Metoda in vitro w ustawodawstwie krajów Europy i pozaeuropejskich

Metoda zapłodnienia in vitro ma swoje regulacje w prawodawstwie większości państw europejskich. Nie wypracowano wzorcowego rozwiązania prawnego dla tego zagadnienia. W niektórych krajach utworzono instytucje, które zajmują się tą metodą, np. w Portugalii działa Krajowa Rada ds. Medycznego Wspomagania Prokreacji.

Według opracowania Biura Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu, które sporządziło analizę rozwiązań prawnych problemu zapłodnienia pozaustrojowego, w 27 państwach europejskich i pozaeuropejskich, poza Maltą, metoda in vitro nie jest zakazana. W analizie uwzględniono następujące kraje: Andorę, Austrię, Belgię, Cypr, Czechy, Danię, Estonię, Finlandię, Francję, Grecję, Gruzję, Hiszpanię, Holandię, Izrael, Kanadę, Litwę, Niemcy, Norwegię, Portugalię, Rosję, Rumunię, Serbię, Szwajcarię, Szwecję, Turcję, Wielką Brytanię i Włochy. Większość tych państw kwestie dotyczące zapłodnienia pozaustrojowego prawnie uregulowało. Są to albo osobne ustawy albo regulacje funkcjonujące w obowiązujących aktach prawnych. Jak dotychczas prawnej regulacji stosowania metody in vitro nie mają jeszcze: Polska, Andora, Cypr, Rumunia i Serbia.

Obowiązujące w krajach ustawodawstwo dotyczące metody zapłodnienia pozaustrojowego odpowiada m.in. na następujące kwestie: czy liczba embrionów tworzonych w celu konkretnego leczenia jest nieograniczona, ograniczona prawnie lub z przyczyn medycznych, czy zezwala się na prowadzenie badań na embrionach, czy dozwolona jest selekcja embrionów w celu implantacji, czy dozwolone jest tworzenie embrionów w celach badań naukowych, jaki jest status embrionu i czy jest on chroniony przez prawo, czy dozwolona jest genetyczna interwencja w embriony, czy uregulowana jest procedura postępowania z zapasowymi embrionami, czy narodowa służba zdrowia pokrywa koszty pomocy i zapłodnienia metodą in vitro, czy pomoc ograniczona jest do związków małżeńskich, heteroseksualnych i zależy od wieku kobiety i mężczyzny, czy handel embrionami jest dozwolony, kto pokrywa opłaty za przechowywanie embrionów, czy kliniki ją stosujące muszą posiadać licencję, czy są instytucje zajmująca się sprawami medycznymi i etycznymi związanymi z tą metodą.

Podstawową zasadą, obowiązującą we wszystkich analizowanych państwach, jest istnienie prawnych ograniczeń dotyczących wykorzystania embrionów. Najbardziej rygorystyczna regulacja w tym zakresie obowiązuje w Turcji. Tam tworzenie embrionów dopuszczalne jest wyłącznie dla ich implantacji w organizmie kobiety pozostającej w związku małżeńskim, jajo musi pochodzić z jej organizmu, a wyłącznym dawcą spermy jest mąż danej kobiety. Podobnie w Austrii embriony mogą być tworzone wyłącznie w celach prokreacyjnych.

Ograniczona liczba embrionów

Ilość tworzonych embrionów prawnie ograniczają Czechy, Kanada, Litwa, Niemcy, Portugalia, Szwajcaria, Turcja i Włochy. Z przyczyn medycznych takie ograniczenia zadeklarowały cztery państwa: Finlandia, Francja, Portugalia i Szwajcaria. W pozostałych państwach możliwość tworzenia embrionów jest nieograniczona. I tak np. w Austrii prawo zezwala na tworzenie tylko takiej liczby embrionów, jaka jest niezbędna z punktu widzenia medycznego do spowodowania ciąży, a w Danii liczba embrionów tworzonych dla jednego zabiegu nie jest ograniczona.

Kto zezwala na prowadzenie badań

Prowadzenie badań nad embrionami dopuszcza siedemnaście państw. Sześć z tych państw podkreśla istnienie rygorystycznych prawnych ograniczeń prowadzenia takich badań. Są to Austria, Estonia, Francja, Holandia, Kanada i Wielka Brytania. W Czechach prawo zezwala na prowadzenie badań na gametach i embrionach, ale nie na tworzenie embrionów tylko w tym celu. Turcja nie zezwala na prowadzenie badań na gametach i embrionach ani na tworzenie embrionów w tym celu. Natomiast w Szwecji prawo zezwala pod pewnymi warunkami na prowadzenie badań na gametach i embrionach. Badania na zapłodnionych komórkach jajowych nie mogą być prowadzone dłużej niż przez 14 dni od zapłodnienia, a po tym terminie muszą zostać zniszczone.

Selekcja embrionów w celu implantacji

Selekcja embrionów stosowanych przy zapłodnieniu pozaustrojowym jest dopuszczona w większości z państw, w niektórych z nich pod określonymi rygorami. Całkowity zakaz takiej selekcji wprowadziły Niemcy, Szwajcaria i Turcja. W Belgii prawo nie zezwala na selekcję embrionów przeznaczonych do implantacji. W Estonii możliwość selekcji embrionów w celu implantacji nie jest prawnie określona, ale w praktyce lekarze w celu uzyskania najlepszego rezultatu wykorzystują najwyższej jakości embriony. W Turcji selekcja embrionów jest niedozwolona.

Tworzenie embrionów w celach badań naukowych

Tworzenia embrionów dla celów naukowych zakazała większość z badanych państw. Tylko Szwecja dopuszcza ich tworzenie dla pozyskania komórek macierzystych, a Wielka Brytania dozwala na ich utrzymanie przy życiu do 14. dnia od zapłodnienia. Ponadto badania naukowe nad powstałymi embrionami ponadliczbowymi są dopuszczalne w 18 z tych państw, pod ustawowo określonymi warunkami, zazwyczaj dość rygorystycznymi i uzależnionymi od zgody odpowiedniego organu państwowego, nadzorującego prace nad zapłodnieniem pozaustrojowym. Absolutny zakaz badań nad gametami i embrionami, wraz z zakazem zamrażania embrionów, przyjęła w swoim ustawodawstwie Turcja.

Genetyczna interwencja w embriony

Genetyczna interwencja w embriony jest niedopuszczalna w większości krajów. Zezwalają na nią Czechy, Finlandia, Hiszpania i Portugalia oraz Dania, pod warunkiem nieużycia danego embrionu do zapłodnienia in vitro. Np. w Hiszpanii genetyczna interwencja w embriony jest dozwolona tylko z przyczyn medycznych lub leczniczych. Genetycznie modyfikowane embriony mogą być wykorzystane do implantacji tylko w celu wspomagania leczenia.

Status prawny embrionu

W Turcji zarodek ludzki od chwili jego powstania uważany jest za istotę ludzką i objęty jest gwarancją praw człowieka. Przepisy karne chroniące embriony przyjęte są w Hiszpanii i w Niemczech. W Grecji, we Francji i w Szwajcarii embriony chronione są kodeksem cywilnym, zapewniającym ochronę życia ludzkiego od poczęcia. W pozostałych państwach prawny status embrionu nie jest unormowany. Np. w Finlandii godność ludzka embrionu ludzkiego jest chroniona przez konstytucję tego kraju. Embrion ludzki podlega także ochronie na mocy ustawy o wspomaganiu leczenia niepłodności z 2006 r. oraz na mocy ustawy o badaniach medycznych.

Genetyczna interwencja w embriony

Genetyczna interwencja w embriony jest niedopuszczalna w większości z badanych krajów. Zezwalają na nią Cypr, Czechy, Finlandia, Hiszpania i Portugalia oraz Dania, pod warunkiem nieużycia danego embrionu do zapłodnienia in vitro. W Gruzji problem ten jest nieuregulowany prawnie.

Postępowanie z zapasowymi embrionami

Znakomita większość omawianych państw posiada prawne unormowania dotyczące postępowania z zapasowymi, nieimplantowanymi embrionami, które są zamrażane. Problem ten jest nieuregulowany w Grecji, Izraelu, Kanadzie, na Litwie, w Niemczech i we Włoszech. W większości krajów ustawodawca wyznaczył czas zamrożenia i przechowywania embrionów. I tak np. w Austrii jest to maksymalnie 10 lat, w Danii – 5 lat, w Estonii – 7 lat, w Finlandii – 10 lat.

Koszty zapłodnienia metodą in vitro

W większości analizowanych państw odpowiednie instytucje publiczne pokrywają koszty zapłodnienia metodą pozaustrojową. Pełne ich pokrycie jest w Belgii, Danii, Francji, Grecji i we Włoszech, natomiast w całości koszt tego zabiegu pokrywają pacjenci w Gruzji i Szwajcarii. W pozostałych krajach państwo pokrywa od 25 do 70 proc. całości kosztów. Ograniczenie pomocy państwowej przy zapłodnieniu in vitro do par małżeńskich obowiązuje w mniejszości z państw. Dotyczy to Cypru, Czech, Niemiec, Szwecji, Turcji i Francji, w której oprócz małżeństw dotyczy to także stałych związków partnerów, żyjących wspólnie minimum 2 lata. Brak ograniczenia pomocy w zapłodnieniu pozaustrojowym do par heteroseksualnych występuje w Belgii, Danii, Finlandii, Grecji, Gruzji, Hiszpanii, Izraelu, Kanadzie i Norwegii. We wszystkich państwach dopuszczalność zapłodnienia in vitro zależy od wieku kobiety, przy czym górna granica tego wieku ustalana jest rozmaicie, pomiędzy 39. a 50. rokiem życia. W Niemczech przyjęta jest również górna granica wieku mężczyzny – 50 lat.

Opłaty za przechowywanie embrionów

Problem pokrycia opłat za przechowywanie embrionów nie wszędzie jest prawnie uregulowany, a w państwach, w których jest to zdefiniowane, przyjmowane są rozmaite rozwiązania. Obciążenie opłatami funduszy publicznych obowiązuje w Danii, Francji, Izraelu, Norwegii, Portugalii, Turcji i we Włoszech. Solidarne obciążanie narodowej służby zdrowia i pacjenta przyjęły Szwajcaria i Wielka Brytania, natomiast obciążanie tymi kosztami wyłącznie pacjentów obowiązuje na Cyprze, w Estonii, Finlandii, Grecji i w Gruzji. W dwóch państwach, w Szwecji i w Turcji, decyzje o obciążaniu kosztami zapłodnienia pozaustrojowego uzależnione są od konkretnej sytuacji społecznej.

Kto może korzystać z in vitro

W niektórych państwach przyjęte są również prawne ograniczenia wobec kogo może być stosowana metoda zapłodnienia in vitro. Ograniczenie wyłącznie do par małżeńskich występuje w Czechach, na Litwie, w Portugalii, Szwajcarii i Turcji. We Francji równouprawnione z małżeństwami są w tym zakresie stałe związki partnerów, żyjących wspólnie minimum 2 lata. Brak ograniczenia dopuszczalności stosowania zapłodnienia metodą in vitro do par heteroseksualnych występuje w Belgii, Danii, Estonii, Finlandii, Gruzji, Hiszpanii, Izraelu, Kanadzie i w Norwegii.

Handel embrionami

Handel embrionami nie jest dozwolony w żadnym z badanych państw. Darowywanie embrionów innym parom dopuszczają Belgia, Francja i Wielka Brytania.

Licencja dla klinik

Państwa, w których nie jest wymagane uzyskanie przez klinikę licencji na przeprowadzanie zapłodnienia in vitro to Turcja i Włochy. We wszystkich innych państwach kliniki zobowiązane są do posiadania odpowiedniej licencji. Np. w Czechach udziela jej Minister Edukacji, Młodzieży i Sportu.

Instytucje zajmujące się aspektami etycznymi i medycznymi

W większości państw powołane są narodowe instytucje zajmujące się sprawami medycznymi i etycznymi, związanymi z zapłodnieniem in vitro. W badanej grupie wśród państw posiadających prawne unormowania zapłodnienia in vitro brak takich instytucji zadeklarowała Austria i Estonia. W Niemczech problemami związanymi z ta problematyką zajmuje się Centralna Komisja Etyki działająca przy Federalnej Izbie Lekarskiej, a we Francji Agencja Biomedycyny oraz Narodowy Doradczy Komitet Etyczny dla nauk o życiu i zdrowiu.

Inne aspekty metody in vitro regulowane przez prawo w analizowanych państwach dotyczą: wynagrodzenia dawców, dostępu do dokumentacji medycznej związanej z zabiegiem zapłodnienia pozaustrojowego oraz danych osobowych osób leczonych i urodzonych w wyniku zapłodnienia pozaustrojowego.

Żadne z obowiązujących rozwiązań prawnych nie odpowiada normom uznawanym przez Kościół katolicki. Począwszy od rygorystycznego prawa obowiązującego w Turcji poprzez bardziej liberalne unormowania w Niemczech, Szwajcarii, Austrii, krajach skandynawskich i liberalne, jak w Wielkiej Brytanii.