Zakony po 1989 r. – fenomen aktywizacji

Odzyskanie wolności w 1989 r. było bez wątpienia przełomowym momentem w najnowszych dziejach zakonów w Polsce. Ich sytuacja w okresie komunizmu przypominała bowiem ptaka na uwięzi…

Co prawda mogły egzystować, ale w sposób maksymalnie ograniczony, bez szans na realizację tego, do czego zostały stworzone. Gdy nastała wolność, zakony podjęły działalność na wielu polach, aktywnie włączając się w budowanie niepodległej Polski.

Zasadnicze znaczenie dla życia zakonnego po odzyskaniu wolności miało zdjęcie ograniczeń ideologicznych. Komuniści nie pozwalali osobom konsekrowanym na aktywność w życiu publicznym, zakazując im na przykład pracy w służbie zdrowia, czy szkolnictwie. W efekcie zdecydowana większość zakonów ograniczała swoją działalność do parafii, mimo, że główny cel zgromadzenia często był zupełnie inny.

W wymiarze materialnym przełomowe znaczenie miała ustawa między państwem a Kościołem z 1989 r., na mocy której powołano Komisję Majątkową zajmującą się zwrotem dóbr zrabowanych podmiotom kościelnym. Odzyskiwanie domów zakonnych pozwoliło osobom konsekrowanym powrócić do działalności przerwanej przez komunistów w latach 50., gdy te domy konfiskowali. W tamtym okresie państwo przejęło od zakonów m.in. 240 domów dziecka, 80 szkół i 650 przedszkoli. Nagłaśniane dziś przypadki odzyskiwania majątków przez zakony są ukazywane w atmosferze domniemanych afer finansowych, a tymczasem jest to proces elementarnej sprawiedliwości, polegającej na zwrocie zagrabionego mienia. Co więcej w zdecydowanej większości przypadków w odzyskanych domach zakony tworzą dzieła służące całemu społeczeństwu, np. szkoły.

Obecnie proces aktywizacji życia zakonnego po 1989 r. przebiega bardzo dynamicznie. Mimo, że w ostatnim dziesięcioleciu spada liczba osób konsekrowanych, ilość prowadzonych przez nie dzieł rośnie. Analiza danych z kolejnych wydań „Leksykonu zakonów w Polsce” pokazuje, że między rokiem 1997 a 2008 uległa ona podwojeniu, z tysiąca do dwóch.

Najczęstszym polem aktywności zakonów jest edukacja. Zaczynając w 1989 r. od nielicznych szkół, których nie zdołali zamknąć komuniści, obecnie zakony prowadzą prawie 800 różnego rodzaju placówek oświatowych, od przedszkoli po wyższe uczelnie. W działalności tej specjalizują się salezjanie, jezuici, michalici, a wśród zgromadzeń żeńskich niepokalanki, nazaretanki czy zmartwychwstanki.

Przemiany ekonomiczne po 1989 r. sprawiły, że szczególnym wyzwaniem stali się ludzie chorzy, bezdomni, czy ubodzy. I właśnie służba tym ludziom jest głównym celem największej liczby zgromadzeń żeńskich, np. albertynek, misjonarek miłości, elżbietanek czy szarytek, a w zgromadzeniach męskich kamilianów i bonifratrów. Liczba różnego rodzaju zakonnych placówek opiekuńczych, czy związanych z opieką medyczną wynosi ponad 370.

Zakony podejmują też działalność wynikającą z pojawiających się problemów społecznych, np. narkomanii, czy prostytucji. Instytuty męskie, m.in. kamilianie i kapucyni, prowadzą m.in. 11 placówek dla osób uzależnionych, narkomanów, chorych na AIDS i alkoholików. Ratowanie zagubionych kobiet zajmują się pasterki i pasterzanki, które mają dla tych kobiet specjalne domy. Ten bolesny problem podejmują też siostry Maryi Niepokalanej, które opracowały i wdrażają specjalny program wychodzenia z prostytucji.

Zakony odnoszą sukcesy w działalności wydawniczej i medialnej. Do najbardziej znanych inicjatyw na tym polu należy Radio Maryja redemtporystów, czy Telewizja Puls franciszkanów konwentualnych, z czasopism np. dominikański miesięcznik „W drodze” czy jezuicki „Przegląd Powszechny”. Wśród zgromadzeń żeńskich prym wiodą na tym polu loretanki, które prowadzą własne wydawnictwo i drukarnię, wydają też miesięcznik maryjny „Różaniec”, a także paulistki, które do ewangelizacji wykorzystują najnowocześniejsze środki społecznego przekazu, m.in. przez płyty CD i sieć Internetu.

Zakony aktywnie włączyły się w tak ważny dla Polski proces zjednoczenia Europy. W 1992 r. jezuici założyli w Warszawie polską filię Katolickiego Biura Inicjatyw Europejskich (OCIPE), które gromadzi informacje o inicjatywach katolików i innych wspólnot chrześcijańskich w procesie integracji. Z kolei dominikanie utworzyli w Krakowie biuro ESPACES, zajmujące się duchowymi, kulturowymi i społecznymi aspektami integracji europejskiej.

Istotną rolę w życiu społecznym, przypominając często o religijnym i moralnym jego wymiarze, pełnią sanktuaria. Opieka nam nimi to szczególna specjalizacja zakonów. Męskie prowadzą 141, a żeńskie 19 sanktuariów. Wyciszeniu i refleksji służą domy rekolekcyjne i pielgrzyma, których zakony mają w sumie 236.

Wizytówką Polski na świecie są nasi misjonarze. Wśród nich jest 6200 osób konsekrowanych, pracujących na wszystkich kontynentach. Najwięcej na misję wysyłają werbiści – 346 osób, franciszkanie konwentualni i franciszkanie, a w zgromadzeniach żeńskich służebniczki starowiejskie – 140 osób, elżbietanki i franciszkanki misjonarki. Warto zwrócić uwagę, że mimo spadku powołań w zgromadzeniach, liczba zakonników wyjeżdżających na misje rośnie. Przedstawione tu dane pokazują, że wkład zakonów w budowanie społeczeństwa obywatelskiego w Polsce po 1989 r. jest olbrzymi, angażują się na bardzo różnych płaszczyznach, często tam, gdzie państwo nie jest w stanie podjąć pojawiających się problemów.

********

Statystyka:

Zgromadzenia męskie

W Polsce jest 61 męskich instytutów życia konsekrowanego, skupiają one 12 tys. 852 osoby. Wspólnoty te prowadzą na terenie Polski 141 sanktuariów i 156 domów rekolekcyjnych, formacyjnych, powołaniowych, pielgrzyma itp.

Z ich inspiracji i pod ich opieką działa 95 różnego rodzaju ruchów, organizacji, stowarzyszeń, fundacji i innych instytucji skupiających świeckich. Ponadto prowadzą m.in. 63 świetlice, oratoria i ośrodk1 wychowawcze, 17 szkół podstawowych, 37 gimnazjów, 53 średnich i pomaturalnych, 14 wyższych uczelni, 24 bursy, 3 domy samotnej matki i dziecka, 10 domów dziecka, wychowawczych i opieki, 7 aptek, 17 placówek dla dorosłych upośledzonych umysłowo i ze schorzeniami układu nerwowego i 9 analogicznych dla dzieci, 9 placówek dla osób w podeszłym wieku i chronicznie chorych, 11 placówek dla osób uzależnionych, narkomanów, chorych na AIDS, alkoholików, a także 7 hospicjów, 11 przychodni i 4 szpitale. W ramach działalności charytatywnej pomagają ubogim w 10 schronisk i przytulisk oraz wydają posiłki w 11 kuchniach dla ubogich. Mają również 36 wydawnictw książkowych, a liczba wydawanych przez nie różnego typu czasopism wynosi 73. Ponadto prowadzą 25 księgarni i hurtowni, 5 rozgłośni radiowych, w tym 1 ogólnopolska, oraz 1 stację telewizyjną i studio nagrań, a także 15 bibliotek i 22 muzea.

Zgromadzenia żeńskie

W Polsce jest 151 żeńskich instytutów życia konsekrowanego, z 24 387 siostrami. Prowadzą one na terenie Polski: 19 sanktuariów, 80 domów rekolekcyjnych, formacyjnych, powołaniowych, pielgrzyma itp.; 371 przedszkoli i ochronek oraz 1 żłobek; 80 świetlic i oratoriów; 21 szkół podstawowych; 60 gimnazjów,28 szkół średnich i policealnych, 2 wyższe uczelnie i ośrodki naukowe, 38 burs i internatów; 30 domów samotnej matki; 52 domy dziecka, wychowawcze i opieki; 19 placówek dla dorosłych upośledzonych umysłowo i ze schorzeniami układu nerwowego i 96 analogicznych dla dzieci; 106 placówek dla osób starszych i chronicznie chorych; 11 ośrodków różnych specjalności oraz 1 hospicjum i 6 przychodni oraz 2 szpitale. Ponadto pomagają ubogim w 10 schroniskach i przytuliskach oraz wydają posiłki w 25 kuchniach dla ubogich.

Instytuty żeńskie prowadzą również 3 biblioteki, 5 muzeów, 5 wydawnictw, 3 księgarnie i wydają 8 periodyki. Z ich inspiracji i pod ich opieką działają 53 różnego rodzaju ruchy, organizacje, stowarzyszenia, fundacje i inne podmioty skupiające świeckich.