Dialog katolicko-żydowski w Polsce

Pod hasłem „Pokój! Pokój dalekim i bliskim!” (Iz 57,19) w Warszawie odbywają się centralne obchody XXI Dnia Judaizmu w Kościele katolickim w Polsce.

Dialog z judaizmem – sprawą zasadniczą

Kościół katolicki uznaje dialog z judaizmem za sprawę zasadniczą dla głębszego poznania i zrozumienia własnych korzeni. Stanowi je właśnie judaizm wraz ze Słowem Objawionym, Przymierzem, prawem moralnym, obietnicą mesjańską, a także modlitwą psalmami. Dialog ten ma pomóc katolikom w pogłębianiu świadomości – jak nauczał Jan Paweł II – że religia żydowska nie jest wobec chrześcijaństwa rzeczywistością zewnętrzną, lecz „czymś wewnętrznym, oraz że nasz stosunek do niej jest inny aniżeli do jakiejkolwiek innej religii”.

Warto przypomnieć, że pierwsze korzystne dla Żydów zmiany w nastawieniu do nich Kościoła katolickiego przypadają na pontyfikat Jana XXIII – to on w 1960 r. zarządził usunięcie z tekstów liturgicznych na Wielki Piątek zwrotu o „przewrotnych Żydach” (z użyciem takich słów modlono się wówczas o ich nawrócenie). Ponadto wzmiankę o „przewrotności (perfidii) żydowskiej” usunięto na polecenie tegoż papieża z formuły chrztu osoby przechodzącej z judaizmu na katolicyzm. (Formuła ta brzmiała: „Niech się [odtąd] brzydzi przewrotnością żydowską”.)

Sobór Watykański II

Warunki dla rozwinięcia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w kształcie, w jakim go dziś znamy, stworzył II Sobór Watykański. W Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich „Nostra aetate” (z 28 października 1965) znalazło się kategoryczne potępienie antysemityzmu przez Kościół, który „opłakuje – nie z pobudek politycznych, ale pod wpływem religijnej miłości ewangelicznej – akty nienawiści, prześladowania, przejawy antysemityzmu, które kiedykolwiek i przez kogokolwiek kierowane były przeciw Żydom” (DRN 4). Odrzucono też zbiorową odpowiedzialność Żydów za śmierć Chrystusa, co bywało źródłem antysemityzmu.

Soborowa deklaracja wskazuje na zakorzenienie Kościoła w dziejach i wierze Żydów, z których wywodzą się Chrystus i Apostołowie oraz na duchową więź, która go z nimi łączy. Podkreśla nieodwołalność ich wybrania przez Boga („do tej pory pozostają umiłowanymi dla Boga”). A zdejmując z Żydów ciążącą na nich przez wieki winę za śmierć Chrystusa, wyjaśnia, że „Żydzi nie mogą być przedstawiani ani jako odrzuceni przez Boga, ani jako przeklęci”. Deklaracja potępia antysemityzm i inne formy dyskryminacji „z powodu pochodzenia lub koloru skóry, położenia społecznego albo religii” (DRN 4).

W tym samym dokumencie znalazło się wyrażone wprost wezwanie do dialogu chrześcijańsko-żydowskiego: Sobór „pragnie ożywić i zalecić obustronne poznanie się i poszanowanie, które osiągnąć można zwłaszcza przez studia biblijne i teologiczne oraz przez braterskie rozmowy” (DRN 4).

Jan Paweł II

Przełomowy dla stosunków katolicko-żydowskich był pontyfikat św. Jana Pawła II, zarówno ze względu na liczne ważne wypowiedzi papieskie, jak i wielce znaczące gesty.

Jan Paweł II uczynił wiele symbolicznych kroków, aby zacieśnić relacje między Żydami a chrześcijanami. Przede wszystkim ważna była jego wizyta w synagodze w Rzymie, przyjazd do Izraela, pobyt w Yad Vashem, prośba o przebaczenie za prześladowanie i winy chrześcijan wobec Żydów, modlitwa przy Ścianie Płaczu. Wszystko to, włączając także jego doświadczenia z przeszłości, z okresu Holokaustu i jego osobiste relacje z Żydami z rodzinnego miasta, stworzyło dobrą atmosferę dla pogłębienia wzajemnych relacji.

Chyba najbardziej doniosłym wydarzeniem w tej dziedzinie była jego wizyta w synagodze rzymskiej 13 kwietnia 1986 r. To wtedy nazwał Żydów starszymi braćmi w wierze. Mówił dosłownie, że: „Religia żydowska nie jest dla naszej religii rzeczywistością zewnętrzną, lecz czymś wewnętrznym. Stosunek do niej jest inny aniżeli do jakiejkolwiek innej religii. Jesteście naszymi umiłowanymi braćmi i – można powiedzieć – naszymi starszymi braćmi”.

Wielokrotnie, podczas spotkań w różnych krajach i w samym Watykanie z przedstawicielami wspólnot żydowskich, Jan Paweł II potępiał wszelkie przejawy antysemityzmu, nazywając go po imieniu grzechem.

Olbrzymie było znaczenie papieskiej wizyty w Izraelu w 2000 roku. Jan Paweł II, składając wizytę prezydentowi Izraela, powiedział: „Musimy pracować, aby nadeszła nowa era pojednania i pokoju między Żydami i chrześcijanami. Przez moją wizytę składam przyrzeczenie, że Kościół katolicki uczyni wszystko, co możliwe, aby ta wizja nie pozostała jedynie marzeniem, ale stała się rzeczywistością” (23 III 2000). A symbolicznym wyrazem jego dążenia do oczyszczenia pamięci, był obraz zgarbionego i człowieka w białej sutannie, wkładającego kartkę z pokutną modlitwą w szczelinę Zachodniego Muru zburzonej przed wiekami Świątyni Jerozolimskiej, tak zwanej Ściany Płaczu.

Bezprecedensowym posunięciem Jana Pawła II była modlitwa, a właściwie cała liturgia pokutna w Bazylice św. Piotra, przygotowana z okazji Wielkiego Jubileuszu chrześcijaństwa w roku 2000, która wspominała, m.in. o winach katolików wobec Żydów, a towarzyszyła jej prośba o przebaczenie.

Z kolei przy okazji beatyfikacji Edyty Stein w 1987 papież poprosił, aby każde coroczne wspomnienie liturgiczne błogosławionej (9 sierpnia), związane było z pamięcią ofiar Holocaustu.

Zasługą Jana Pawła II było także oficjalne uznanie państwa Izrael przez Stolicę Apostolską, co nastąpiło po podpisaniu 30 grudnia 1993 r. tzw. Układu Podstawowego. Umożliwiło to 15 czerwca 1994 r. nawiązanie stałych stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską i Izraelem.

Trudny polski grunt

Początki dialogu katolicko-żydowskiego w Polsce nie były łatwe. Nie sprzyjało temu panowanie władzy komunistycznej, uniemożliwiające otwarty, pozbawiony cenzury dialog. Z tego powodu nie mogła odbyć się szczera dyskusja na temat relacji między Polakami a Żydami w czasie drugiej wojny światowej oraz później, za czasów komunizmu. Dla władzy komunistycznej problemy te były terenem niebezpiecznym, pod szczególną kontrolą propagandowo-cenzorską.

Nie sprzyjała dialogowi ówczesna słabość bardzo nielicznej po Zagładzie i kolejnych falach emigracji społeczności polskich Żydów, w tym brak niezależnych od władzy struktur tejże wspólnoty. Proces odnajdywania korzeni przez potomków zasymilowanych Żydów dopiero się wówczas rozpoczynał. Z kolei wielu katolików, nie mając kontaktu z Żydami i żyjąc w przeświadczeniu, że w Polsce właściwie ich nie ma, nie było przekonanych o potrzebie dialogu.

Początki dialogu katolicko-żydowskiego w Polsce

Kwestie dialogu polsko-żydowskiego podejmowali jako pierwsi, pod wpływem soborowej inspiracji – na tyle, na ile to było możliwe w warunkach cenzuralnych ograniczeń – katolicy ze środowisk Klubów Inteligencji Katolickiej, „Tygodnika Powszechnego”, „Więzi”, „Znaku”.

Pierwszą konferencję na temat judaizmu „Religia i kultura żydowska” zorganizował w kwietniu 1986 w Pieniężnie wybitny biblista, ks. dr Bernard Wodecki SVD.

Wielkie zasługi, zwłaszcza w początkowej fazie dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce położył. ks. prof. Waldemar Chrostowski. Organizował debaty i konferencje naukowe, także w USA (wspólnie z rabinem Byronem L. Sherwinem), publikował dokumenty Kościoła, zorganizował akademicki ośrodek studiów nad dialogiem.

Wśród ważnych inicjatyw z tego okresu wymienić należy Międzynarodowe Kolokwium Teologiczne w Tyńcu w kwietniu 1988, zorganizowane razem z Ligą Przeciw Zniesławieniu (ADL).

Struktury Episkopatu Polski służące dialogowi chrześcijańsko-żydowskiemu

Wyspecjalizowane struktury służące dialogowi z Żydami, powoływane przez poszczególne konferencje episkopatów, zaczęły powstawać w latach osiemdziesiątych. Podkomisja Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem została utworzona podczas 213. Zebrania plenarnego KEP na Jasnej Górze 2-3 maja 1986 r. Bezpośrednim impulsem do powstania nowego gremium była wizyta Jana Pawła II w rzymskiej synagodze. Pierwsze zebranie podkomisji odbyło się 13 maja. Włączono ją do Komisji Ekumenicznej KEP.

228. zebranie plenarne KEP (17-18 czerwca 1988) postanowiło przekształcić Podkomisję w Komisję. Przyczyną była odmienność tematyki, którą się zajmowała, od zakresu działania Komisji Ekumenicznej, w której ramach dotąd funkcjonowała. Nie bez wpływu na zmianę nazwy było to, że określenie „podkomisja” w oczach żydowskich partnerów sugerowało – wbrew intencjom Episkopatu – niższą rangę tego ciała.

1 maja 1996 r., w ramach szerszych przekształceń struktury episkopatu, Komisja przekształciła się z kolei w Komitet ds. Dialogu z Judaizmem, działający w ramach Rady ds. Dialogu Religijnego – obok Komitetów ds. Dialogu z Niewierzącymi i ds. Dialogu z Religiami Niechrześcijańskimi.

Podkomisji, a potem Komisji przewodniczył w latach 1986-1994 bp Henryk Muszyński, ówczesny pomocniczy biskup chełmiński, późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski. W latach 1994-2006 przewodniczącym Komisji, a następnie Komitetu był abp Stanisław Gądecki, obecnie arcybiskup poznański i przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski. Od 2006 do 2016 r. na czele Komitetu stał bp Mieczysław Cisło, biskup pomocniczy lubelski – równocześnie (jak jego poprzednik) przewodniczący Rady ds. Dialogu Religijnego. Obecnie te funkcje pełni bp Rafał Markowski.

Zadaniem Komitetu jest służenie Episkopatowi pomocą w szeroko rozumianych sprawach żydowskich, budowanie relacji z Żydami, inspirowanie refleksji teologicznej i dialogu religijnego, organizowanie wspólnych spotkań modlitewnych, także za ofiary Zagłady. Komitet publikuje też oficjalne dokumenty Kościoła dotyczące Żydów i judaizmu, zabiega o to, by wytyczne Magisterium dotyczące tych kwestii były wcielane w życie w Polsce.

Wśród członków Podkomisji/Komisji/Komitetu byli w różnych okresach, m.in. ks. dr Waldemar Chrostowski (dziś prof., teolog z ATK, dziś UKSW), o. dr Stanisław Musiał SJ i Jerzy Turowicz (z „Tygodnika Powszechnego”), ks. dr Michał Czajkowski (teolog z ATK, publicysta związany z „Więzią” i „TP”), ks. dr hab. Ryszard Rubinkiewicz (teolog z KUL), prof. Anna Świderkówna (filolog klasyczna i biblistka z UW), ks. dr hab. Marian Gołębiewski (późniejszy arcybiskup wrocławski), ks. prof. Bolesław Kumor (historyk Kościoła z KUL), ks. dr Andrzej Suski (teolog z ATK, później biskup toruński), Stefan Wilkanowicz (redaktor naczelny „Znaku”).

Obecnie w skład Komitetu wchodzą – prócz przewodniczącego bp. Rafała Markowskiego – ks. dr Tomasz Adamczyk, sekretarz (socjolog religii z KUL), prof. Monika Adamczyk-Garbowska (literaturoznawczyni z UMCS w Lublinie, m.in. w dziedzinie literatury żydowskiej), ks. Wiesław Dawidowski OSA (teolog, publicysta, prowincjał augustianów), prof. Jan Grosfeld (ekonomista i politolog z UKSW), ks. prof. Łukasz Kamykowski (teolog z UP JP II), ks. Grzegorz Michalczyk (warszawski i krajowy duszpasterz środowisk twórczych, wiceprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów), Ryszard Montusiewicz (dziennikarz, b. wieloletni korespondent PR i KAI w Izraelu), ks. Jerzy Stranz (teolog, dyrektor wydawnictwa Księgarnia Św. Wojciecha), Barbara Sułek-Kowalska (dziennikarka, sekretarz reakcji tygodnika „Idziemy”), ks. prof. Alfred Wierzbicki (filozof z KUL, były prorektor lubelskiego seminarium, poeta), prof. Sławomir Żurek (polonista z KUL, badacz literatury polsko-żydowskiej).

Spór o Karmel w Oświęcimiu

Powstanie Podkomisji Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem przypadło na okres napięć katolicko-żydowskich, związanych z powstaniem w 1984 r. klasztoru karmelitanek w Oświęcimiu. Utworzenie tego klasztoru, poza zasadniczym terenem obozu, ale w jego oficjalnym obszarze, zostało źle przyjęte przez wiele środowisk żydowskich. Od 1985 r. do Krakowa i Oświęcimia zaczęły przybywać delegacje żydowskie z żądaniem przeniesienia klasztoru w inne miejsce. Żądanie było wspierane oświadczeniem, że konwent został zlokalizowany w budynku, w którym składano używany dla celów ludobójczych cyklon B.

Rozwiązanie tego problemu musiało się stać jednym z podstawowych zadań nowego gremium (podkomisji) w Episkopacie. Rozmowy w Genewie, w które zaangażowanych było czterech kardynałów: Godfried Danneels (arcybiskup Brukseli), Albert Decourtray (arcybiskup Lyonu), Jean Marie Lustiger (arcybiskup Paryża) i Franciszek Macharski (arcybiskup Karkowa) – odbyły się dwukrotnie w latach 1986 – 1987. Ich owocem była decyzja o przeniesieniu klasztoru karmelitanek poza obszar dawnego obozu oraz utworzenia w ciągu 2 lat „ośrodka informacji, wychowania, spotkań i modlitwy”. Centrum Dialogu i Modlitwy w Oświęcimiu (CDiM), powstało ostatecznie w 1992 r. i prowadzone jest przez Krakowską Fundację Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy.

Wreszcie – po wielu komplikacjach, a w tym międzynarodowej, nieprzychylnej Polsce dyskusji i manifestacjach urządzanych na terenie dawnego klasztoru przez rabina Avi Weissa z USA – 24 maja 1993 r. karmelitanki, na prośbę Jana Pawła II, przeprowadziły się do nowego klasztoru w Oświęcimiu. Został on wzniesiony w ramach tego samego kompleksu co Centrum Dialogu i Modlitwy.

Kolejnym konfliktem jaki pojawił się w kilka lat później w Oświęcimiu był spór o tzw. krzyż papieski (pozostały po Mszy sprawowanej przez Jana Pawła II w Brzezince), który został umieszczony nieopodal Starego Teatru na Żwirowisku, w miejscu gdzie zamordowano ponad 150 Polaków. Wiosną 1998 r. – wobec zapowiedzi usunięcia krzyża – były działacz opozycyjny Kazimierz Świtoń rozpoczął tam głodówkę i wezwał do stawiania kolejnych krzyży. Sprawa zakończyła się porozumieniem rządu i władz kościelnych, na mocy którego „krzyż papieski” pozostał, a usunięto pozostałe.

Modlitwa za ofiary w Jedwabnem

Wielkiej rangi wydarzeniem była modlitwa polskiego Episkopatu za ofiary mordu na Żydach w Jedwabnem i innych miejscowościach, jaka odbyła się 27 maja 2001r. w warszawskim Kościele Wszystkich Świętych w 60. rocznicę zbrodni. „Raz jeszcze potępiamy wszelkie przejawy nietolerancji, rasizmu i antysemityzmu, o których wiadomo, że są grzeszne” – mówił wówczas abp Stanisław Gądecki.

Nabożeństwo miało charakter żałobny. Biskupi wyszli ubrani w czarne sutanny przy dźwiękach „Święty Boże”. Procesji przewodniczył Prymas Polski kard. Józef Glemp w fioletowej kapie, symbolizującej żałobę, niosąc krzyż. Modlono się „za Żydów i wszystkich, którzy nie doceniają ich wkładu w kulturę lub chowają urazy wobec tego narodu”. Także za pokój w Ziemi Świętej, ofiary nienawiści, za zbrodniarzy i morderców, także tych z Jedwabnego. Liturgia zakończyła się modlitwą Jana Pawła II w intencji narodu żydowskiego.

W tym roku bp Rafał Markowski osobiście przepraszał Żydów podczas uroczystości rocznicowych, 10 lipca w Jedwabnem. „Kościół opłakuje tych wszystkich, którzy doznali tutaj kaźni, bólu, poniżenia i upokorzenia, którzy tutaj w sposób niespodziewany spotkali śmierć, która ich tutaj nie powinna spotkać, ale jednocześnie Kościół ogarnia z wielkim bólem tych synów narodu polskiego, szczególnie tych katolików, którzy brali udział w tej kaźni, którzy bezpośrednio przyczynili się do tego bólu, upokorzenia i wreszcie do śmierci” – mówił w 76. rocznicę zbrodni.

„To jest wieki ból i wyrzut sumienia, za który to ból wszystkich braci i siostry narodu żydowskiego przepraszamy. Jak czas pokazuje, kiedy serce ludzkie ogrania zło i nienawiść, kiedy paraliżuje ona człowieka wewnętrznie, prowadzi ku śmierci: prowadzi ku śmierci fizycznej dotyczącej ofiar i prowadzi do śmierci duchowej, która dotyka oprawców. Gorącą modlitwą ogarniamy wszystkie ofiary, które doznały tego mordu tutaj, w tym miejscu. Ogarniamy też modlitwą wszystkich, którzy do tego mordu się przyczynili” – kontynuował bp Markowski w obecności naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha, przedstawicieli ambasad Izraela, Niemiec i Stanów Zjednoczonych

Konferencje, sympozja

Wśród licznych konferencji z udziałem obu stron dialogu, w tym zaproszonych rabinów Polski, Europy i Izraela, wymienić można kilka, tytułem przykładu. W 2008 z inicjatywy wielce zaangażowanego w dialog chrześcijańsko-żydowski ówczesnego metropolity lubelskiego, abp. Józefa Życińskiego, odbyło się w Lublinie sympozjum na temat Jezusa z Nazaretu jako Mesjasza.

Rok później, z inicjatywy Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów (o której będzie mowa niżej), także przy współpracy abp. Życińskiego i bp. Cisły, konferencja „Tożsamość i religia w dialogu” została zorganizowana w Lublinie, Kielcach i Warszawie. W następnym, 2010 roku, z połączonym z dyskusją wykładem o pozabiblijnych źródłach judaizmu wystąpił na KUL rabin Sacha Pecaric. Wszyscy trzej kolejni przewodniczący Podkomisji/Komisji/Komitetu – abp Muszyński, abp Gądecki i bp Cisło – a także kard. Stanisław Dziwisz, wzięli udział w zorganizowanej we wrześniu 2009 w Krakowie przez Wspólnotę Sant’Egidio katolicko-żydowskim spotkaniu na temat teologii pokoju. Uczestniczył w nim także założyciel Wspólnoty, Andrea Riccardi.

Dokumenty Episkopatu w sprawach żydowskich

KEP na 244. zebraniu plenarnym 30 listopada 1990 r. przyjęła List pasterski z okazji 25. rocznicy „Nostra aetate”. Wydanie tego dokumentu na temat stosunku do narodu żydowskiego i jego religii poprzedziły kilkuletnie prace, prowadzone przez Podkomisję, a potem Komisję ds. Dialogu z Judaizmem. List odczytano w kościołach w niedzielę 20 stycznia 1991.

25 sierpnia 2000 r. – z okazji Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 – podczas 307. zebrania plenarnego biskupi przyjęli List o przebaczeniu i pojednaniu z Żydami, wyznawcami religii niechrześcijańskich i niewierzącymi. Wezwali m.in. do przezwyciężenia przejawów antyżydowskości, antyjudaizmu (czyli niechęci wyrosłej z fałszywie rozumianej nauki Kościoła) i antysemityzmu (tj. nienawiści płynącej z pobudek narodowościowych lub rasowych), jakie występowały i jeszcze występują wśród chrześcijan. Biskupi przypomnieli, że: „Antysemityzm – podobnie jak antychrystianizm – jest grzechem i jako taki został przez naukę Kościoła Katolickiego, podobnie jak wszystkie inne formy rasizmu, odrzucony”.

Duże znaczenie mają publikowane corocznie z okazji Dni Judaizmu listy przewodniczącego Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem, w których przypominane jest aktualne nauczanie Kościoła nt. Żydów i judaizmu, znajdujemy w nich apele o dialog, o poprawne wzajemne stosunki oraz upamiętnienie miejsc związanych z kulturą żydowską.

Najmocniejszy taki akcent padł z okazji 18. Dnia Judaizmu w 2015 r., w formie „Apelu o upamiętnienie Żydów, naszych współobywateli i sąsiadów”. Zwracając się do księży, władz lokalnych i wiernych przypomina się w nim, że przez 1000 lat Polska była ziemią gościnną dla Żydów, usuwanych z wielu krajów europejskich. Natomiast Zagłada – dokonana tu podczas II wojny światowej – sprawiła, że przestrzeń żydowska w Polsce niemal już nie istnieje, ale powinna być wciąż jest istotnym elementem pamięci zarówno żydowskiej jak i polskiej. W związku z tym zaapelowano do kapłanów o wyjście z inicjatywą upamiętnienia społeczności żydowskiej w tych miejscowościach, gdzie ona zamieszkiwała, a do wiernych i władz lokalnych o pomoc w tej sprawie. „Być może dawna synagoga, cmentarz żydowski czy mogiły ofiar Holokaustu nie poszły całkiem w niepamięć i da się coś zrobić na rzecz ich odnowy” – prosi się w dokumencie. Apel przypomina, że nie możemy wobec tej sprawy przechodzić obojętnie, i że jest to nasz obowiązek sumienia.

Sprawa potrzeby upamiętnienia miejsc pamięci powróciła w ubiegłorocznym przesłaniu z okazji 20. Dnia Judaizmu, podpisanym przez biskupów Mieczysława Cisło i Rafała Markowskiego, byłego i obecnego przewodniczącego Komitetu. Zwraca się w nim uwagę, że „do kultury naszego społeczeństwa należy coraz częstsze upamiętnianie dotychczas zapomnianych mogił Żydów, polskich współobywateli. (…) Dzięki temu skazani na śmierć i wymazanie ze zbiorowej pamięci odzyskują dziś swoją godność, a pomnikowe płyty na których umieszczane są imiona Żydów, odsłaniane są przy udziale izraelskiej młodzieży, rabina, biskupa, księży i miejscowej społeczności” – stwierdzają biskupi.

Dzień Judaizmu w Kościele katolickim w Polsce

Od 1998 r. w Kościele w Polsce obchodzony jest Dzień Judaizmu. Zadecydowała o tym Konferencja Episkopatu Polski, a inicjatorem był abp Stanisław Gądecki. Polska jest drugim po Włoszech krajem europejskim, w którym zaczęto organizować takie obchody. Później włączyły się w tę inicjatywę m. in. Austria, Holandia i Szwajcaria.

Dzień Judaizmu odbywa się corocznie 17 stycznia, poprzedzając Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan, co ma wskazywać na żydowskie korzenie chrześcijaństwa. Kulminacją każdego Dnia Judaizmu są obchody ogólnopolskie, za każdym razem w innej stolicy diecezji. Pierwsze obchody odbyły się pod hasłem „Kto spotyka Jezusa Chrystusa, spotyka judaizm”, zaczerpniętym z przemówienia Jana Pawła II w Moguncji w listopadzie 1980 r.

W ramach ogólnopolskich uroczystości odbywają się konferencje na temat historii miejscowych Żydów, dyskusje teologiczne z udziałem obu stron, modlitwy w intencji ofiar Zagłady, nabożeństwo Słowa Bożego w miejscowej katedrze z udziałem obu stron, a także koncerty, wystawy, spektakle, projekcje filmów oraz katechezy i pogadanki w szkołach na temat judaizmu. W obchody zaangażowane są także lokalne władze.

Uczestników obchodów Dnia Judaizmu w Tarnowie (2010) pozdrowił Benedykt XVI podczas niedzielnej modlitwy Anioł Pański. Uroczystości przemyskie (2011) odbyły się w obu miejscowych katedrach – łacińskiej i greckokatolickiej. W Sandomierzu (2014) przy okazji Dnia Judaizmu odsłonięto w miejscowej katedrze tablicę wyjaśniającą, że wiszący tam obraz, przedstawiający rzekomy mord rytualny, nie jest zgodny z prawdą historyczną. Napis w trzech językach (po polsku, hebrajsku i angielsku) okazał się satysfakcjonującym rozwiązaniem kontrowersji trwającej od lat.

Komitet ds. Dialogu z Judaizmem wydał „ABC Dnia Judaizmu”, przypominające jego główne zasady:

1. Wyjaśniać i upowszechniać istotę Dnia Judaizmu

2. Przybliżać nauczanie Kościoła po II Soborze Watykańskim nt. Żydów i ich religii

3. Uczynić modlitwę nieodłącznym elementem obchodów Dnia Judaizmu

4. Propagować posoborowe wyjaśnienia tekstów Pisma Świętego, które w przeszłości mogły być interpretowane w sposób antyjudaistyczny i antysemicki

5. Wyjaśniać wiernym tragedię zagłady Żydów

6. Ukazywać antysemityzm jako grzech (Jan Paweł II)

7. Zapraszać tego dnia do wspólnej modlitwy przedstawicieli innych Kościołów i Wspólnot chrześcijańskich

8. Zapraszać Żydów do udziału w obchodach Dnia Judaizmu”.

Każdego roku przed Dniem Judaizmu specjalne materiały przygotowane z tej okazji przez Komitet do spraw Dialogu z Judaizmem Konferencji Episkopatu Polski, docierają do każdej parafii. Przewodniczącym komitetu organizacyjnego 21. Dnia Judaizmu w Warszawie, który odbędzie się 17 stycznia 2018 r. jest ks. dr Andrzej Tulej.

Polska Rada Chrześcijan i Żydów

Powstała w 1990 r. Według statutu, Rada ma dwóch współprzewodniczących: ze strony żydowskiej i chrześcijańskiej. Od samego początku ze strony żydowskiej funkcję tę pełni Stanisław Krajewski, filozof z UW, czołowa postać odrodzenia żydowskiego życia religijnego. Ze strony chrześcijańskiej współprzewodniczyli kolejno wspomniani już księża Waldemar Chrostowski, Andrzej Zuberbier i Michał Czajkowski a następnie Zbigniew Nosowski, redaktor naczelny „Więzi”, o. Wiesław Dawidowski, augustianin, Bogdan Białek, kielecki psycholog, naczelny redaktor „Charakterów”, a obecnie od czerwca br. znów Zbigniew Nosowski.

Celem Rady jest działalność zmierzająca do wzajemnego zrozumienia chrześcijan i Żydów, przezwyciężanie stereotypów, szerzenie tolerancji i pogłębianie kontaktów międzyreligijnych. Rada ma tworzyć forum dla dialogu chrześcijańsko-żydowskiego oraz inicjować działalność informacyjną na temat związków chrześcijaństwa i judaizmu, a także stosunków chrześcijańsko-żydowskich w Polsce i na świecie. Specyfiką Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów jest skupienie na kwestiach religijnych.

Członków Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów łączy – według Krajewskiego i Nosowskiego – przekonanie, że Polska powinna odegrać ważną rolę w rozwoju ogólnoświatowego dialogu chrześcijańsko-żydowskiego, jako kraj bardzo ważny dla Kościoła katolickiego, a jednocześnie jedno z najważniejszych miejsc w historii Żydów.

Wyjątkową w skali światowej inicjatywą Rady jest „Wspólna Radość Tory”: doroczne jesienne spotkanie modlitewne, wkrótce po żydowskim święcie Simchat Tora. Ponieważ słowa Tory, wspólne dla Żydów i chrześcijan, są przez nich różnie interpretowane, wygłaszane są dwa komentarze – żydowski i chrześcijański. Spotkania odbywają się od roku 1992, najpierw w kościele Dzieciątka Jezus, gdzie proboszczem był ks. Roman Indrzejczyk, a po jego przejściu na emeryturę – w jezuickiej parafii św. Andrzeja Boboli, a obecnie w warszawskim kościele środowisk twórczych. Od 2007 modlitwie towarzyszy żydowsko-chrześcijańskie sympozjum teologiczne, z udziałem wybitnych myślicieli żydowskich, jak rabini: Irving Greenberg z Nowego Jorku czy Norman Solomon z Oksfordu.

Rada organizuje też marsz modlitwy szlakiem pomników getta warszawskiego – od pomnika Bohaterów Getta, przez Drzewo Sprawiedliwych, kamień pamięci Szmula Zygielbojma, bunkier przy Miłej 18 i kamień pamięci Janusza Korczaka, do Umschlagplatzu. Odbywa się on w kwietniową niedzielę, po rocznicy wybuchu powstania w getcie. W czasie marszu nie są wygłaszane żadne przemówienia, padają jedynie słowa modlitw żydowskich i chrześcijańskich, psalmy odmawiane są wspólnie.

30 lipca 2015 r. Polska Rada Chrześcijan i Żydów wraz z kilkoma znanymi rabinami z Polski i zagranicy wystąpiła zdecydowanie przeciw antychrześcijańskiemu terroryzmowi, który ujawnił się w postaci podpalenia miesiąc wcześniej katolickiego kościoła Rozmnożenia Chleba i Ryb w izraelskim mieście Tabgha nad Jeziorem Galilejskim.

Co roku Rada przyznaje honorowy tytuł „Człowieka Pojednania” osobom spoza Polski zasłużonym na rzecz pojednania chrześcijańsko-żydowskiego w naszym kraju. Na liście laureatów figurują: Stephan Schreiner (Niemcy), rabin Byron Sherwin (USA), sir Sigmund Sternberg (Anglia), ks. John T. Pawlikowski OSM (USA), s. Dominika Zaleska NDS (Szwajcaria), rabin James Rudin (USA), s. Marie-Therese Huguet OV (Francja), rabin Michael Schudrich (USA i Polska), Tova Ben Tzwi (Izrael), ks. Manfred Deselaers (Niemcy i Polska), Halina Birenbaum (Izrael), Jan Nowak-Jeziorański (USA i Polska), Jerzy Kluger (Włochy), rabin Michael Signer (USA), ks. Hanspeter Heinz (Niemcy), s. Anne-Denise Rinckwald NDS (Francja), rabin Irving Greenberg (USA), rabin Alon Goshen-Gottstein (Izrael), ks. Tomáš Halík (Czechy), Joseph Weiler (USA/Wielka Brytania), ks. Friedrich Magirius (Niemcy), rabin Boaz Pash (Izrael/Polska), prof. Andrea Riccardi (Włochy).

Najnowszą inicjatywą Rady była debata zorganizowana w Domu Arcybiskupów Warszawskich w Warszawie 5 grudnia br., w której padło pytanie: Czy Kościół w Polsce jest nadal antysemicki? – w nawiązaniu do tekstu ks. Stanisława Musiała SJ sprzed 20 lat. Wzięli w niej udział bp Grzegorz Ryś, a także Adam Michnik i Stanisław Krajewski.

Inne inicjatywy

W 2012 r. przewodniczący Komitetu KEP ds. Dialogu z Judaizmem uczestniczył w Watykanie w trzydniowej sesji z udziałem około trzydziestu przewodniczących analogicznych ciał episkopatów krajowych pod przewodnictwem zwierzchnika Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan, kard. Kurta Kocha. Bp Cisło złożył tam sprawozdanie z działalności.

W czerwcu 2013 przewodniczący Komitetu bp Cisło wydał oświadczenie popierające prawne dopuszczenie uboju rytualnego jako istotnego elementu żydowskiej tradycji religijnej. Stanowisko to było reakcją na forsowany w parlamencie – w imię praw zwierząt – zakaz takiego uboju, godzący w wolność religijną, zwłaszcza Żydów i muzułmanów.

W marcu 2013 r. delegacja polskich biskupów na czele z przewodniczącym KEP abp. Stanisławem Gądeckim odwiedziła Ziemię Świętą. Delegację przyjął m. in. prezydent Szimon Peres. Biskupi spotkali się też z członkami Knesetu.

11 czerwca 2014 na zaproszenie przewodniczącego Episkopatu Polski abp. Stanisława Gądeckiego w siedzibie KEP odbyło się wręczenie odznaczeń Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznawanych przez jerozolimski Instytut Yad Vashem osobom, które ratowały Żydów w czasie Zagłady. Odznaczenia, którego dewiza brzmi „Kto ratuje jedno życie, tak jakby ratował cały świat”, z rąk ambasadora Izraela Zvi Rav-Nera otrzymali siostry zakonne – s. Serafia Adela Rosolińska i s. Kornelia Jankowska oraz księża: ks. Mikołaj Ferenc, ks. Antoni Kania i ks. Jan Raczkowski.

Pięć grup polskich księży, każda licząca ok. 25 kapłanów, uczestniczyło w ostatnich latach w dwutygodniowych seminariach w Izraelu na temat historii i teraźniejszości narodu żydowskiego, szczególnie Zagłady. Te bardzo pozytywnie oceniane pobyty inicjował Instytut Yad Vashem.

Przewodniczący Komitetu bp Mieczysław Cisło reprezentował Kościół w Polsce na ważnych uroczystościach związanych z życiem wspólnoty żydowskiej w Polsce – m. in. na uroczystości ordynacji siedmiorga rabinów judaizmu postępowego (2 września 2014 we wrocławskiej synagodze „Pod Białym Bocianem”), a także na otwarciu warszawskiego Muzeum Historii Żydów Polskich „Polin” 28 października 2014 r.

Lokalne inicjatywy upamiętniające Żydów

Niemal całkowite zniknięcie Żydów z polskiego powojennego krajobrazu sprawiło, że ich dziedzictwo, także materialne, popadło w zapomnienie, a także uległo fizycznemu zniszczeniu. Zainteresowanie tematyką żydowską w latach osiemdziesiątych znalazło swój wyraz w porządkowaniu zapomnianych cmentarzy, które wcześniej nie tylko niszczały, ale były traktowane jako źródło darmowego kamienia. Nie jest przypadkiem, że takie inicjatywy, często na niewielką skalę, ale konkretne, wyszły ze środowisk chrześcijańskich, np. Klubów Inteligencji Katolickiej.

– Początki mojego zainteresowania dialogiem chrześcijańsko-żydowskim wiążą się z pontyfikatem Jana Pawła II, a zwłaszcza z jego słowami wygłoszonymi w Moguncji: „Kto spotyka Jezusa Chrystusa, spotyka judaizm” – mówi Zbigniew Nosowski, redaktor naczelny „Więzi”, były wiceprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, ale także współinicjator działań upamiętniających obecność Żydów w rodzinnym Otwocku. – Miałem świadomość, że doświadczyłem spotkania Jezusa Chrystusa, natomiast nie spotkałem nie tylko judaizmu, ale i Żyda, bo gdzie go miałem spotkać? Tymczasem Papież, który jest ojcem mojej świadomej wiary, pokazuje, że jedno musi być konsekwencją drugiego. Taki był początek mojego zainteresowania, a zaangażowanie w moim przypadku wiąże się z uznaniem, że nie można tylko opisywać tego, co się dzieje w tej dziedzinie, ale że mam obowiązek sumienia coś zrobić, zwłaszcza jako mieszkaniec Otwocka, czyli miasta przed wojną w 60% żydowskiego, które później, po Zagładzie, o tych korzeniach kompletnie zapomniało – mówi Nosowski.

Współtworzony przez niego Społeczny Komitet Pamięci Żydów Otwockich i Karczewskich co roku w rocznicę wywiezienia tamtejszych Żydów do obozu zagłady organizuje marsz pamięci i modlitwy – z dworca kolejowego, skąd Żydzi wyruszyli w ostatnią drogę, do kamienia pamięci Żydów otwockich, gdzie zebrani modlą się psalmami. Na uroczystości, współorganizowanej przez miejscowe władze, przyjeżdżają dawni żydowscy mieszkańcy miasta, pojawiają się oficjalni goście. Komitet porządkuje też dawny cmentarz żydowski, publikuje literaturę poświęconą żydowskiemu Otwockowi, organizuje spotkania jej poświęcone. Miejscowa młodzież spotyka się z żydowskimi rówieśnikami, np. uczestnikami Marszu Żywych.

Bogdan Białek, były współprzewodniczący Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów, jest współzałożycielem Stowarzyszenia im. Jana Karskiego w rodzinnych Kielcach. Stowarzyszenie podejmuje działania na rzecz zmiany stosunku do Żydów i ich historii w mieście kojarzącym się z największym powojennym pogromem, który przez lata był wydarzeniem zapomnianym. Stowarzyszenie organizuje marsz pomięci w rocznicę zbrodni, wystawiło pomnik Jana Karskiego, umieściło tablice upamiętniające kieleckie getto i pogrom z 1946 r.

Od 2003 r. organizowane są „Spotkania z Kulturą Żydowską” w Chmielniku na Kielecczyźnie. Obejmują, m.in. przegląd piosenki żydowskiej, wystawy, gry i zabawy żydowskie na ulicach, spektakle, projekcje filmów, itp.

Ks. Stanisław Bartmiński, były proboszcz w podprzemyskim Krasiczynie, jest inicjatorem uporządkowania tamtejszego cmentarza żydowskiego, zdewastowanego przez Niemców, którzy użyli macew do wybrukowania drogi. Na kirkucie umieszczono pamiątkową tablicę. Proboszcz, który jest pierwowzorem bohatera popularnego serialu telewizyjnego „Plebania”, wykorzystał to do umieszczenia w oglądanym przez miliony programie tematyki żydowskiej.

Przewodniczący Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem wielokrotnie reprezentowali Kościół na wspólnych spotkaniach modlitewnych z Żydami za ofiary Zagłady (z udziałem naczelnego rabina Polski, Michaela Schudricha) w miejscach, w których się dokonała – na terenie obozów na Majdanku, w Bełżcu i Sobiborze, a także w Aleksandrówce. Bp Cisło modlił się też kilkakrotnie i przemawiał w Jedwabnem.

Muzem Polin

Nowym miejscem spotkań i dialogu polsko oraz katolicko-żydowskiego jest otwarte w Warszawie w październiku 2014 r. Muzeum POLIN. Ukazuje ono 1000 lat dziejów polskich Żydów. Służąc ideom otwartości, tolerancji i prawdy Muzeum Polin przyczynia się do wzajemnego zrozumienia i szacunku wśród Polaków i Żydów.

W odróżnieniu od Jad Waszem w Jerozolimie czy United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie, POLIN nie koncentruje swego przekazu na II wojnie światowej i Holokauście, ale opisuje wkład Żydów w rozwój polskiej kultury, nauki i gospodarki. Obecnie dyrektorem Muzeum jest profesor Dariusz Stola.

W gościnnym gmachu Muzeum POLIN będą się toczyć debaty i zajęcia warsztatowe w ramach przyszłorocznego 21. Dnia Judaizmu w Kościele Katolickim w Polsce.

Upamiętnienie Polaków ratujących Żydów

17 marca 2016 r. zostało uroczyście otwarte Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej – przy udziale prezydenta RP Andrzeja Dudy, ambasador Izraela w Polsce, duchownych chrześcijańskich i żydowskich, a także przedstawicieli ocalonych z Holokaustu i polskich Sprawiedliwych wśród narodów świata.

Jest to pierwsza instytucja muzealna poświęcona Polakom, którzy z narażeniem życia nieśli pomoc Żydom prześladowanym w czasach niemieckiej okupacji. Upamiętnia ona tragiczny los rodziny Ulmów, ratującej Żydów. Józefa, jego żony Wiktorii z domu Niemczak oraz sześciorga ich dzieci. Ulmowie dali schronienie ośmiorgu Żydom o nazwiskach: Goldman i Szall. Wszyscy zginęli rankiem 24 marca 1944 r. Niemcy najpierw zamordowali Żydów, potem Józefa i Wiktorię (będącą w siódmym miesiącu ciąży), a na końcu dzieci.

W ostatnich latach nowym kręgiem polskich katolików, który podjął dialog ze środowiskami żydowskimi jest środowisko Radia Maryja z o. Tadeuszem Rydzykiem. Dialog ten koncentruje się wokół upamiętnienia Polaków, którzy ponieśli śmierć ratując Żydów podczas wojny.

18 maja 2016 r. konsekrowane zostało w Toruniu – wybudowane z inicjatywy o. Tadeusza Rydzyka – sanktuarium pw. Matki Bożej Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i św. Jana Pawła II, zawierające Kaplicę Pamięci, w której zostali upamiętnieni ci Polacy, którzy zginęli za ukrywanie Żydów. Na czarnej ścianie kaplicy wyryto 1170 imion i nazwisk oraz daty śmierci. Często są to całe rodziny. Zebrał je Instytut „Pamięć i Tożsamość” działający przy Fundacji Lux Veritatis, ponadto 20 tysięcy świadectw. Można je obejrzeć i wysłuchać na specjalnym monitorze umieszczonym w Kaplicy Pamięci. W uroczystościach konsekracji wzięła udział delegacja ambasady Izraela, w sobie attaché Anny Ben Ezrze.

26 listopada br. w toruńskim Sanktuarium odbyła się międzynarodowa konferencja „Pamięć i Nadzieja”, poświęcona postawom Polaków ratujących Żydów w czasie wojny, zorganizowane przez Instytut im. św. Jana Pawła II „Pamięć i Tożsamość” działający przy Fundacji Lux Veritatis oraz Fundację From The Depths przy współpracy Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej. Wzięli w niej udział przedstawiciele polskiego rządu z premier Beatą Szydło i wicepremierem Mateuszem Morawieckim, a także marszałek Senatu Stanisław Karczewski. Wśród gości byli też przedstawiciele władz Izraela, m.in. wiceprzewodniczący parlamentu. Obecni też byli uratowani przez naszych rodaków świadkowie Holocaustu.

Yehiel Hilik Bar, wiceprzewodniczący parlamentu Izraela mówił, że „jesteśmy tu dzisiaj po to, by oddać szacunek i pamiętać sprawiedliwych bohaterów, Polaków, którzy często oddawali tę najwyższą ofiarę ratując Żydów”. Natomiast Rabin Dov Lipman obiecał, że kiedy wróci do Izraela, „będzie mówił, pisał i krzyczał, że Żydzi powinni przyjeżdżać do Polski, zobaczyć obozy koncentracyjne, ale też przyjechać tutaj, do Torunia – po to, by powiedzieć dziękuję tym Polakom”.

***

W przygotowywaniu niniejszego opracowania wykorzystano m.in. książkę abp. Henryka Muszyńskiego „Początek wspólnej drogi. Dialog katolicko-żydowski w Polsce w latach 1986-1994”, zawierającą także teksty abp. Stanisława Gądeckiego i bp. Mieczysława Cisły (Bernardinum, Gniezno-Pelplin 2015), a także opracowanie „Pamięć, która łączy. Polscy chrześcijanie w dialogu z Żydami i judaizmem” (Laboratorium Więzi, Warszawa 2008) – jak również serwis prasowy Katolickiej Agencji Informacyjnej.