10 lat reformy Kościoła w Polsce

Dziesięć lat temu została przeprowadzona reforma struktur administracyjnych Kościoła katolickiego w Polsce. Była ona największym po wojnie przeobrażeniem Kościoła w Polsce i w ogóle w Europie.

W żadnym innym kraju naszego kontynentu Papież jednorazowo nie dokonał tak wielkich i gruntownych zmian w organizacji miejscowego Kościoła.
W chwili rozpoczęcia przemian ustrojowych w Polsce w 1989 r. Kościół katolicki miał 27 jednostek terytorialnych, w tym 5 archidiecezji, będących stolicami metropolii (prowincji kościelnych) i 22 diecezji. Wśród nich znajdowały się tzw. diecezje karłowate na wschodzie kraju: archidiecezja w Białymstoku i Lubaczowie oraz diecezja w Drohiczynie, obejmujące pozostałe w Polsce tereny, które wcześniej wchodziły w skład archidiecezji wileńskiej i lwowskiej oraz diecezji pińskiej.
Największą pod względem obszaru była diecezja warmińska – ponad 24,5 tys. km2, następnie archidiecezja wrocławska – ponad 20,6 tys., najmniejsze zaś to: Lubaczów i diecezja gdańska – 1936 km2. Przeciętna wielkość diecezji wynosiła 11,4 tys. km2.
Pierwszą reformą strukturalną o wielkim znaczeniu duszpasterskim było reaktywowanie – po 44 latach formalnego nieistnienia – diecezji wojskowej, Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego. Biskupem polowym został ks. prał. Sławoj Leszek Głódź, dotychczasowy pracownik watykańskiej Kongregacji Kościołów Wschodnich. Podczas swego pobytu w Białymstoku 5 czerwca 1991 r. Jan Paweł II zmienił status dwóch jednostek „karłowatych” – archidiecezji w Białymstoku i diecezji w Drohiczynie, ustanawiając archidiecezję białostocką i diecezję drohiczyńską oraz mianując dotychczasowych administratorów apostolskich w tych miastach odpowiednio arcybiskupem białostockim i biskupem drohiczyńskim.
Fakt ten miał dużą wymowę również w dziedzinie politycznej, gdyż w ten sposób nastąpiło faktyczne (i formalno-prawne) uznanie przez Kościół kształtu naszej granicy wschodniej. Stało się możliwe dzięki pewnej liberalizacji po drugiej stronie granicy, umożliwiającej odtworzenie tam struktur Kościoła katolickiego. Podczas 243. zebrania plenarnego Konferencji Episkopatu Polski (10 października 1990 roku) została ustanowiona specjalna Komisja ds. nowego podziału administracyjnego Kościoła w Polsce, której przewodniczył kard. Franciszek Macharski, metropolita krakowski. W ramach jej prac została rozpisana ankieta do wszystkich biskupów diecezjalnych w sprawie reorganizacji diecezji w Polsce. Do końca grudnia tego roku wpłynęły odpowiedzi ze wszystkich diecezji, które stały się podstawą do opracowania nowego podziału administracyjnego. Prace komisji – przy współudziale nuncjusza – trwały przez rok, a 30 października 1991, zostały przedłożone Stolicy Apostolskiej.

Zbliżenie biskupów do wiernych
25 marca 1992 r. ogłoszona została papieska bulla „Totus Tuus Poloniae populus”, która w zasadniczy sposób zmieniła administracyjne oblicze Kościoła w Polsce. Powołanych zostało 13 nowych diecezji, a 8 dotychczasowych zostało podniesionych do rangi archidiecezji. Pociągnęło za sobą zmiany wielkości i granic wszystkich dotychczasowych jednostek terytorialnych. Reorganizacja ta była największym po wojnie przeobrażeniem Kościoła w Polsce i w ogóle w Europie. W żadnym innym kraju naszego kontynentu (a może i na świecie) Papież jednorazowo nie dokonał tak wielkich i gruntownych zmian w organizacji miejscowego Kościoła.
Podstawową ideą tej reformy było „zbliżenie biskupów do wiernych” drogą znacznego ograniczenia wielkości diecezji, tak aby jej pasterz był w stanie utrzymywać rzeczywisty kontakt ze wszystkimi strukturami kościelnymi znajdującymi się na jej terenie. Innym argumentem przemawiającym za zwiększeniem liczby diecezji był zdecydowany „przerost” liczby biskupów pomocniczych nad biskupami diecezjalnymi, którzy stanowili zaledwie ok. 20 proc. składu Konferencji Episkopatu Polski. Nuncjusz określał tę sytuację jako stwarzającą „problemy i niebezpieczeństwa nie tylko o charakterze organizacyjnym, ale także eklezjologicznym”. Rozwiązane zostały także nie mające uzasadnienia w nowej sytuacji, historyczne unie łączące archidiecezje: gnieźnieńską i poznańską („aeque principaliter”) oraz gnieźnieńską z warszawską („ad personam”).
Z rozwiązaniem tej ostatniej łączył się bardzo delikatny problem ograniczenia dotychczasowych uprawnień Prymasa Polski, który dzierżył ten tytuł jako arcybiskup gnieźnieński, a jednocześnie piastował funkcję metropolity warszawskiego. Prosta likwidacja unii wymagałaby pozbawienia arcybiskupa warszawskiego tytułu Prymasa Polski. Znaleziono jednak rozwiązanie „salomonowe” postanawiając, że kard. Józef Glemp ma prawo do zachowania tytułu Prymasa Polski jako „kustosz relikwii św. Wojciecha, czczonych w katedrze gnieźnieńskiej” (pkt IV bulli). Rozważane było równocześnie inne rozwiązanie, zakładające, że Prymas Glemp pozostać miał w Gnieźnie, a w Warszawie mianowany zostałby tymczasowo „arcybiskup-administrator”.
Papież dokonał też poważnych zmian w składzie Konferencji Episkopatu Polski: mianował 7 nowych biskupów, 10 innych podniósł do godności arcybiskupów, 11 biskupów pomocniczych mianował ordynariuszami, a 14 dalszych pomocniczych przeniósł z ich dotychczasowych diecezji do innych.
W wyniku tych zmian Kościół katolicki w Polsce składał się z 41 jednostek terytorialnych, w tym 13 archidiecezji-metropolii, 26 diecezji, ordynariatu polowego i 1 archidiecezji (łódzkiej), nie posiadającej diecezji sufraganalnych, podlegającej bezpośrednio Stolicy Apostolskiej na prawach innych metropolii. Nie brakowało też niezadowolonych, np. mieszkańcy blisko 400-tysięcznej Bydgoszczy poczuli się urażeni pominięciem jej jako stolicy nowej diecezji (miasto to nadal wchodzi w skład archidiecezji gnieźnieńskiej).
Ale najwięcej krytyki – w środowisku grekokatolików – wywołała decyzja Papieża, podporządkowująca odrodzoną po dziesięcioleciach greckokatolicką diecezję przemyską metropolii warszawskiej. Nierozwiązana bowiem została zwierzchność Prymasa Polski nad tym obrządkiem, przyznana mu przez Stolicę Apostolską w okresie rządów kard. Stefana Wyszyńskiego. Sytuacja zmieniła się dopiero 24 maja 1996, gdy Papież utworzył przemysko-warszawską metropolię obrządku bizantyńsko-ukraińskiego, dodając jej jako sufraganię nowo utworzoną w tym dniu diecezję wrocławsko-gdańską.
Bulla „Totus Tuus Poloniae populus” umożliwiała także odnowienie składu Episkopatu. Za jednym posunięciem Ojciec Święty odmłodził go, mianując biskupami pracowników Kurii Rzymskiej (Tadeusz Rakoczy – do diec. bielsko-żywieckiej), zakonników (Adam Śmigielski – salezjanin, Jan Chrapek – michalita), pracowników naukowych uczelni teologicznych (Tadeusz Pieronek, Wacław Świerzawski, Bronisław Dembowski).

Konkordat – przełom w stosunkach państwo-Kościół
28 lipca 1993 r. nuncjusz i ówczesny minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski podpisali w Warszawie konkordat regulujący stosunki między państwem i Kościołem. Konkordat gwarantował w pełni swobody uzyskane przez Kościół w 1989 r., a także nawiązując do nauki II Soboru Watykańskiego – potwierdzał wzajemną autonomię państwa i Kościoła. Zapewniał ponadto prawne skutki małżeństwa kościelnego, możliwość grzebania zmarłych niewierzących na cmentarzach katolickich, potwierdzał dobrowolny udział w katechezach szkolnych i przedszkolnych, zapewniał także finansowanie PAT w Krakowie.
Jednak ratyfikacja tego dokumentu przez parlament została zablokowana na 4 lata. Ostatecznie konkordat został przyjęty przez Sejm dopiero 8 stycznia 1998 r., a wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła 25 marca w Watykanie, z udziałem premiera Jerzego Buzka.

Reforma pracy Episkopatu
Przełomowe znaczenie – nie tylko w sensie zewnętrznych relacji Kościoła i jego obecności w mediach – miał okres, gdy funkcję sekretarza Episkopatu pełnił bp Tadeusz Pieronek. Ten kanonista, dawny współpracownik kard. Karola Wojtyły, postawił sobie za zadanie także reformę sposobu pracy Konferencji Episkopatu Polski. Służył temu nowy statut określający pracę tego gremium, z 23 kwietnia 1996 r.
. Zakłada on – wzorem rozwiązań przyjętych w Kościele powszechnym – przede wszystkim wybieralność wszystkich funkcji w Episkopacie, ograniczając możliwość ich sprawowania do dwóch, 5-letnich kadencji.
. Najważniejsze decyzje zapadają na zebraniach plenarnych, które w Polsce odbywają się zazwyczaj cztery, pięć razy w roku. Zebranie plenarne wydaje m.in. dekrety ogólne i dokumenty wyrażające stanowisko Konferencji Episkopatu, powołuje komisje, rady i zespoły, wybiera przewodniczących tych gremiów, a także przewodniczącego, jego zastępcę i sekretarza generalnego.
. Na Zebraniu plenarnym wszystkim członkom Konferencji przysługuje głos decydujący, z wyjątkiem uchwalania statutu lub dokonywania w nim zmian, kiedy to głos decydujący posiadają tylko biskupi diecezjalni, ci, którzy są z nimi zrównani, biskup polowy, biskupi diecezjalni obrządku bizantyńsko-ukraińskiego oraz biskupi koadiutorzy.
Do wydania dekretów ogólnych wymaga się 2/3 głosów, inne uchwały zapadają zwykłą większością głosów, przy obecności większości członków Konferencji. Do uchwalenia dokumentów doktrynalnych i wskazujących kierunki działania wymagana jest zgoda więcej niż połowy członków Konferencji.

Rada Stała, Komisje i Rady
W miejsce Rady Głównej została utworzona tzw. Rada Stała, którą tworzą: przewodniczący Konferencji, jego zastępca, sekretarz generalny oraz ośmiu biskupów diecezjalnych, wybranych przez Zebranie Plenarne. 1 maja 1998 r. na sekretarza generalnego Episkopatu został wybrany bp Piotr Libera, wieloletni sekretarz nuncjusza abp Józefa Kowalczyka. Jego wybór jest potwierdzeniem linii zmierzającej do dalszych reform pracy duszpasterskiej Kościoła.
Obecnie w skład Rady Stałej wchodzą z urzędu: kard. Józef Glemp jako przewodniczący i jego zastępca – abp Józef Michalik i sekretarz generalny w osobie bp. Piotra Libery, oraz z wyboru: abp Tadeusz Gocłowski, kard. Franciszek Macharski, abp Henryk Muszyński, abp Alfons Nossol, abp Juliusz Paetz, bp Kazimierz Ryczan, abp Damian Zimoń i abp Józef Życiński.
Do kompetencji Rady Stałej należy czuwanie nad wykonaniem decyzji Konferencji, koordynacja prac komisji oraz w szczególnych wypadkach: „Kiedy wymaga tego dobro Kościoła albo wiernych, zgodnie z opinią biskupów Konferencji, przynajmniej domniemaną, może zając stanowisko w sprawach publicznych” (art. 20 statutu). W tym ostatniej kwestii analogiczne kompetencje zostały przyznane również trzyosobowemu prezydium Konferencji. Do kompetencji prezydium należy również przedstawianie kandydatów na przewodniczących komisji, rad i zespołów funkcjonujących w ramach Konferencji Episkopatu.
Członkami komisji Konferencji Episkopatu mogą być wyłącznie biskupi, a wspomagają ich konsultorzy duchowni i świeccy. W obrębie Konferencji działa obecnie 10 komisji i 12 rad. Na mocy nowego statutu utworzono w ramach Konferencji Episkopatu odrębną radę ekonomiczną, pod przewodnictwem bp. Wiktora Skworca, której zadaniem jest czuwanie nad majątkiem Konferencji i jej finansami. W zakresie wykonawczym – w świetle statutu – podlega jej ekonom Konferencji Episkopatu, wybierany przez zebranie plenarne na 5 lat.
Pierwszym ekonomem został ks. prałat Jan Drob. Jego pierwszym sukcesem ekonomicznym było powołanie w marcu 1999 r. funduszu emerytalnego Arka-Invesco, połączonego w dwa lata później z PTE „Pocztylion”. Z ewentualnych zysków będą wspomagane liczne inicjatywy charytatywne, społeczne, edukacyjne i duszpasterskie.
Sprawami reformy systemu finansów Kościoła – gdyż obecny jest zagrożony przez malejąca ofiarność wiernych – zajmuje się także Kościelna Komisja Konkordatowa pod przewodnictwem bp Tadeusza Pieronka, współpracująca z analogiczną komisją rządową. Komisje te, będące obecnie ważną płaszczyzną relacji Episkopat – rząd Rzeczypospolitej Polskiej, czuwają tez nad realizacja innych postanowień konkordatu, a wśród nich nad zapewnieniem właściwego miejsca katechezy w reformowanym systemie edukacji, stworzeniem materialnego zabezpieczenia dla opieki duszpasterskiej w szpitalach i zakładach karnych, nowym statusem szkół katolickich itd. Wprowadzenie konkordatu w życie umożliwiło też powrót wydziałów teologicznych na państwowe uniwersytety. Dotąd powstały one na uniwersytetach w Opolu, Poznaniu, Olsztynie, Katowicach i Toruniu. Przygotowywane jest uruchomienie kolejnych.
Marcin Przeciszewski