20 lat temu zginął Aleksander Mień

Przed dwudziestu laty został zamordowany rosyjski kapłan prawosławny, filozof i teolog – ojciec Aleksander Mień. Był jednym z najbardziej znanych i cenionych duchownych w swoim kraju. W Rosji jego zabójstwo porównywano do męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki.

9 września 1990 r. ciało o. Mienia znaleziono koło podmoskiewskiej wioski Siemchoz. Miał wówczas 55 lat. Był to – zdaniem obserwatorów – ostatni kapłan prawosławny, zamordowany w czasach sowieckich.

Znany był z wielkiej otwartości na inne wyznania i religie oraz z łatwości nawiązywania kontaktów i znajomości z ludźmi różnych przekonań, wiar i kultur. Cechy te zyskiwały mu ogromną popularność w wielu środowiskach. Zarazem jednak wywoływały niezadowolenie, a nawet oburzenie i gniew w kręgach nacjonalistycznych i najbardziej zamkniętych na świat zewnętrzny kołach prawosławnych.

Aleksander Władimirowicz Mień urodził się 22 stycznia 1935 r. w Moskwie w rodzinie rosyjskich Żydów – Władimira Mienia i Jeleny Cuperfejn. O ile jego ojciec był ateistą, to matka przyjęła już jako dojrzała osoba prawosławie i doprowadziła do ochrzczenia syna.

Gdy chłopiec miał 6 lat, agenci NKWD aresztowali jego ojca, który ponad rok spędził w areszcie śledczym, a potem został zesłany na Ural; dopiero po wojnie rodzina znów mogła być razem. Według niektórych źródeł, w wieku 12 lat przyszły kapłan miał doznać mistycznego spotkania z Chrystusem.

Podczas studiów w Szkole Wyższej Futrzarstwa młody Aleksander poznał ortodoksyjnego Żyda, Gleba Jakunina, który – podobnie jak on – stał się później księdzem prawosławnym i dysydentem, oraz przyszłego reżysera Andrieja Tarkowskiego.

Gdy w 1955 r. ich wydział przeniesiono do Irkucka na Syberii, tam właśnie w dwa lata później 22-letni wówczas Mień poślubił w cerkwi św. Jana Chrzciciela Nataszę Grigorienko. Za „karę” jako człowiek wierzący nie otrzymał dyplomu ukończenia studiów i groziło mu powołanie do wojska.

Pozostał jednak wierny swym przekonaniom i po powrocie do Moskwy przyjął święcenia diakonatu i skierowanie do kościoła Bogurodzicy w Akułowie pod Moskwą. Jednocześnie młody duchowny rozpoczął studia zaoczne w Seminarium Duchownym w Leningradzie.

W 1960 r. został wyświęcony na kapłana, po czym został wikarym w cerkwi Bogurodzicy w podmoskiewskim Ałabino, a rok później – proboszczem. W 1964 r. milicja przeszukała jego świątynię, po czym bezpodstawnie oskarżono go o okradanie miejscowego muzeum.

Przeniesiono go więc na wikariusza do wsi Tarasowka, gdzie postanowił napisać list otwarty do władz, protestujący przeciw prześladowaniom religijnym w ówczesnym ZSRR. Ostatecznie napisali go inni, bardziej radykalni księża pochodzenia żydowskiego: Gleb Jakunin i Nikołaj Eszliman. Skierowany do najwyższych władz państwowych i kościelnych list, wywołał duży oddźwięk w kraju i za granicą.

W latach 1964-68 ks. Mień studiował w Moskiewskiej Akademii Duchownej i napisał pracę doktorską, a w lutym 1970 r. został przeniesiony jako wikary do cerkwi Ofiarowania Pańskiego we wsi Nowaja Dieriewnia pod Moskwą. Służył w niej aż do swej tragicznej śmierci.

Na początku lat osiemdziesiątych co najmniej dwukrotnie był przesłuchiwany w centrali KGB w Moskwie na Łubiance. W 1985 r. kapłana zaatakował sowiecki dziennik związkowy „Trud”, zarzucając mu przestępcze kontakty z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym za Granicą (znanym ze swego nieprzejednanego stanowiska antykomunistycznego) i działalność antyradziecką.

Gdy w drugiej połowie lat osiemdziesiątych w ZSRR rozpoczęła się tzw. „pieriestrojka” i towarzyszące temu złagodzenie reżymu komunistycznego, w lutym 1988 r. ks. Mień mógł po raz pierwszy wyjechać za granicę – przyjechał do Polski, gdzie spędził dwa tygodnie.

Pod koniec lat 80. zaczął coraz częściej pojawiać się w mediach i wygłosił w różnych miejscach kilkadziesiąt wykładów publicznych, stając się najpopularniejszym rosyjskim duchownym. Niemal jednocześnie ze wzrastającą popularnością i sympatią otrzymywał listy i telefony z pogróżkami.

9 września 1990 zginął w niewyjaśnionych okolicznościach w drodze ze swojego domu do cerkwi. Według oficjalnej wersji, zabił go siekierą jeden z jego parafian. Zdaniem niektórych, zginął z rąk funkcjonariuszy KGB lub GRU. Pochowano go w Nowej Dieriewni w pobliżu cerkwi, w której służył.

Syn kapłana – Michaił Mień, obecnie gubernator obwodu iwanowskiego – powiedział, że jego ojciec „był uosobieniem duchowych wartości chrześcijaństwa zupełnie nie do przyjęcia dla partii władzy”.

Zdaniem Mienia-juniora, prawdopodobnie nigdy nie uda się ustalić prawdziwych morderców jego ojca.