„Głos z Górnego Śląska” Rady Społecznej przy Metropolicie Katowickim (dokument.)

Refleksji nad teraźniejszością i przyszłością regionu poświęcony będzie "Głos z Górnego Śląska" – pierwszy dokument Rady Społecznej przy Arcybiskupie Metropolicie Katowickim. Autorzy stanowiska wyrażają oczekiwanie, że kręgi władzy będą respektowały specyfikę historyczną i kulturową Górnego Śląska.

Publikujemy treść dokumentu:

Głos z Górnego Śląska

– 1. Warunki ustrojowo-instytucjonalne – 2. Dziedzictwo i tożsamość kulturowa – 3. Przemiany gospodarcze – 4. Nowe otwarcie w myśleniu o przyszłości

Głos z Górnego Śląska” jest pierwszym dokumentem Rady Społecznej przy Arcybiskupie Metropolicie Katowickim. Dokument jest próbą refleksji nad teraźniejszością i przyszłością naszego regionu, wydobywając przy tym różnorodność tradycji, kultury, doświadczeń życiowych i zawodowych.

Przesłaniem dokumentu jest oczekiwanie od kręgów władzy decydujących o sprawach publicznych respektowania specyfiki historycznej i kulturowej Górnego Śląska. Oczekujemy także od społeczności i elit naszego regionu, aby w kształtowaniu przyszłości czerpały siłę i mądrość z własnego dziedzictwa i tożsamości.

Niniejszy dokument został przekazany Prezydentowi RP, Panu Bronisławowi Komorowskiemu w grudniu 2012 roku. W jego upublicznieniu mamy nadzieję na uruchomienie dialogu o przyszłości Górnego Śląska, jako regionu – naszej wspólnej Małej Ojczyzny ( rada.spoleczna@archidiecezja.katowice.pl).

Nie dopuśćmy do tego, aby powiedzenie Finis Silesiae odnosiło się do tego wszystkiego, co związane jest z Silesia Superior.

1. Warunki ustrojowo-instytucjonalne

Dla refleksji społecznej nad Górnym Śląskiem, jego tożsamością kulturową, spójnością terytorialną i budowaniem przyszłości, ważny jest kontekst ustrojowy i organizacja terytorialna Państwa.

1.1. W okresie II Rzeczpospolitej część Górnego Śląska miała status województwa autonomicznego. Chociaż losy górnośląskiej autonomii wyglądały różnie, szczególnie w okresie rządów Sanacji, to jednak wspomnienie autonomii ówczesnego województwa śląskiego jest nadal obecne w świadomości mieszkańców regionu i bywa często przywoływane w dyskusjach nad jego współczesnymi problemami. Może też być łatwo wykorzystane w doraźnych celach politycznych. Całkowitym odejściem od autonomicznego statusu województwa śląskiego z okresu II Rzeczpospolitej było w latach 1945-1950 utworzenie województwa śląskiego w granicach historycznego i kulturowego Górnego Śląska, obejmującego polskie województwo śląskie z lat 1922-1939 i niemiecką rejencję opolską.

1.2. Źródłem dezintegracji społeczno-kulturowej, gospodarczej i terytorialnej Górnego Śląska stał się ustrój administracji państwowej i podział terytorialny Państwa z roku 1950, który powołał na terytorium kulturowego Górnego Śląska oddzielne województwa opolskie i katowickie (do którego włączone zostały tereny zachodniej Małopolski). Proces ten został wzmocniony po 1975 roku. Reformy wprowadzone po przełomie 1989 roku przyniosły utworzenie rządowo-samorządowych województw i rozpoczęły proces upodmiotowienia społeczności lokalnych i regionalnych.

1.3. Wraz z odzyskaną wolnością na Górnym Śląsku zrodziły się społeczne ruchy regionalne i zaczął umacniać się sektor obywatelski. Odżyła nadzieja i uzasadnione oczekiwanie na powołanie do życia spójnego kulturowo i terytorialnie oraz silnego ekonomicznie regionu samorządowego. Pod tym względem reforma samorządowa 1998 roku nie spełniła jednak nadziei i oczekiwań wielu środowisk lokalnych. W powszechnej opinii reformy samorządowe nie zostały jeszcze zakończone. To, co podzielono podczas tzw. władzy ludowej, pozostało podzielone. Obecne województwo śląskie jest tylko po części górnośląskim, a województwo opolskie utrzymało starą nazwę. Sytuacja ta jest źródłem frustracji społecznej, podskórnych napięć i gorących dyskusji na forach internetowych, blokuje procesy rozwoju, redukując poziom kapitału społecznego.

1.4. Współcześnie, spośród różnych organizacji terytorialnych istniejących na Górnym Śląsku, najbardziej zbieżna z jego historycznym i kulturowym terytorium jest, utworzona 1992 roku w ramach nowej organizacji terytorialnej Kościoła Katolickiego w Polsce, Metropolia (Prowincja) Katowicka obejmująca Archidiecezję Katowicką, Diecezję Gliwicką i Diecezję Opolską. Stanowi ona potencjalnie pewną płaszczyznę do dialogu różnych środowisk zaangażowanych w życie społeczne, formułowania stanowisk w ważnych sprawach związanych z teraźniejszością i przyszłością całego Górnego Śląska ponad granicami administracyjnymi. Spośród nich warto zwrócić szczególną uwagę na takie nowe zjawiska i złożone procesy, jak aktywność obywatelska, kondycja społeczno-demograficzna, sytuacja ludzi młodych, przyspieszony proces starzenia się społeczeństwa, migracje wewnątrz kraju i emigracja poza jego granice, budowanie nowej gospodarki, procesy suburbanizacji i metropolizacji. Dotyczy to także w podstawowym zakresie tożsamości regionalnej i śląskiego języka regionalnego oraz edukacji dla rozwoju i edukacji regionalnej.

*****

W regionalnym gąszczu trudnych i nierozwiązanych spraw warto przestrzec przed rozgrywaniem przyszłości podzielonego administracyjnie Górnego Śląska używając jako stawki przetargowej śląskich wartości i śląskiej tożsamości. W rozwijaniu samorządności terytorialnej warto wykorzystać możliwości zindywidualizowanych rozwiązań, respektujących specyfikę historyczną i kulturową poszczególnych regionów Polski.

2. Dziedzictwo i tożsamość kulturowa

Górny Śląsk jest regionem wielokulturowym w swoim dziedzictwie i historycznie ukształtowanej tożsamości.

2.1. Zmieniająca się przez wieki przynależność regionu do różnych organizmów państwowych sprawiła, że w jego materialne i niematerialne dziedzictwo wpisały się wartości wywodzące się z różnych tradycji; w ostatnich dwóch stuleciach są to przede wszystkim wartości kultury polskiej i niemieckiej. Na terytorium Górnego Śląska dokonywały się w tym okresie przełomowe wydarzenia i procesy, które poddawały każdorazowo próbie czasu postawy i zachowania mieszkańców tej Ziemi zarówno w wymiarze indywidualnym i rodzinnym, jak też wspólnot lokalnych i zbiorowości regionalnej.

2.2. XIX wiek przyniósł na Górny Śląsk rewolucję przemysłową i przemiany świadomościowe. Wschodnia część regionu została objęta współzależnymi procesami industrializacji i urbanizacji. Zawiązała się, rozpoznawalna na skalę europejską, aglomeracja przemysłowa o strukturze policentrycznej. Z radykalnymi zmianami ekonomicznymi wiązały się głębokie przemiany społeczno-demograficzne i społeczno-kulturowe. Pojawili się górnośląscy pionierzy przedsiębiorczości i tworzyła się koncentracja ludności migrującej za pracą i zarobkiem z różnych stron. Górny Śląsk uzyskiwał w coraz większym stopniu charakter robotniczy. Mimo to, zwłaszcza dzięki wrażliwości społecznej miejscowego duchowieństwa, pozostał odporny na ideologie wrogie chrześcijaństwu.

2.3. W okresie odradzania się polskiej państwowości po I wojnie światowej na terytorium Górnego Śląska rozegrały się historyczne wydarzenia – powstania śląskie, plebiscyt – w konsekwencji których wschodnia część regionu została przyłączona do II Rzeczpospolitej. Powstało województwo śląskie o statusie autonomicznym, z Sejmem i Skarbem Śląskim.

2.4. Specyficznie tragiczny dla ludności śląskiej całego Górnego Śląska był okres II wojny światowej ze względu na terror okupanta niemieckiego, zastosowanie przymusu deklaracji narodowościowej w formie volkslisty, obecność Ślązaków w obcych armiach, a po ustaniu działań wojennych poprzez przymusowe wysiedlenia, obozy pracy i wywózki do Rosji, a także wzmożone akcje repolonizacyjne. Przesunięcie granic Polski i geopolitycznych sfer wpływów wywołało na wielką skalę procesy emigracyjne i imigracyjne na terytorium historycznego i kulturowego Górnego Śląska. Region doświadczał procesów dezintegracji ekonomicznej i kulturowej.

2.5. W czasach socjalistycznego eksperymentu województwa katowickie i opolskie żyły własnym rytmem, poddane procesom kolektywizacji i ograniczania żywotności indywidualnych gospodarstw rolnych oraz realizacji wielkich, propagandowych, centralnie sterowanych inwestycji przemysłowych. Rozerwane zostały tradycyjne więzi dotychczas łączące rolniczą i przemysłową część Górnego Śląska. Dla „klasy” urzędniczo-administracyjnej Górny Śląsk jawił się jako twór historyczny, odchodzący w przeszłość i coraz bardziej martwy kulturowo. Śląskość została sprowadzona do mało wartościowych wydarzeń o charakterze folklorystycznym na marginesie sztampowych imprez oficjalnych. W reakcji na lekceważenie śląskiej tradycji kulturowej, jako niepolskiej, u Ślązaków pojawił się syndrom obywateli drugiej kategorii, który rodził i utrwalał zachowania ksenofobiczne.

2.6. Trwałe zespolenie śląskiej rodzinności, głębokiej religijności oraz etosu pracy obroniło jednak Górny Śląsk przed marginalizacją jego kultury i sprowadzeniem do roli prywatnej Małej Ojczyzny. Podejmowane w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku przez Kościół śląski inicjatywy obrony praw pracowniczych, w tym prawa do sprawiedliwości społecznej i świętości niedzieli znalazły uznanie w całej Polsce ukazując promieniującą z Górnego Śląska katolicką myśl społeczną, stanowiącą realną przeciwwagę dla dominującej wówczas w państwowej polityce komunistycznej ideologii.

2.7. Pierwsze dekady III Rzeczpospolitej, okres wolności obywatelskiej, swobody stowarzyszeń i demokracji lokalnej, ujawniły obecność na Górnym Śląsku mniejszości niemieckiej. Zaczęły też powstawać różnorodne stowarzyszenia regionalne. W obrębie społecznego ruchu regionalnego pojawiły się nurty krańcowo odmienne. Jeden z nich, pozostaje otwarty na rozwój samorządności terytorialnej, w tym regionalnej, drugi – w coraz większym stopniu nawiązuje do ideologii autonomii województwa śląskiego z okresu międzywojennego. W tym drugim nurcie zaistniała kwestia „narodowości śląskiej”, która z czasem stała się instrumentem regionalizmu politycznego.

*****

Dziejowe losy i doświadczenia Górnego Śląska wymagają poszanowania i uznania specyfiki tego wielokulturowego i policentrycznego regionu, będącej wyróżniającym atutem w budowaniu przyszłości Polski. Górny Śląsk domaga się postrzegania jego unikatowości bez nieuzasadnionej podejrzliwości politycznej, w wolności od zewnętrznej presji oraz jednostronnych ocen. Wielokulturowość, niejednokrotnie trudna do zdefiniowania, stanowi także niezaprzeczalny i wyróżniający atut w budowaniu przyszłości Górnego Śląska, jako perły w koronie Rzeczpospolitej w XXI wieku. Jest czas najwyższy, aby zerwać ze stereotypowym postrzeganiem regionu, jako terytorium separatyzmu regionalnego.

3. Przemiany gospodarcze

Górny Śląsk znajduje się w okresie przejścia ekonomicznego. Destrukcji uległ dotychczasowy, surowcowy model gospodarki regionalnej. Oznacza to wejście całego regionu w fazę postindustrialną.

3.1. Warto podkreślić, że pierwsza faza restrukturyzacji gospodarczej, mimo wielu dotkliwych skutków społecznych, może zostać uznana za zakończoną z przewagą zmian pozytywnych nad negatywnymi. Przyczyniła się do tego w istotnym stopniu śląska kultura pracy budowana na odpowiedzialności i świadomości nadchodzących przemian. Istotną rolę w restrukturyzacji gospodarczej odegrały także rządowe programy sektorowe. W sytuacjach konfliktów społecznych niezwykle pomocna okazała się w wielu miejscach mediacyjna rola Kościoła katolickiego.

3.2. Znacznie rozwinął się sektor szkolnictwa wyższego, zarówno publicznego, jak i niepublicznego. Górny Śląsk stał się znaczącym w skali kraju obszarem koncentracji środowiska akademickiego i naukowo-badawczego. Uniwersytety i szkoły wyższe są obecne w większości znaczących ośrodków miejskich województwa śląskiego i opolskiego. Jednak wiedza i umiejętności ludzi młodych, których znacząca populacja pojawiła się na rynku pracy w wyniku wysokich aspiracji edukacyjnych oraz bogatej oferty kształcenia, nie znajduje zadowalającej oferty miejsc pracy na rynku regionalnym.

3.3. Pomimo utraty znacznej części tradycyjnego potencjału gospodarczego w okresie ostatniego dwudziestolecia, na Górnym Śląsku pojawiło się nowe, wysoko wykształcone i ambitne pokolenie mieszkańców, dzięki którym dokonywał się w tym czasie nieprzerwany wzrost gospodarczy regionu. Zawiązało się środowisko przedsiębiorców (pracodawców), założycieli nowych firm. Równocześnie miała miejsce utrata kilkuset tysięcy miejsc pracy w tradycyjnych, śląskich branżach przemysłowych. W okresie natężonych procesów likwidacyjnych w przemyśle i wyżu demograficznego doprowadziło to w wielu górnośląskich miastach do podwyższonej, w stosunku do krajowej, stopy bezrobocia. Ludzie pracy zmuszeni zostali do przekwalifikowań zawodowych i nasilonych migracji, a także do przyspieszonego przechodzenia na emeryturę.

3.4. Nastąpiło przerwanie tradycji przemysłowych i zanikanie tradycyjnych zawodów, co w konsekwencji prowadziło do dezintegracji społeczności lokalnych. Skutki przemian gospodarczych destrukcyjnie ujawniają się zwłaszcza w starych dzielnicach mieszkaniowych miast przemysłowych oraz w koloniach robotniczych. Pojawiły się liczne środowiska ludzi trwale wykluczonych, poszerzyły się obszary patologii społecznych, biedy i bezrobocia. Programy wsparcia i zasilania finansowego przekształceń przedsiębiorstw państwowych i założycieli nowych firm miały bardzo często charakter zmian bardziej instytucjonalnych, tworzenia instytucji otoczenia biznesu, niż silnego wsparcia kapitałowego.

3.5. W ostatnich dekadach na obszar Górnego Śląska napłynął w znacznej skali kapitał i bezpośrednie inwestycje zagraniczne. W dużych przedsiębiorstwach, wraz z ich komercjalizacją i prywatyzacją, pojawili się inwestorzy strategiczni. Powstał sektor biznesu międzynarodowego w przemyśle i usługach, w sektorze bankowym i ubezpieczeniowym. Pojawiły się zupełnie nowe działalności i branże gospodarcze, a dzięki nim procesy innowacyjne i przyspieszenie przemiany strukturalnej.

*****
Nowa gospodarka górnośląska jest nadal w procesie tworzenia się. Górny Śląsk okazuje się współcześnie jednym z trzech polskich regionów o najwyższym poziomie atrakcyjności inwestycyjnej. Na silniejsze niż dotychczas wsparcie zasługuje jej rozwój wiązany z potencjałem intelektualnym; naukowym i kulturalnym.

4. Nowe otwarcie w myśleniu o przyszłości

Na Górnym Śląsku dokonuje się radykalna przemiana tożsamościowa i wizerunkowa. Tworzy się nowa tożsamość, postępuje proces integracji społeczno-kulturowej „starych i nowych” mieszkańców regionu, w coraz większym stopniu region staje się wspólnotą i obywatelskim zobowiązaniem.

4.1. W ostatnim dwudziestoleciu sektorowe programy rządowe i środki europejskie przyczyniły się do wzmocnienia infrastruktury regionu, małych i średnich firm oraz kapitału ludzkiego. W górnośląskich warunkach restrukturyzacji sektorowej gospodarki, rewitalizacji postindustrialnej, odnowy środowiskowej, obszarów wiejskich i małych ośrodków miejskich oraz przechodzenia „od kultury miast do miast kultury”, zabrakło jednak regionalnego programu wsparcia.

4.2. Społeczności i samorządy lokalne regionu pozostały bez wsparcia adekwatnego do skali skutków społecznych, jakie wywołały procesy przekształceń gospodarczych, a zwłaszcza likwidacja kopalń, hut, koksowni i współpracujących z nimi licznych przedsiębiorstw. Warunki społeczne, kulturalne i środowiskowe, pomimo znacznego ich polepszenia, współcześnie nie zapewniają mieszkańcom Górnego Śląska oczekiwanej jakości życia.

4.3. Dzisiaj Górny Śląsk potrzebuje całościowych rozwiązań oraz skutecznych decyzji i efektywnych działań. Dotyczy to w szczególności tworzenia partnerstwa i warunków współpracy ludzi i instytucji nauki, kultury, biznesu i samorządów terytorialnych. Promocji wymaga „ekologia ludzka”; z rodziną, jako naturalną i podstawową instytucją społeczną, stanowiącą fundament pomyślności Rzeczpospolitej oraz ze sferą wartości, bez której najsprawniejsze rozwiązania ustrojowe pozostają nieefektywne.

4.4. Wstrzymania wymaga proces dalszej utraty substancji zabytkowej regionalnego dziedzictwa, w tym przemysłowego i technicznego, atrakcyjnych terenów i obiektów poprzemysłowych, których rewitalizacja może stać się źródłem rozwoju nowych aktywności gospodarczych, kulturalnych i rekreacyjnych.
4.5. O przyszłości Górnego Śląska zadecydują rozpoczęte procesy metropolizacji aglomeracji górnośląskiej oraz innych ważnych górnośląskich ośrodków miejskich. Są one powiązane z przemianami strukturalnymi w gospodarce, z rozwojem kulturowym miast oraz z przemianami tożsamościowo-wizerunkowymi. Procesy metropolizacyjne mogą przyczynić się w decydującym stopniu do odegrania przez Górny Śląsk roli jednego z centrów rozwoju cywilizacyjnego i kulturowego Polski.

4.6. Takie procesy, jak „regres demograficzny”, ruchy migracyjne, zmiana generacyjna współwystępująca równocześnie z wysokimi aspiracjami cywilizacyjnymi młodego pokolenia, wymagają wyprzedzającego przygotowania regionu i jego społeczności wobec przyszłych zmian, globalizacji konkurencji, procesów cyfryzacji i konwergencji mediów. Wymaga to także wzmożonej kreatywności jednostek, grup społeczno-zawodowych i społeczności terytorialnych.

4.7. Warto zadbać, aby współcześnie i w budowaniu przyszłości Górnego Śląska były obecne śląski etos pracowitości i odpowiedzialności, zaangażowania obywatelskiego i różnorodność dobrych tradycji, przywiązanie do wartości duchowych i społecznych, wysoka kultura rolna i przemysłowa, dziedzictwo obszarów wiejskich i obszarów zurbanizowanych. Integralną częścią górnośląskiej tkanki życia społecznego pozostają chrześcijańskie wartości i postawy religijne, które otwarte na różnorodność form społecznego zaangażowania i w zespoleniu z nimi wspomagają przezwyciężanie trudności „czasów kryzysu”, będąc równocześnie tworzywem kształtowania nowoczesnej, obywatelskiej osobowości mieszkańców Górnego Śląska.

****
Na Górnym Śląsku nie ma powrotu do przeszłości. Nie chcemy myśleć przeszłością. Górny Śląsk przekracza swoje granice historyczno-kulturowe i jest otwarty na wyzwania przyszłości. Otwarty na wyzwania, nie odwraca się od swojego dziedzictwa i tożsamości, znajdując w nich siłę i mądrość pozwalającą na pokonywanie przeciwności.

Rada Społeczna
przy Arcybiskupie Metropolicie Katowickim
Katowice, w grudniu 2013 roku

RADA SPOŁECZNA
PRZY ARCYBISKUPIE METROPOLICIE KATOWICKIM

prof. dr hab. Andrzej Klasik, wiceprzewodniczący; prof. dr hab. Wojciech Świątkiewicz, wiceprzewodniczący; ks. dr hab. Arkadiusz Wuwer, sekretarz; mec. Łukasz Jarski, prawnik; prof. dr hab. Roman Kalarus, artysta plastyk; mgr. inż. Tadeusz Kostoń, architekt; prezes Jerzy Kubacki, przedsiębiorca; prof. dr hab. Florian Kuźnik, ekspert polityki regionalnej; dr Jan Olbrycht, euro parlamentarzysta; prof. dr hab. Grzegorz Opala, lekarz; prezes Henryk Michalik, przedsiębiorca; Jerzy Polaczek, polityk, poseł na Sejm RP; prof. dr hab. Jan Pyka, ekspert polityki przemysłowej; dyrektor Michał Sawicki, ekspert kolejnictwa; red. Anna Sekudewicz, dziennikarka; dr inż. Piotr Sobota, samorządowiec; dr Marcin Świerad, lekarz, wolontariusz