Powstała biografia historyczna ks. Jana Gnatowskiego

W serii „W służbie Niepodległej” ukazała się cenna monografia ks. Jana Gnatowskiego (1855-1925), autorstwa dr. Jana Marii Jackowskiego, historyka, senatora RP. Jest to studium o wybitnym kapłanie i intelektualiście, pisarzu oraz papieskim dyplomacie przełomu XIX i XX wieku, dotąd niemal zapomnianym a zasługującym na należne mu miejsce w panteonie zasłużonych Polaków.

Książka Jana Marii Jackowskiego to pierwsza historyczna biografia ks. Jana Gnatowskiego, przedstawiająca nie tylko jego działalność i pisarski dorobek, ale stanowiąca próbę spojrzenia na jego życie z szerokiej perspektywy, w kontekście czasów oraz środowisk, w których żył i działał, realiów polskiego ziemiaństwa na Podolu, a później środowiska warszawskiej inteligencji pierwszej ćwierci XX stulecia, środowiska lwowskiego i w ostatnich 20 latach życia ponownie warszawskiego. Postać ks. prałata Jana Gnatowskiego, pomimo jego wielkiego dorobku na różnych polach została zapomniana po II wojnie światowej, w dużej mierze na skutek działania komunistycznej cenzury. W 1951 r. wszystkie jego utwory zostały wycofane z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą – nie można ich było nawet cytować.

Jan Gnatowski, pseudonim artystyczny Jan Łada, urodził się 22 lipca 1855 r. w Skarżynówce na Podolu. Wychowywał się w polskiej kresowej rodzinie ziemiańskiej na Podolu, w którym za wszelka cenę starano się utrzymać majątek ziemski jako podstawę bytu nie tylko materialnego ale i narodowego. Do gimnazjum uczęszczał w najpierw Odessie a potem w Rydze, gdzie należał do skupiającego polskich studentów „Koła Idealistów”, z którego wyrosła następnie słynna korporacja akademicka „Arkonia”. Początkowo studiował na Politechnice w Rydze, uniwersyteckie studia filologiczne i filozoficzne odbywał na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie na Uniwersytecie Wiedeńskim.

Był uczniem prof. Stanisława Tarnowskiego, słynnego badacza literatury, który go wprowadził w środowisko intelektualno-polityczne galicyjskich konserwatystów określanych mianem „Stańczyków”. W Wiedniu z kolei studiował u Wilhelma von Hartla, słynnego filologa klasycznego, a także polityka, z którym odbył podróż naukową do Włoch wiosną 1881 r. W tym okresie swego życia dużo podróżował, nie tylko do Włoch, ale również do Grecji i Turcji i żywo się interesował historią sztuki. W latach 1882-84 przebywał w Warszawie, gdzie bywał na salonach literackich i wiele pisał.

Prowadził korespondencję m.in. z Józefem Ignacym Kraszewskim. Współpracował na stałe z „Ateneum”, „Przeglądem Literackim” i „Niwą”. Zyskał uznanie jako świetnie się zapowiadający literat. Jednak w wieku 29 lat zdecydował się na studia teologiczne, które ukończył w austriackim Innsbrucku w Instytucie Canisianum, cenionym seminarium duchownym prowadzonym przez jezuitów.

W 1887 r. otrzymał święcenia kapłańskie i rok później został powołany przez papieża Leona XIII na urząd sekretarza nuncjatury apostolskiej w Monachium, gdzie pełnił swe obowiązki przez dwa lata. Szczegółowo informował Stolicę Apostolską o sytuacji Polaków i katolików w Wielkim Księstwie Poznańskim, w okresie bismarckowskiego Kulturkampfu.

W 1890 r. ks. Gnatowski przeprowadził się do Lwowa i podjął pracę wikariusza w kościele św. Antoniego. Pełnił też funkcję katechety IV i V Gimnazjum, które należały do najbardziej renomowanych. Prowadząc salon literacki odgrywał znaczącą rolę w życiu kulturalnym Lwowa, w którym spotykali się lwowscy malarze, artyści teatralni, literaci i naukowcy. Dzięki tym kontaktom był poważnie branym pod uwagę kandydatem do kierowania katedrą historii sztuki Uniwersytetu Lwowskiego. We Lwowie był redaktorem „Wiary”, „Przeglądu Katolickiego”, współpracownikiem „Niwy”, „Wieku” i „Ateneum”. W 1900 r. został uhonorowany przez papieża Leona XIII krzyżem Benemerenti, a w 1910 r. został odznaczony austriackim Krzyżem Komandorskim Orderu Franciszka Józefa. W 1905 r. przeszedł na przedwczesną emeryturę ze względu na nasilającą się chorobę oczu.

Od tego czasu na stałe osiadł w Warszawie, gdzie aktywnie uczestniczył w życiu religijnym, społecznym i kulturalnym. W tym okresie był redaktorem „Przeglądu Katolickiego”, aktywnym moderatorem środowisk katolickich Warszawy, a przede wszystkim napisał swoje najlepsze i najważniejsze powieści. U schyłku I wojny światowej – za zgodą abp. Aleksandra Kakowskiego – był ważnym współpracownikiem Rady Regencyjnej. Był też pracownikiem Komitetu Ofiary Narodowej Tymczasowej Rady Stanu. Pod koniec życia, w 1923 r. został rektorem kościoła Świętego Ducha w Warszawie.

Ks. Jan Gnatowski pozostawił po sobie obfitą spuściznę publicystyczna i literacką. Ceniono go jako eseistę i reportażystę, a także nowelistę i w tym gatunku nawiązywał do Henryka Sienkiewicza i Władysława Łozińskiego. W swej twórczości literackiej wiele miejsca poświęcił wątkom autobiograficznym a przede wszystkim kresom. Kresy rozumiał w znaczeniu dawnej Rzeczypospolitej, odnoszące się do dawnych ziem ruskich, a dziś ukraińskich, gdzie Polacy stanowili zdecydowana mniejszość, ale za to o silnej tożsamości kulturowej i religijnej.

Jego otwarty umysł oraz znajomość społecznych, kulturowych i religijnych realiów ówczesnej Europy, szerokość zainteresowań intelektualnych i osiągnięcia literackie skutkowały tym, że należał do grona najwybitniejszych przedstawicieli polskiej inteligencji przełomu XIX i XX wieku oraz w początkach II Rzeczypospolitej. Zaliczony został do nurtu określanego mianem „integryzmu katolickiego”.
Był jednocześnie prekursorem literatury fantastycznej oraz literatury o charakterze chrześcijańskim z wątkami spirytystycznymi i eschatologicznymi. Jego powieści „Antychryst” i „Oman” są wymieniane jako kanon literatury „fantasy”.

Ks. prałat Jan Gnatowski zmarł w Warszawie 9 października 1925 roku. Charakterystyczne i zgodne – zarówno świeckich, jak i duchownych – były oceny życia i dzieła ks. Jana, dokonane przez współczesnych zaraz po jego śmierci. W „Kurierze Warszawskim” zauważono: „Staranne wychowanie domowe, studia estetyczne i kilkuletnie przebywanie w świecie dyplomatycznym wyrobiły w nim wytworność form towarzyskich, a zarazem w wysokim stopniu delikatność w obcowaniu z ludźmi, której, mimo niezłomnej wierności swoim zasadom i przekonaniom podporządkowywał zawsze polityczne i osobiste sympatie i antypatie własne, czym przyciągał do siebie ludzi najrozmaitszych sfer i przekonań.

Śmierć jego obudzi niewątpliwie szczery żal nie tylko wśród rodziny, lecz i w szerokich sferach społeczeństwa”. Z kolei w „Świecie” napisano: „Wysoki poziom wymagań etycznych, które stosował do siebie i do innych, głęboka wiedza i erudycja, żarliwy patriotyzm, talenty dyplomatyczne, dziwnie ujmujący i wytworny sposób obcowania z ludźmi, rzadki dar zjednywania ich dla spraw, o które walczył – wszystko to sprawiało, że postać ks. Jana odegrała w stosunkach naszych wielką rolę. Wpływ, który roztaczał dookoła siebie, był bardzo doniosły. Zgon jego wytwarza wielka lukę, która nie tak prędko da się zastąpić. Cześć jego potężnemu duchowi i jego gorącemu sercu” .

Ksiądz Aleksander Fajęcki, ówczesny kanclerz Kurii warszawskiej, skończył swoje wspomnienie takimi słowami: „Działalność ks. Gnatowskiego pozostanie w zaszczytnej pamięci całego kraju, który go wydał, pozostanie też we wdzięcznej pamięci Kościoła, który w nim traci najwierniejszego syna, najgorliwszego kapłana i pisarza publicystę, w którego działaniach i piórze nigdy nie było błędu ani złej woli, a była jedynie miłość Boga i dobra służba Ojczyźnie”. Juliusz Kleiner swoje wspomnienie o ks. Janie Gnatowskim opatrzył takim zakończeniem: „A gdy w czasie wojny ociemniał zupełnie, znosił kalectwo i chorobę z hartem duszy godnym podziwu – i z nie mniej godną podziwu niezłamaną ciągłością pracy. Życiem tych lat męczeńskich świadectwo dawał chrześcijańskiej sile ducha, jak dawał jej świadectwo w pismach”.

Książka Jana Marii Jackowskiego stanowi cenne wypełnienie luki informacyjnej i uzupełnienie wiedzy dotyczącej ks. Jana Gnatowskiego, ważnej postaci w życiu kościelnym, kulturalnym i narodowym na ziemiach polskich przełomu XIX i XX w.

Jan Maria Jackowski, „Ks. Jan Gnatowski (1855-1925) na tle epoki. Biografia historyczna”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, druk i oprawa Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”.