Arcybiskup Życiński – człowiek wiary, nauki i mądrości

Abp Józef Życiński – filozof, kosmolog i teolog. Ten najwyższej próby intelektualista w sutannie, mistrz pióra i autorytet moralny, ceniony w kraju i na świecie, pozostanie w pamięci jako po prostu mądry człowiek.

Droga naukowa

Abp Życiński był urodzonym naukowcem. Po ukończeniu liceum w Piotrkowie Trybunalskim wstępuje do Wyższego Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie. Po jego ukończeniu w 1972 r. przyjmuje święcenia kapłańskie. Po krótkiej pracy jako wikariusz zapisuje się na Wydział Teologiczny Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, gdzie pisze pracę magisterską o ewolucji wszechświata u ks. prof. Kazimierza Kłósaka. W 1976 r. uzyskuje stopień naukowy doktora teologii. W dwa lata później, w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie otrzymuje stopień doktora filozofii i w 1980 r. habilituje się na podstawie pracy: „Prostota i dyskonfirmowalność jako kryteria heurystyczne w kosmologii relatywistycznej”. W tym samym roku obejmuje kierownictwo Katedry Logiki i Metodologii w PAT, gdzie później w latach 1982 – 1985 pełnił funkcję prodziekana, a od 1988 do 1990 – dziekana Wydziału Filozoficznego tej uczelni. W 1981 r. został profesorem nadzwyczajnym, a w 1988 – zwyczajnym.

Na jego wykłady na PAT przychodziły rzesze, nie tylko filozofowie i przedstawiciele nauk ścisłych ale i humaniści. Uwielbiano go za jasny i przystępny język, cięty dowcip i błyskotliwą inteligencję.

Lata 80. to także czas słynnego tandemu Życiński-Heller. Z ks. prof. Michałem Hellerem piszą m. in. książki „Wszechświat i filozofię”, „Drogi myślących”, które stają się bestselerami.

Będąc w latach 1990-1997 biskupem tarnowskim a od 1997 r. metropolitą lubelskim i Wielkim Kanclerzem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego nie ustaje w pracy naukowej, wykłada, prowadzi zajęcia a od 1999 roku kieruje Katedrą Relacji między Nauką a Wiarą na Wydziale Filozofii KUL.

Dorobek

Abp Życiński jest autorem ok. 50 pozycji książkowych oraz kilkuset artykułów, poświęconych filozofii oraz dialogowi chrześcijaństwa z myślą współczesną. Publikował je w licznych czasopismach krajowych i zagranicznych, m.in.: angielskich, niemieckich, włoskich, francuskich, hiszpańskich, rosyjskich, słowackich i węgierskich, takich jak: „Znak”, „Więź”, „Tygodnik Powszechny”, „Przegląd Powszechny”, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce”, „Roczniki Filozoficzne KUL”, „Analecta Cracoviensia”, „Studia Philosophiae Christianae”, „Philosophy in Science”, „Cultures et Foi”, „Il Nuovo Areopago”, „Review of Metaphysics”, „Astronomy Quarterly”, „British Journal for the Philosophy of Science”, „The New Scholasticism”, „Logos” oraz „Ethos”.

Wykładał w Berkeley, Oxfordzie, Howard University, Bucknell University, Catholic University of America w Waszyngtonie, Catholic University of Australia w Sydney oraz Smithsonian Institution.

Myśl filozoficzna i naukowa

Głównymi dziedzinami zainteresowań naukowych abp. Życińskiego były: filozofia nauki, filozofia przyrody, filozofia analityczna oraz filozofia i teologia procesu, a także problematyka relacji między naukami przyrodniczymi a wiarą chrześcijańską, dialogu religii z kulturą oraz związkach etyki z polityką.

W filozofii nauki jego badania koncentrowały się na wielkich teoriach naukowych, które poddawał analizom metodologicznym i historycznym uwzględniając przy tym czynniki pozaracjonalne. Dzięki jego analizom można coraz precyzyjniej określać w niekończącym się ciągu doskonalonych interpretacji, twardy rdzeń teorii pokazujących prawdę o rzeczywistości.

Ponadto arcybiskup wniósł istotny wkład w badania nad unifikacją filozoficznej koncepcji rzeczywistości wskazując na czynniki wprowadzające komplementarność w miejsce eliminacji i przeciwstawień. Dzięki nim bardziej precyzyjnie można wskazać granice poznania racjonalnego i wykluczyć wszystkie elementy, które fałszują poznanie naukowe.

Znaczące są także odkrycia abp. Życińskiego w sferze badań nad językiem naukowym i naturalnym, co doprowadziło go do wniosku, że relatywizm językowy nie wyklucza możliwości poznania absolutnej prawdy. Wniósł też istotny wkład do teorii nauki analizując struktury wyjaśniania w naukach przyrodniczych, która wykracza poza aspekt ilościowy rzeczywistości. Prowadził też dociekania z zakresu teoretycznych podstaw logiki, matematyki, fizyki czy biologii.

Zajmował się kosmologią relatywistyczną, a w jej ramach zagadnieniem czasu oraz teorii materii. Znaczącym wkładem w tej dziedzinie są jego metodologiczne i historyczne analizy teorii i modeli kosmologicznych oraz badania nad falsyfikacją twierdzeń filozofii przyrody oraz nad rolą hipotez w filozoficznym wyjaśnianiu świata.

Wiele miejsca poświęcał rozważaniom na temat życia i jego genezy, a w tym teorii ewolucji i jej recepcji w myśli chrześcijańskiej z rozróżnieniem i komplementarnym ujęciem ewolucjonizmu przyrodniczego i filozoficznego. Za odkrywcze uznano jego badania nad elementami metafizyki w teoriach przyrodniczych, przeprowadzane na poziomie mikrodoświadczenia.

Ostatecznie rozważania związku nauk szczegółowych z ontologicznym aspektem rzeczywistości doprowadziły abp. Życińskiego do sformułowania własnego stanowiska filozoficznego określanego mianem „filozofowanie w kontekście nauk”. Kontekst nauki to ustawiczne uwzględnianie nowych odkryć przyrodniczych, aby dostarczać odpowiedzi na filozoficzne pytania ludzi żyjących w cywilizacji naukowo-technicznej.

Ponadto metropolita lubelski był jednym z najlepszych w Polsce znawców filozofii i teologii procesu oraz ich twórcy – Whiteheada. Arcybiskup uważał, że dzięki procesualizmowi można wykazać brak opozycji między nauką a religią. W tym świetle odkrycia nauki prowadzą do pytań filozoficznych, które – w inny sposób – podejmuje religia.

W ramach filozofii analitycznej dociekania abp Życińskiego koncentrowały się na funkcji wartości i norm etycznych w filozoficznym dyskursie o Bogu, a także na racjonalnym wykazaniu sensowności języka religijnego.

W problematyce relacji wiary do nauk przyrodniczych arcybiskup wiele miejsca poświęcał kwestiom światopoglądowym niesionym przez rozwój nauki i ewolucję kulturową, jak i wielu innym zagadnieniom z pogranicza nauki i religii.

Abp. Życińskiego zajmowała bardzo humanizacja przyrodoznawstwa, która nie może dokonywać się bez odniesienia do jakiejś rzeczywistości transcendentnej. Dowodził, że z historycznego punktu widzenia rozwój nauki nowożytnej nie byłby możliwy bez specyficznego podłoża, którym jest Objawienie judaistyczno-chrześcijańskie. Dlatego zarówno między wiarą a nauką, jak też między humanistyką a przyrodoznawstwem nie ma sprzeczności.

Był przekonany, że zbliżenie dwóch kultur: przyrodniczej i humanistycznej są wymogiem współczesnej cywilizacji a relację chrześcijaństwa do humanizmu i nauki rozważał z perspektywy historycznej, filozoficznej i teologicznej. Według metropolity lubelskiego dialog chrześcijaństwa z kulturą współczesną powinien koncentrować się na poszukiwaniu wspólnych wartości i to zarówno etycznych, jak i estetycznych.

Abp Życiński znany był z nieprzejednanej postawy wobec wszelkich przejawów fundamentalizmu, przeciwny był jakimkolwiek formom myślenia zideologizowanego, różnorakim uproszczeniom intelektualnym czy antyracjonalności.

Często występował także przeciw postmodernizmowi, zarówno przeciw jego odmianie literacko-artystycznej, jak i filozoficznej, piętnujące szczególnie antyintelektualizm i nihilizm tego nurtu.

Abp Życiński często odnosił się do związków etyki z polityką i zawsze bronił uniwersalnych wartości w życiu społeczno-politycznym. Był przekonany, że żadna sfera polityki nie może być pozbawiona odniesienia do trwałych zasad moralnych. Znany był z inspirowania dialogu dążącego do pojednania międzyreligijnego, narodowego i międzynarodowego.

Abp Życiński słynął też ze swej organizacyjnej aktywności wyliczając choćby przygotowywanie i przeprowadzenie licznych konwersatoriów, sympozjów i innych spotkań naukowych, poświęconych problematyce filozofii, nauki, religii czy kultury, także o zasięgu międzynarodowym, czego dobitnym przykładem były Kongresy Kultury Chrześcijańskiej w Lublinie, w których uczestniczyli wybitni przedstawiciele kultury i nauki z kraju i zagranicy. Nie można zapomnieć także o interdyscyplinarnym konwersatorium na temat wzajemnych relacji teologii i nauk szczegółowych, które odbywały się od roku 1987 – o dwa lata w Castel Gandolfo, w którym brał udział Jan Paweł II.

Ponadto abp Życiński uczestniczył w wielu organizacjach naukowych, kościelnych i społecznych, m.in. w Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego, Papieskiej Rady Kultury, Komisji Wspólnej Episkopatu i Rządu RP, Radzie Programowej KAI, Komisji Episkopatu do Spraw Nauki Wiary oraz Wspólnej Grupy Roboczej Kościoła Katolickiego i Światowej Rady Kościołów.

Ponadto był członkiem Europejskiej Akademii Nauki i Sztuki w Salzburgu, Rosyjskiej Akademii Nauk Przyrodniczych, Komitetu Biologii Ewolucyjnej i Teoretycznej PAN oraz Komitetu Nauk Filozoficznych PAN. Był także jednym z jurorów przyznających prestiżową nagrodę Templetona w dziedzinie dialogu teologii z kulturą współczesną.

Niezwykła aktywność abp. Życińskiego na polu badań przyrodniczo-filozoficznych, jak i religijno-kulturowych, znalazła szerokie uznanie w środowiskach liczących się ośrodków naukowych w świecie.