„Podręcznik” o zarządzaniu majątkiem kościelnym

Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski w Sprawie Zarządzania Kościelnymi Dobrami Materialnymi – została przyjęta przez biskupów diecezjalnych, obradujących na Jasnej Górze 25 sierpnia.

Generalnym celem dokumentu jest wprowadzenie na terenie Kościoła w Polsce norm w tym zakresie wyznaczonych w czasie obrad Soboru Watykańskiego II, a obowiązujących w Kościele powszechnym od chwili publikacji nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego w 1983 r. Instrukcja przyjęta przez Radę Biskupów Diecezjalnych nie ma charakteru obligatoryjnego (nie ma rangi dekretu ogólnego) i jej wprowadzenie w życie zależy od woli biskupów odpowiedzialnych za swe diecezje. Abp Wiktor Skworc poinformował, że jest to swego rodzaju podręcznik – w zakresie prawa kościelnego i państwowego – dla biskupa diecezji, jak zarządzać kościelnym majątkiem i finansami. „A musimy pamiętać, że majątek kościelny nie jest niczyim majątkiem prywatnym, lecz majątkiem społecznym, i ma on konkretny cel jakim jest służenie dziełu ewangelizacji” – podkreślił arcybiskup.

Dokument składa się z następujących rozdziałów:

1. „Nabywanie dóbr materialnych”, w którym wykazane jest w jaki sposób kościelne osoby prawne mogą – zgodnie z przepisami prawa kanonicznego, przy zachowaniu przepisów prawa polskiego – nabywać, posiadać i zarządzać określonymi „dobrami doczesnymi”.

Dokument przypomina, że troska o dobra doczesne Kościoła i o utrzymanie instytucji kościelnych jest obowiązkiem wszystkich wiernych. Zatem podtrzymany zostaje dotychczasowy system utrzymania Kościoła w Polsce, opierający się przede wszystkim na dobrowolnych ofiarach wiernych. Przy okazji jednak podkreśla się, że „sprawowanie sakramentów i sakramentaliów oraz innych celebracji liturgicznych nie może być uzależnione od złożenia ofiary”. Dlatego też nie należy ustalać stawek i „cenników” w tym zakresie. Podkreśla się ponadto, że „ofiary złożone przez wiernych na określony cel, mogą być przeznaczone jedynie na ten cel i nikomu nie wolno zmieniać woli ofiarodawcy”.

Dokument postuluje też przejrzystość finansową wszystkich instytucji Kościoła, zalecając publikacje szczegółowych sprawozdań. Proponuje się, aby w parafiach informować wiernych na bieżąco o wysokości kwot uzyskanych z przeprowadzonych tac lub zbiórek do puszek oraz zaleca się sporządzanie rocznego bilansu przychodów i wydatków parafii, który winien być udostępniany do publicznej wiadomości np. na stronie internetowej. Roczne sprawozdania powinny publikować również diecezje. „Bilans taki powinien być sporządzony przez każdą diecezję i podany do wiadomości wiernych do końca pierwszego kwartału roku następującego po roku sprawozdawczym” – czytamy.

W trosce o to, by działalność duszpasterska nie zatraciła swego właściwego wymiaru, dokument stanowi, że”zbieranie tacy, przeprowadzanie zbiórek do puszek, ich liczenie i prowadzenie ksiąg finansowych co do zasady nie powinno być funkcją duszpasterzy”.

Celem zapewnienia możliwości funkcjonowania instytucji diecezjalnych biskup ma prawo nałożyć specjalne podatki na instytucje podlegające jego władzy, np. parafie. Podkreśla się, że winien to być „umiarkowany podatek, proporcjonalny do ich dochodów”.

Dokument szczegółowo wyjaśnia też system gwarantowanych przez prawo państwowe ulg podatkowych na cele religijno-kościelne, gwarantowany przez polskie prawo, zobowiązuje przy tym kościelne podmioty po respektowania tych norm, np. w zakresie wystawiania pisemnych zaświadczeń darczyńcom, informacji przekazywanych Urzędom Skarbowym, itp.

2. „Zarząd dóbr doczesnych”, w którym wykazane są szczegółowe obowiązki i prawa jakimi winni się kierować zarządcy dóbr kościelnych, także w jaki sposób wolno im lokować i gospodarować kościelnymi funduszami. Wykazane są też szczegółowo prawne aspekty prowadzenia kościelnej działalności gospodarczej.

Na pierwszym miejscu dokument przypomina, że „wszyscy, którzy na podstawie tytułu prawnego maja udział w zarządzie dobrami kościelnymi, nie są ich właścicielami, lecz jedynie ich zarządcami i użytkownikami.”
Instrukcja postuluje m.in. powołanie w każdej diecezji odrębnej instytucji (instytutu diecezjalnego zgodnie z kan. 1274), której zadaniem będzie zarządzanie dobrami materialnymi tejże diecezji. Instytucja ta winna być odrębną osobą prawną. Będzie ona mogła zatrudniać nie tylko duchownych, ale i świeckich specjalistów.

„Instytucja ta – czytamy – powinna gromadzić dobra i ofiary przeznaczone na utrzymanie duchownych, którzy pełnią służbę dla dobra diecezji (…) na wynagrodzenia innych osób służących Kościołowi oraz na różne potrzeby diecezji. Zaleca się także, aby na rzecz tej instytucji zostało przeniesione, o ile jest to zasadne z ekonomicznego punktu widzenia, prawo własności nieruchomości rolnych (dawnych beneficjów) rewindykowanych po 1989 r. przez diecezje i parafie.”

Ponadto „działalność tej instytucji winna być corocznie poddawana zewnętrznemu audytowi.” Natomiast Kurie Diecezjalne nie powinny prowadzić działalności gospodarczej.

Oprócz tego, „każda kościelna osoba prawna powinna mieć własną radę do spraw ekonomicznych, a ich członkowie powinni być biegli w sprawach ekonomicznych i prawnych.” Zaleca się też, aby członkami rad ekonomicznych byli przede wszystkim kompetentni wierni świeccy. Instrukcja przypomina też o konieczności istnienia specjalnej rady ekonomicznej na terenie każdej parafii, co jest obecnie wymogiem prawa kościelnego, niezależnie od istnienia Parafialnej Rady Duszpasterskiej.

Każda kościelna osoba prawna winna posiadać dokładny i szczegółowy spis inwentarza rzeczy ruchomych i nieruchomych, a jego kopia winna być złożona w kurii diecezjalnej.

Z kolei „każda kościelna osoba prawna, która nie uzyskuje dochodów z działalności gospodarczej, powinna prowadzić wewnętrzną, zgodną z przyjętym wzorem w danej diecezji ewidencję księgowo-kasową. Dokumenty te winny corocznie podlegać kontroli.”

Autorzy dokumentu ostrzegają również przed niebezpieczeństwami związanymi np. z ryzykownymi lokatami kościelnych funduszy. Dlatego „zabrania się bez uzyskania wcześniejszej pisemnej zgody biskupa diecezjalnego lokowania pieniędzy w instrumenty finansowe wysokiego ryzyka, np. akcje bądź udziały w funduszach inwestycyjnych.”

3. „Umowy” to rozdział, w którym podkreślona zostaje konieczność zawierania pisemnych umów przez kościelne osoby prawne, zarówno jeśli chodzi o zatrudnianie pracowników, ich ubezpieczanie oraz prowadzenie działalności gospodarczej. Umowy te mają spełniać warunki prawa kościelnego i państwowego.

Podkreśla się zatem, że „kościelne osoby prawne i kościelne jednostki organizacyjne są zobowiązane w takim samym stopniu jak inni pracodawcy do przestrzegania Kodeksu Pracy, przepisów z zakresu ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, przepisów podatkowych, kształtowania stosunków pracy w aspekcie potrzeb rodziny, uczciwego traktowania pracowników, słusznego wynagrodzenia, szanowania równouprawnienia kobiet i mężczyzn, dialogu z pracownikami, a w wypadku redukcji miejsc pracy do przyznania pierwszeństwa podziałowi pracy przed likwidacją miejsc i zwolnieniami.”

Natomiast „kościelne osoby prawne i kościelne jednostki organizacyjne biorąc udział w obiegu gospodarczym (…) muszą stosować się do wszystkich obowiązujących przepisów prawa kanonicznego i prawa polskiego oraz poddać się szczególnym kryteriom etycznym.”

4. W rozdziale „Utrzymanie duchownych i osób konsekrowanych” omówione są szczegółowe zasady wynagradzania duchownych, korzystania przez duchownych z zabezpieczeń socjalnych, jak i sposobu wykorzystywania swych dochodów przez osoby duchowne.

Jeśli chodzi o zarobki duchownych, to – jak stwierdza Instrukcja: „Kościół zapewnia im utrzymanie, ale równocześnie zachęca do dobrowolnego ubóstwa i prostoty życia. Dlatego też duchowni, to im zbywa, winni przeznaczyć na dobro Kościoła i dzieła miłości”.

Przypomina się, że „dochody duchownych – zarówno środki pieniężne, jak i w naturze (…) oraz ich zobowiązania wobec parafii i diecezji winny być szczegółowo określone w prawie partykularnym danej diecezji.”

Zatem warunkami regulującymi wynagradzanie duchownych, którzy pełnią posługę duszpasterską winny być: poziom wykształcenia, okres pełnienia posługi, zajmowane stanowisko oraz „poziom materialny społeczeństwa”. W tym ostatnim punkcie przypomina się, że „wynagrodzenie duchownych powinno kształtować się poniżej średniej krajowej, a stylem życia duchowni winni być bliscy przeciętnej, a raczej uboższej rodzinie.”

Instrukcja postuluje też istnienie wewnątrzkościelnych systemów pomocy materialnej tym duchownym, którzy tego wymagają. „Zaleca się, by w każdej diecezji utworzyć instytucję o charakterze 'subsidium charitativum’ dla stosownego zabezpieczenia socjalnego duchownych chorych, niepełnosprawnych czy emerytowanych.”

Dokument zawiera ponadto bogaty aneks składający się z wzorów umów i innych dokumentów finansowych, z jakich powinny korzystać osoby odpowiedzialne za finanse, zatrudnianie pracowników bądź prowadzące kościelną działalność gospodarczą.

Idea uporządkowania finansów Kościoła w Polsce została przyjęta przed rokiem na spotkaniu biskupów diecezjalnych, jakie odbyło się na Jasnej Górze 25 sierpnia 2011 r. Chodziło w niej nie tylko o uporządkowanie finansów na styku z państwem, ale również na gruncie wewnątrzkościelnym, analogicznie jak to zostało zrobione w innych krajach po Soborze Watykańskim II i wprowadzeniu nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego. Idea ta została zdecydowanie wsparta przez nuncjusza apostolskiego abp. Celestino Migliore. W ślad za tym został powołany specjalny zespół pod przewodnictwem abp. Wiktora Skworca, składający się z przedstawicieli 14 polskich metropolii, ekonomów bądź prawników. Jednym z głównych ekspertów, współautorów dokumentu jest doskonały znawca tej tematyki, ks. prof. Dariusz Walencik z Uniwersytetu Opolskiego.