Opieka duszpasterska w szpitalach i więzieniach

Większość z około 600 szpitali w Polsce korzysta z posługi kapelana. Najczęściej są oni zatrudniani są na ćwierć, pół czy 3/4 etatu lub pracują jako wolontariusze. Z kolei w Służbie Więziennej pracuje 190 kapelanów, z czego tylko 29 w pełnym wymiarze – wynika z informacji uzyskanych przez KAI w Krajowym Duszpasterstwie Służby Zdrowia i Centralnym Zarządzie Służby Więziennej.

Duszpasterstwo więzienne i duszpasterstwo służby zdrowia to nadzwyczajne formy posługi religijnej, skierowane do osób z różnych przyczyn wyłączonych czasowo lub trwale z normalnego trybu życia. Jest to zatem odpowiedź Kościoła na specyficzne uwarunkowania i potrzeby religijne konkretnych osób i grup społecznych. Każde takie duszpasterstwo realizowane jest pod nadzorem Konferencji Episkopatu Polski, która zatwierdza wybór duszpasterzy krajowych.

Możliwość korzystania z opieki duchowej tak przez osoby chore, jak i te osadzone w więzieniach zagwarantowana jest w wielu aktach prawnych regulujących stosunki państwa z Kościołem katolickim – od Konstytucji i Konkordatu, poprzez ustawy, aż do szczegółowych rozporządzeń ministerialnych. Prawo do prowadzenia takich duszpasterstw mają także inne Kościoły i związki wyznaniowe w Polsce.

Co mówi prawo?

Konstytucja w art. 53 ust. 1 zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i religii, a jego ust. 2 mówi, że wolność religii obejmuje „prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”.

Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską w art. 17 ust. 1 stanowi, że państwo polskie „zapewnia warunki do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz opieki zdrowotnej i społecznej, a także w innych zakładach i placówkach tego rodzaju”.

Osoby te (ust. 2) mogą uczestniczyć we Mszy św. w niedziele i święta oraz w katechizacji i rekolekcjach, a także korzystać z indywidualnych posług religijnych w zgodzie z celami pobytu tych osób w zakładach wskazanych w ust. 1. Dla realizacji „uprawnień osób, o których mowa w ustępie 1, biskup diecezjalny skieruje kapelanów, z którymi odpowiednia instytucja zawrze stosowną umowę”.

Podobne prawa dotyczą realizowania opieki duchowej przez inne wspólnoty wyznaniowe. Przepisy te zostały zawarte w niektórych ustawach o stosunku państwa do danego Kościoła lub związku wyznaniowego. Na przykład w ustawie dotyczącej Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP mówi o tym art. 12, w ustawie o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP – art. 16, a w ustawie dotyczącej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – art. 26 i 27.

Opieka duchowa osób skazanych i aresztowanych

Wraz z wejściem w życie ustawy z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, przepisy poszczególnych ustaw o stosunku państwa do Kościołów dotyczące wykonywania praktyk religijnych osób skazanych i tymczasowo aresztowanych utraciły moc. Od tej pory bowiem reguluje je właśnie Kodeks.

W jego art. 38 par. 1 i 2 jest mowa, że m.in. Kościoły i inne związki wyznaniowe mogą „w porozumieniu z dyrektorem zakładu karnego lub aresztu śledczego uczestniczyć w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, społecznej, kulturalnej, oświatowej, sportowej i religijnej w tych zakładach lub aresztach”.

Z kolei art. 106 wyszczególnia prawa do wolności religijnej. Jest to m.in. wykonywanie praktyk religijnych, bezpośrednie uczestnictwo w nabożeństwach odprawianych w zakładach karnych w dni świąteczne, uczestniczenie w prowadzonym tam nauczaniu religii i prawo do kontaktów z duchownymi wyznania, do którego skazany należy.

Ustawa z 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej w art. 2 ust. 2 pkt 3 wskazuje, że wśród podstawowych zadań tej służby jest zapewnienie skazanym przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków bytowych, poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej. W jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej mogą być tworzone służby w zakresie działalności duszpasterskiej (art. 8 ust. 1 pkt 3).

Opieka duchowa osób chorych

Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta w art. 36 wskazuje: „Pacjent przebywający w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej ma prawo do opieki duszpasterskiej”.

W sytuacji pogorszenia się stanu zdrowia lub zagrożenia życia podmiot leczniczy „jest obowiązany umożliwić pacjentowi kontakt z duchownym jego wyznania” (art. 37). Podmiot leczniczy ponosi koszty realizacji tychże praw pacjenta (art. 38).

O tym, że pacjenci przebywający w szpitalach mają prawo do opieki duszpasterskiej, a w sytuacji pogorszenia się stanu zdrowia lub zagrożenia życia szpital powinien umożliwić pacjentowi kontakt z duchownym jego wyznania, mówiła kilkakrotnie Irena Lipowicz, rzecznik praw obywatelskich w latach 2010-2015.

W sprawozdaniu z działalności RPO za rok 2013 podkreślała, że Konstytucja RP zapewnia każdemu wolność sumienia i religii. Wolność religii obejmuje także prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. Staje się to szczególnie ważne dla osób będących w trudnej sytuacji życiowej, czasem zagrażającej życiu i zdrowiu.

Przepisy szpitalne

Prawo pacjentów do opieki duszpasterskiej podkreślają też wewnętrzne regulaminy niektórych placówek służby zdrowia, zresztą najczęściej odwołujące się do wspomnianych przepisów ustawy o prawach pacjenta.

Centralny Kliniczny Szpital MSWiA w Warszawie w art. 15 Karty Praw i Obowiązków pacjenta stwierdza, że w kaplicy szpitalnej lub na oddziale, chorzy mają prawo do opieki duszpasterskiej sprawowanej przez kapelana szpitalnego wyznania rzymskokatolickiego.

Kaplica funkcjonuje na I piętrze szpitala. Nabożeństwa odbywają się w dni powszednie o godz. 16.30, w niedziele i święta o godz. 10.00. Jest możliwość kontaktu z kapelanem w niedziele i święta w godz. 9.30-13.00, a w pozostałe dni w godz. 15.00-21.00.

Zespół duszpasterski tworzą o. Zdzisław Gardocki SJ, o. Witold Sokołowski SJ, o. Sylwester Jasiak SJ – jezuici z pobliskiego Kolegium Ojców Jezuitów „Bobolanum” – oraz s. Stefania Janiak, nazaretanka. Kapelani są dostępni pod dyżurnym nr tel. komórkowego. Przy zgłoszeniu chorzy proszeni są o wyjaśnienie, o jaką posługę chodzi, na jakim oddziale, nr sali i nazwisko pacjenta.

Opieka duszpasterska innego wyznania niż rzymskokatolickiego jest możliwa, gdy pacjent poinformuje o tym pielęgniarkę lub zadzwoni pod numer konkretnej parafii lub wspólnoty wyznaniowej. W szpitalu MSWiA wskazane są numery dwóch parafii prawosławnych, jednej Kościoła ewangelicko-reformowanego, do Żydowskiej Gminy Wyznaniowej oraz Strażnicy Towarzystwa Biblijnego i Traktatowego.

W par. 15 regulaminu Uniwersyteckiego Szpitala Dziecięcego w Krakowie opisano zadania kapelana szpitalnego. Należy do nich zaspokojenie potrzeb religijnych i duchowych chorych dzieci i ich opiekunów. Są to m.in. odwiedziny duszpasterskie, osobista rozmowa, sprawowanie sakramentów i nabożeństw, troska o kaplicę szpitalną i bibliotekę religijną, merytoryczny nadzór nad katechezą oraz dbałość o formację religijną pracowników szpitala.

Duszpasterstwo więzienne – precyzyjne dane

Dane dotyczące duszpasterstwa więziennego, do jakich dotarła KAI, wydają się dość precyzyjne.

Według stanu na dzień 31 grudnia 2017 roku, w Służbie Więziennej było zatrudnionych 190 kapelanów. Przypadało im łącznie 86,75 etatów, w tym 29 kapelanów było zatrudnionych na pełnych etatach, a pozostali na części etatu.

Centralny Zarząd Służby Więziennej nie gromadzi natomiast informacji o średnim wynagrodzeniu kapelanów. – Kapelan zatrudniony na pełnym etacie pobiera zasadnicze wynagrodzenie bez dodatku za wysługę lat w kwocie od 1370 do 2640 zł brutto. Do tego można również doliczyć dodatek za pracę w bezpośrednim kontakcie z osobami pozbawionymi wolności do 50 proc. wynagrodzenia zasadniczego – poinformował KAI mjr Bartłomiej Turbiarz z Zespołu Komunikacji Medialnej i Promocji Centralnego Zarządu Służby Więziennej.

W posłudze duszpasterzy w zakładach karnych wspierają członkowie Bractwa Więziennego – stowarzyszenia założonego w 1992 r. przez ówczesnego naczelnego kapelana więziennictwa ks. Jana Sikorskiego i Janinę Szweycer-Grupińską. Zrzesza ok. 400-700 członków wolontariuszy i ok. 500 sympatyków.

Celem Bractwa jest pomoc osadzonym i ich rodzinom. W jednostkach terenowych organizowane są m.in spotkania biblijne i modlitewne, prowadzone są indywidualne rozmowy z więźniami, organizowana jest pomoc w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, a także pomoc w przystosowaniu się do życia na wolności po wyjściu z więzienia (m.in. przy znalezieniu mieszkania czy pracy).

Duszpasterstwo w szpitalach bez dokładnych statystyk

Natomiast dokładne statystyki dotyczące duszpasterstwa służby zdrowia w Polsce nie istnieją. Ani Kościół, ani instytucje państwowe nie gromadzą danych o pracy duszpasterzy wśród chorych, formie ich zatrudnienia oraz zarobków. Nie wiadomo zwłaszcza, ilu jest kapelanów szpitalnych.

Wiadomo, że takich danych nie zbiera NFZ. „Narodowy Fundusz Zdrowia zgodnie z ustawą o świadczeniach finansowanych ze środków publicznych jest odpowiedzialny za finansowanie świadczeń zdrowotnych dla pacjentów. Kwestie dotyczące form zatrudnienia pozostają poza kompetencjami Funduszu” – poinformowała KAI Sylwia Wądrzyk, p.o. rzecznika prasowego NFZ.

Również ministerstwo zdrowia – jak poinformowano KAI – „nie posiada uprawnień do wykonywania funkcji zarządczych, w tym funkcji pracodawcy w stosunku do osób zatrudnianych w podmiotach leczniczych”.

Można zatem mówić jedynie o danych szacunkowych, zarówno w odniesieniu do stanu liczbowego kapelanów, jak i ich zarobków. Jak poinformował KAI krajowy duszpasterz służby zdrowia ks. Arkadiusz Zawistowski, w Polsce jest ok. 600 szpitali i większość z nich ma kapelana, ale nie każdy jest zatrudniony w wymiarze pełnoetatowym. Zarobki zależą od życzliwości dyrekcji szpitala.

Jak poinformowała KAI Milena Kruszewska, dyrektor Biura Prasy i Promocji w Ministerstwie Zdrowia, osobą odpowiedzialną za zatrudnienie w szpitalu jest dyrektor danej placówki. To on „odpowiada za zapewnienie pacjentom możliwości skorzystania z przysługujących im praw, w tym do posług religijnych udzielanych przez kapelanów”.

„Do obowiązków dyrektora należy w szczególności dokonanie oceny liczby osób koniecznych do zapewnienia posług religijnych dla pacjentów oraz wybór rodzaju umowy, w oparciu o którą zatrudnione będą osoby wykonujące te posługi. Przepisy prawa co do zasady nie narzucają osobom kierującym podmiotami leczniczymi żadnych sztywnych norm w zakresie wyboru rodzaju umowy oraz ewentualnej wysokości wynagradzania dla osób świadczących posługi religijne” – informuje resort zdrowia.

W związku z tym, „osoby świadczące posługi religijne mogą zapewnić pacjentom dostęp do opieki duszpasterskiej zarówno na podstawie umowy o pracę lub innej odpłatnej umowy cywilnoprawnej, jak również w ramach umów nieodpłatnych np. w ramach wolontariatu”.

Część etatu lub wolontariat

– Najczęściej księża zatrudniani są w wymiarze 1/4, 1/2 lub 3/4 etatu, lub też podejmują posługę w formie wolontariatu. Prywatne szpitale we własnym zakresie podejmują decyzję zatrudnienia kapelana, bądź nie, zazwyczaj jest to umowa na telefon – poinformował KAI ks. Zawistowski. Chodzi zatem o umowę-zlecenie zawieraną między szpitalem a duchownym na wykonanie konkretnej posługi duszpasterskiej.

Jedyny wyjątek w określaniu wynagrodzenia duszpasterzy – informuje ministerstwo – stanowią placówki działające w ramach dofinansowania z budżetu państwa. Wtedy wysokość zasadniczego wynagrodzenia kapelana, w przypadku podjęcia przez dyrektora szpitala decyzji o zawarciu z nim umowy o pracę, mieścić musi się w granicach od 1590 zł do 3620 zł brutto.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2014 r. w sprawie warunków wynagradzania za pracę pracowników podmiotów leczniczych działających w formie jednostki budżetowej zawiera miesięczne stawki wynagrodzenia osób opisanych jako „Pracownicy wykonujący zawód medyczny oraz inni pracownicy, których praca pozostaje w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych”. W kategorii XV na ostatnim miejscu jest kapelan szpitalny. Jego zarobki na pełnym etacie równe powinny być płacy pielęgniarki oddziałowej, specjalisty położnej lub specjalisty technika radioterapii.

Zdaniem ks. Zawistowskiego, jeśli kapelan dostanie pełen etat, jego zarobki są równe płacy minimalnej lub zbliżone do tych, jakie otrzymują salowe. Od stycznia 2018 r. płaca minimalna w Polsce wynosi 2100 zł brutto. Portal wynagrodzenia.pl obliczył medianę zarobków salowych w polskich szpitalach na 2020 zł brutto, czyli niecałe 1650 zł netto.

W styczniu „Super Express” podał nieprawdziwą informację, jakoby szpital w Makowie Mazowieckim płaci kapelanowi wynagrodzenie w kwocie 6,5-7,5 tys. zł. Na te doniesienia zareagował dyrektor placówki Jerzy Wielgolewski. „To oczywiście informacja nieprawdziwa, niesprawdzona, nierzetelna i pochodząca od anonimowych informatorów” – poinformował. Wyjaśnił, że kwota przekazywana przez szpital duchownemu jest wielokrotnie niższa i wynosi miesięcznie 1225,36 zł brutto.

Trzeba uporządkować

Duszpasterstwo służby zdrowia sprawuje opiekę duszpasterską nad lekarzami, pielęgniarkami i położnymi oraz kapelanami szpitali, zakładów opieki zdrowotnej i domów pomocy społecznej. Kapłanów oddelegowanych do sprawowania posługi w tych miejscach mianuje w każdej diecezji miejscowy biskup. Nie ma jednak wytyczonych szczegółowych zasad pracy kapelana, a te, zdaje się, powinny zostać w końcu opracowane we wzajemnym porozumieniu stron państwowej i kościelnej. Na przykład nie określono, na ile „łóżek szpitalnych” ma przypadać jeden duszpasterz.

Ks. Arkadiusz Zawistowski w rozmowie z KAI przyznaje, że kwestia opieki duszpasterskiej w szpitalach wymaga uporządkowania. Zdaje sobie jednak sprawę, że w służbie zdrowia są problemy, których przezwyciężenie jest priorytetem. Pacjenci mają jednak ustawowe prawo do skorzystania z opieki duszpasterskiej, a kapelani pozostają wobec nich dyspozycyjni niemal na równi z personelem medycznym, także w niedzielę i dni świąteczne.