard. August Hlond (1881-1948), objął przewodnictwo KEP i sprawował je aż do śmierci.

W nowej rzeczywistości politycznej, w jakiej znalazł się kraj po 1945, gdy coraz trudniejsze stawały się kontakty Kościoła w Polsce ze Stolicą Apostolską, prymas otrzymał 15 VIII tegoż roku od Piusa XII specjalne uprawnienia: mógł m.in. ustanawiać tymczasową administrację kościelną na ziemiach zachodnich i północnych, które znalazły się w granicach Polski po wojnie, a w rok później papież mianował go swym specjalnym delegatem dla wiernych obrządków wschodnich niemających własnych biskupów. 8 IX 1946 na Jasnej Górze prymas ofiarował naród Niepokalanemu Sercu Maryi.

Po śmierci kard. Hlonda 22 października 1948 jego następcą został na początku następnego roku ówczesny biskup lubelski Stefan Wyszyński, który odtąd przez prawie 33 lata kierował nie tylko episkopatem, ale całym Kościołem w Polsce, wyciskając na nim silne piętno swej nieprzeciętnej osobowości.

Pierwsze lata jego rządów przypadły na bardzo trudny okres nasilania się represji stalinowskich i coraz silniejszej walki z Kościołem. Wielu biskupów przebywało wówczas w więzieniach lub areszcie domowym i konferencja mogła zbierać się bardzo rzadko. Nie znaczy to jednak, że nic się w tym czasie nie działo. 14 kwietnia 1950, pod wyraźnym naciskiem władz, biskupi podpisali w Krakowie porozumienie z rządem, które – choć wymuszone – dawało Kościołowi pewien zakres swobody działania (np. utrzymanie nauki religii w szkołach, zachowanie szkół katolickich, prasy katolickiej, ruchu pielgrzymkowego itp.). Gdy jednak dość szybko władze zaczęły łamać postanowienia tego dokumentu, prymas Wyszyński publicznie to potępił w słynnym przemówieniu na Skałce w Krakowie 8 maja 1953, co przypłacił 3-letnim uwięzieniem w kilka miesięcy później.

Podczas jego nieobecności w życiu publicznym pracami episkopatu kierował (od 28 IX 1953) ówczesny biskup łódzki Michał Klepacz (1893-1967). Początkowo biskupi ogłosili dokument deklarujący wolę współpracy z rządem i de facto potępiający prymasa, z czasem jednak ich działania stawały się coraz bardziej niezależne od władz, a sam bp Klepacz pozostawał w ścisłych kontaktach z uwięzionym kard. Wyszyńskim.

Ale dopiero po powrocie z internowania prymasa 26 października 1956 episkopat wznowił regularne spotkania kilka razy w roku. Kard. Wyszyński przewodniczył niemal wszystkim posiedzeniom KEP (ponad 160) od maja 1949 do marca 1981, a w czasie jego uwięzienia (IX 1953-X 1956) – jako pełniący obowiązki przewodniczącego Konferencji wspomniany bp Klepacz. Od 52. posiedzenia plenarnego we wrześniu 1958 do września 1978 w obradach brał udział biskup pomocniczy, a następnie arcybiskup krakowski i kardynał Karol Wojtyła. Później już jako papież Jan Paweł II uczestniczył on w posiedzeniach KEP podczas swych kolejnych podróży do Polski (na ogół na Jasnej Górze) w latach 1979, 1983, 1987, 1991 i 1997.

Od 180. posiedzenia w 1981 obradom przewodniczył następca Prymasa Tysiąclecia – arcybiskup, a następnie kard. Józef Glemp, który od tamtego czasu nieprzerwanie przez 23 lata stał na czele polskiego episkopatu. Na 326. zebraniu plenarnym, które odbyło się w Warszawie w dniach 17-18 marca 2004, nowym przewodniczącym Konferencji wybrano 63-letniego wówczas metropolitę przemyskiego abp. Józefa Michalika, który urząd ten sprawował przez dwie kadencje – do marca br.

Komisje i rady w łonie KEP, władze

Obecnie w łonie KEP działa 10 komisji i 12 rad oraz 17 zespołów, zajmujących się różnymi aspektami życia Kościelnego: sprawami wiary, nauczania i wychowania katolickiego, działalnością charytatywną, ekumenizmem i kontaktami międzyreligijnymi, środkami społecznego przekazu, miejscem świeckich w Kościele, Polakami za granicą, problemami rodziny, młodzieży, świata pracy itp. Ważnym zagadnieniem jest też współpraca i wymiana z episkopatami innych krajów – zajmują się tym zespoły ds. kontaktów z episkopatami Litwy, Niemiec, Francji i Stanów Zjednoczonych oraz z Kościołem greckokatolickim na Ukrainie. Istnieją też m.in. zespoły ds. dialogu i kontaktów z Polską Radą Ekumeniczną i pomocy Kościołowi na Wschodzie.

Niektóre z tych komórek organizacyjnych dzielą się na mniejsze jednostki, np. w ramach Zespołu ds. Dialogu działa 5 zespołów i komisji zajmujących się kontaktami i rozmowami z prawosławnymi, luteranami, mariawitami, polskokatolikami i adwentystami, w łonie Komisji Nauki Wiary istnieją 4 sekcje tematyczne, a Komisji Duszpasterstwa podlega ok. 40 biskupów-delegatów ds. różnych duszpasterstw tematycznych i środowiskowych, 7 asystentów i opiekunów oraz ponad 30 krajowych duszpasterzy różnych zawodów i środowisk.

Są też dwa gremia zajmujące się współpracą z rządem: Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu RP i KEP oraz Kościelna Komisja Konkordatowa (podlegająca Stolicy Apostolskiej).

Na czele Konferencji stoi jej przewodniczący, którym jest kończący obecnie swoją drugą kadencję, metropolita przemyski abp Józef Michalik (ur. 20 kwietnia 1941). Jego zastępcą był metropolita poznański abp Stanisław Gądecki, a sekretarzem generalnym – bp Wojciech Polak. Wszyscy oni tworzą Prezydium KEP.

Innym ciałem kierowniczym jest Rada Stała KEP, złożona z trzech członków Prezydium, kardynałów, będących rządcami diecezji oraz 6 biskupów diecezjalnych (ordynariuszy) i 2 pomocniczych, wybieranych przez zebranie plenarne Konferencji.

Inną jednostką organizacyjną jest Rada Biskupów Diecezjalnych, zbierająca się przynajmniej raz w roku, najczęściej w uroczystość Matki Bożej Częstochowskiej na Jasnej Górze (26 sierpnia).

Biskupi

Kościół w Polsce dzieli się na 44 jednostki terytorialne. Są wśród nich 14 metropolie, czyli prowincje, w których skład wchodzi w sumie tyleż archidiecezji i 27 diecezji, a także jedna metropolia i 1 eparchia (diecezja) greckokatolickie oraz ordynariat polowy Wojska Polskiego, obejmujący zasięgiem cały kraj. Ponadto należy pamiętać, że od czasu zakończenia II wojny światowej prymas Polski był na mocy specjalnego rozporządzenia Stolicy Apostolskiej ordynariuszem dla mieszkających w naszym kraju katolików wschodnich, nie mających swego biskupa. Obecnie urząd ten pełni metropolita warszawski. W praktyce chodzi tu o katolickich Ormian, którzy przed wojną mieli własne arcybiskupstwo we Lwowie, po wojnie zaś mają jedynie dwóch duszpasterzy, podlegających księdzu prymasowi.

Kościół katolicki Polski liczy 144 biskupów, w tym 96 czynnych. 48 to biskupi-seniorzy i emerytowani, a więc tacy, którzy ze względu na wiek (przekroczyli 75. rok życia), stan zdrowia lub z innego ważnego powodu nie mogą pełnić swego urzędu i przeszli na emeryturę. Członkami KEP są wyłącznie biskupi czynni; w tym gronie jest 44 arcybiskupów (w tym 2 kardynałów) i biskupów diecezjalnych i 52 pomocniczych.
Seniorem episkopatu, tzn. najstarszym biskupem – zarówno stażem, jak i wiekiem – jest emerytowany metropolita lubelski abp Bolesław Pylak, urodzony 20 VIII 1921 i mianowany biskupem 14 III 1966.

Najwięcej żyjących obecnie biskupów polskich mianował bł. Jan Paweł II – 98, w tym 36 emerytowanych, następnie Benedykt XVI – 24 (wszyscy czynni), Paweł VI – 11 (wszyscy emerytowani), Franciszek – 10 (wszyscy czynni) i Jan Paweł I – 1 (A. Dyczkowski, senior)

11 biskupów należy do 9 zakonów i zgromadzeń zakonnych, w tym po dwóch hierarchów mają misjonarze św. Wincentego a Paulo (CM) i pallotyni (SAC)

Biskupi noszą łącznie 53 imiona, z których najczęściej powtarzają się: Jan i Stanisław – po 12 oraz Józef – 10 i Tadeusz – 9.