Kultura chrześcijańska – bilans 20-lecia

Rok 1989 otworzył nowe, nieporównywalne z rzeczywistością PRL, szanse rozwoju kultury chrześcijańskiej.

Biorąc pod uwagę liczebność różnego typu inicjatyw, począwszy od rozkwitu rynku wydawniczego poprzez festiwale, przeglądy, kongresy organizowane na szczeblu międzynarodowym czy ogólnopolskim, a kończąc na szeregu wydarzeń o charakterze lokalnym – wydaje się, że szansa ta została wykorzystana.

Okres wolności zaowocował także powołaniem ważnych dla kultury chrześcijańskiej nagród, które – w dobie coraz bardziej pluralistycznego wolnego rynku idei – pomagają wydobyć dzieła i inicjatywy naprawdę ważne.

Książki

Najbardziej bodaj spektakularnym dowodem przemian, jakie nastąpiły w kulturze chrześcijańskiej jest rozkwit katolickiego rynku wydawniczego.

Targi Wydawców Katolickich w Warszawie

W porównaniu z PRL, kiedy to – w dziedzinie książek – duchowej strawy dostarczały jedynie koncesjonowany politycznie Instytut Wydawniczy PAX, ostro reglamentowany (tytuły i papier!) ZNAK i kilka innych okrojonych oficyn kościelnych, cezura roku ’89 wyznacza początek „złotej ery”. Każdego roku katolickie oficyny prezentują kilkaset nowych tytułów. Dzięki swobodzie w nawiązywaniu kontaktów wydawniczych, polski odbiorca niemal na bieżąco może też zapoznawać się z najważniejszymi pozycjami literatury religijnej wydawanej w świecie.

Bogactwo oferty pokazują odbywające się od 15 lat Targi Wydawców Katolickich w Warszawie, które być może już wkrótce przerodzą się w imprezę o charakterze ekumenicznym i międzynarodowym. W tegorocznych Targach – którym towarzyszyły pasjonujące niekiedy dyskusje o wierze, polityce, kulturze – uczestniczyło ponad 90 wystawców. Przyznawana podczas imprezy nagroda „Feniks” honoruje wybitne osiągnięcia autorów i wydawców. Dziś nikt już nie musi składać próbnego egzemplarza do Urzędu Kontroli Publikacji Prasy i Widowisk ani walczyć o papier. Musi natomiast starać się znaleźć drogę do odbiorcy. Kluczowe słowo cenzura, zostało zastąpione równie ważnym: marketing.

Po latach ideologicznej blokady, także świeckie wydawnictwa otwierają się na problematykę religijną. Jednym z przykładów tego zjawiska jest monumentalna, 10-tomowa encyklopedia „Religia” wydana (w 2003 r.) przez PWN, a opracowana przez profesorów Tadeusza Gadacza i Bogusława Milerskiego.

Muzyka

Spotkanie z wolnością oznaczało też rozkwit muzyki chrześcijańskiej – i to zarówno jeśli chodzi o możliwość spotkania z klasyką wykonywaną przez wybitnych artystów ze świata, jak i tworzoną nad Wisłą, o rockowym rodowodzie.

Festiwal Muzyki Sakralnej „Gaude Mater”
fot. M. Szpądrowski

Spośród wydarzeń muzycznych, jakich zainicjowanie stało się możliwe dopiero po roku 1989, wspomnieć należy o organizowanym od 19 lat Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Sakralnej „Gaude Mater”. W tegorocznym uczestniczyło 630 artystów z 16 krajów świata. Zaprezentowano muzykę sakralną Iranu, twórczość staroobrzędowców, chorał gregoriański, muzykę włoskiego baroku, polską muzykę chóralną, muzykę cerkiewną.

Od 1997 r. organizowany jest w Toruniu Międzynarodowy Ekumeniczny Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song of Songs – największa w Europie Środkowo-Wschodniej prezentacja artystów wykonujących współczesną muzykę chrześcijańską, adresowaną do młodych ludzi. Łączy je ewangeliczny przekaz. Stylistyka muzyczna jest natomiast niezwykle urozmaicona: od gospel poprzez rock do metalu. Organizatorzy Festiwalu „wyciągnęli” muzykę chrześcijańską z zakamarków parafialnych salek.

Festiwal Song of Songs w Toruniu
fot. Daniel Pach

Specjalne płyty promocyjne dołączane są do magazynu muzycznego „RUaH”. Magazyn ten ma ogromne zasługi w wypromowaniu tak znanych reprezentantów muzyki chrześcijańskiej jak Armia czy 2Tm2,3.

Od kilku lat w Krakowie organizowany jest IV Festiwal Chóralny Cantate Domino, w ramach którego odbywa się konkurs zespołów amatorskich wykonujących muzykę religijną, seminarium dla chórzystów i dyrygentów. Festiwalowi towarzyszą występy profesjonalnych solistów i zespołów o światowej renomie.

W dziedzinie muzyki okres po 1989 roku to także twórczość uznanych w świecie polskich kompozytorów współczesnych, od lat czerpiących z chrześcijańskiej inspiracji. Ich nowe dzieła mają niekiedy prawykonania w kościołach, zaś owocami ich prac mogą cieszyć się nie tylko bezpośredni świadkowie tych wykonań, ale i – dzięki rejestracji na DVD – słuchacze w kraju i za granicą. Sporym wydarzeniem kulturalnym w Polsce było wydanie kilka lat temu trzech płyt DVD z utworami polskich mistrzów wykonanymi właśnie w świątyniach: „Credo” Pendereckiego, „Missa pro pace” Kilara i „Symfonia pieśni żałosnych” Góreckiego. Warto dodać, że polskie prawykonanie utworu Henryka Mikołaja Góreckiego „Quasi una fantasia” na smyczki symfoniczne 2 października ub. r. w bielskim kościele św. Maksymiliana Kolbe rozpoczęło XIII Festiwal Kompozytorów Polskich.

Liczba różnego typu mniejszych i całkiem małych festiwali, przeglądów i konkursów związanych z muzyką chrześcijańską idzie w dziesiątki rocznie, a ich liczba stale rośnie. Uderzająca jest ich różnorodność tematyczna i stylistyczna. I tak obok organizowanego w Bielsku-Białej Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Sakralnej na Podbeskidziu „Sacrum in Musica” odbywa się Regionalny Przegląd Pieśni Pasyjnej i Pokutnej w Koziegłowach; obok Akademickiego Przeglądu Piosenki Religijnej w Łodzi – warszawski Festiwal Muzyki Sakralnej itd. itp.

Stolicą polskiej kolędy i pastorałki nazwać można natomiast Będzin, w którym od 14 już lat odbywa się poprzedzony wielotygodniowymi eliminacjami Ogólnopolski Festiwal Kolęd i Pastorałek. W jego ostatniej edycji uczestniczyło ponad 1000 wykonawców!

Odrębnym, unikatowym w skali Europy zjawiskiem jest dziecięca Arka Noego, która przekazuje ewangeliczne treści przy pomocy doskonale skomponowanych, wpadających w ucho melodii.

Arka Noego; fot. www.arkanoego.pl

Film

Od 1986 roku organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Niepokalanowie. Wystarczy wspomnieć, że na tegoroczny Festiwal zgłoszono ponad 130 filmów i 40 programów radiowych z 18 krajów kilku kontynentów. Choć impreza nie ma oprawy godnej pokazywanych tam dzieł, to już na stałe wpisała się w pejzaż polskiej kultury, zaś najciekawsze produkcje bywają pokazywane w TVP.

Co ważne, dzięki profesjonalnym produkcjom problematyka religijna trafia do szerokiego obiegu kultury. Najbardziej spektakularnym przykładem jest „Popiełuszko. Wolność jest w nas” Rafała Wieczyńskiego, który zgromadził – jak dotąd – blisko 1,4 mln widzów. Można wspomnieć też o sukcesie innej polskiej produkcji, opowieści o kardynale Wyszyńskim „Prymas. Trzy lata z tysiąca” Teresy Kotlarczyk.

Kadr z filmu „Popiełuszko. Wolność jest w nas”

Tematyka religijna jest więc podejmowana nie tylko częściej jak w PRL, ale w nieporównanie ciekawszy sposób. Wystarczy wspomnieć tak różniące się od siebie produkcje, jak „Jasminum” Kolskiego, „Wszyscy jesteśmy Chrystusami” Koterskiego czy „Wszystko będzie dobrze” Wiszniewskiego.

Zjazdy, kongresy, tygodnie kultury chrześcijańskiej

Wolność przyniosła też Polakom możliwość nawiązywania bezpośrednich kontaktów z naukowcami, twórcami, dziennikarzami z całego świata. Dziś już tylko od pomysłowości organizatorów i ich zdolności menedżerskich (niezbędnych przy zdobywaniu funduszy) zależy czy i jaki kongres, zjazd, forum, dyskusję będą w stanie zorganizować.

Jedną z najbardziej udanych inicjatyw wolnej Polski w dziedzinie kultury jest organizowany co kilka lat (od roku 1997) Zjazd Gnieźnieński: międzynarodowy kongres laikatu, łączący intelektualną debatę z modlitwą i ekspresją artystyczną. Idea spotkania nawiązuje do Zjazdu Gnieźnieńskiego z 1000 r. Wówczas do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie przybył cesarz Otton III.

Zjazd Gnieźnieński, fot. www.zjazd.eu

Obecne Zjazdy Gnieźnieńskie (dotychczas odbyło się ich sześć) gromadzą europejskich chrześcijan różnych wyznań, przedstawicieli ruchów religijnych, polityków, intelektualistów, naukowców. Podejmowana problematyka dotyczy przede wszystkim wspólnej odpowiedzialności chrześcijan za Europę, nie tylko w wymiarze świadectwa wiary, ale również w przestrzeni politycznej, społecznej i kulturalnej.

Ostatni, zorganizowany w czerwcu 2007 r. VII Zjazd Gnieźnieński zakończył się ogłoszeniem „Ekumenicznego przesłania do Europejczyków” w którym zaapelowano, aby chrześcijańskie dziedzictwo Europy znalazło wyraz w najważniejszych dokumentach regulujących działanie struktur kontynentu.

Wśród ogólnopolskich inicjatyw kulturalnych o inspiracji chrześcijańskiej wymienić należy także Gdański Areopag – projekt społeczny, poświęcony cnotom i powinnościom człowieka oraz obywatela. Jego gośćmi było wiele wybitnych osobistości życia publicznego, w tym Jan Nowak-Jeziorański, Andrzej Wajda i Ryszard Kapuściński.

Swego rodzaju przedłużeniem wielkich, ogólnopolskich spotkań są odbywające się w dziesiątkach miejscowości dyskusje, panele, spotkania z twórcami i koncerty organizowane w ramach Tygodni Kultury Chrześcijańskiej z inspiracji lokalnych Klubów Inteligencji Katolickiej.

Niewątpliwym sukcesem jest też rozpoczęty w 2000 r. i trwający do dziś cykl „Verba Sacra – Modlitwy Katedr Polskich”. W ramach cyklu, którego inicjatorem był wybitny polski aktor Gustaw Holoubek, odbyło się blisko 100 recytacji Biblii oraz dzieł literatury religijnej z udziałem największych artystów naszych scen.

Nagrody

Hierarchizacji najistotniejszych zjawisk w kulturze i wydobywaniu z gąszczu dzieł tych najważniejszych służą nagrody. Po roku 1989 r. w przestrzeni kultury chrześcijańskiej powstało ich wiele i na rożnym szczeblu.

Jedną z najważniejszych jest niewątpliwie Nagroda TOTUS, którą przyznaje powołana przez KEP Fundacja Dzieło Nowego Tysiąclecia. Nagrody wręczane są też corocznie za promocję myśli Jana Pawła II, dzieła charytatywne i osiągnięcia w dziedzinie kultury chrześcijańskiej.

Warto także wspomnieć o nagrodzie „Ślad”, którą Kapituła złożona z dziennikarzy przyznaje od 2002 r. ludziom mediów najbardziej przyczyniającym się „do budowania kultury prawdy, porozumienia i dialogu”. Nagrodzie mającej jednocześnie upamiętniać postawę zmarłego w 2001 roku bp. Jana Chrapka, którego dewizą były słowa: „Idź przez życie tak, aby ślady twoich stóp przetrwały Cię!”.

Zdj. Nagroda „Ślad”