Episkopat przyjął nowe zasady formacji w seminariach duchownych

Projekt nowych zasad formacji kapłańskiej przyjęli biskupi podczas trwającego w Warszawie 384. Zebrania Plenarnego KEP. Projekt dokumentu pod nazwą: „Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”. Integralną część dokumentu stanowi „Ratio studiorum” nt. organizacji studiów filozoficznych i teologicznych alumnów wyższych seminariów duchownych w Polsce. Normy i wskazania zawarte w tym dokumencie – odzwierciedlające najnowsze wskazania Stolicy Apostolskiej – powinny być zastosowane we wszystkich seminariach diecezjalnych w Polsce.

Inspiracją do powstania dokumentu jest opublikowane w 2016 r. przez Watykan „Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis”. Zastępuje on „Ratio fundamentalis” z 1985 r. Ponadto papież Franciszek 8 grudnia 2017 podpisał Konstytucje Apostolską „Veritatis Gaudium dotyczącą Uniwersytetów i Wydziałów Kościelnych regulującą m.in. studia teologiczne kandydatów do kapłaństwa.

W oparciu o nowe dokumenty obowiązujące w całym Kościele powszechnym, Komisja Konferencji Episkopatu Polski ds. Duchowieństwa podjęła trzyletnią pracę, zakończoną we wrześniu br. Polska aplikacja nosi tytuł: „Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”. Reguluje ono proces formacji przyszłych kapłanów oraz system ich kształcenia.

„Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia” zostało opracowane przez Zespół ds. przygotowania nowych zasad formacji kapłańskiej w Polsce, który działał przy Komisji Duchowieństwa pod przewodnictwem bp. Damiana Bryla. Na jego członków wybrano niektórych dziekanów i pracowników wydziałów teologicznych i filozoficznych, specjalistów różnych dziedzin wiedzy, rektorów wyższych seminariów duchownych oraz członków podstawowego Zespołu. W siedzibie Sekretariatu Konferencji Episkopatu Polski w Warszawie zorganizowano w tym celu w latach 2016-2018 osiem ogólnopolskich sesji dla duszpasterzy powołaniowych, formatorów seminaryjnych i formatorów prezbiterów, podczas których omawiano zasadnicze kwestie dotyczące formacji prezbiterów. W prace nad „Ratio” zostały zaangażowane sekcje, które działają przy Komisji Duchowieństwa. Podjęto także współpracę z Krajową Radą Duszpasterstwa Powołań oraz z Centrum Ochrony Dziecka Akademii Ignatianum w Krakowie.

W trakcie prac konsultowano się ze środowiskami formacji kapłańskiej i akademickiej w Polsce, z duszpasterzami powołaniowymi, z wychowawcami w seminariach duchownych, z kapłanami odpowiedzialnymi za stałą formację prezbiterów, z dziekanami wydziałów teologicznych, ze stowarzyszeniami teologicznymi i filozoficznymi oraz ze specjalistami różnych dziedzin nauki.

Przedstawiciele zespołu uczestniczyli w kongresie organizowanym przez Kongregację ds. Duchowieństwa w październiku 2017 w Rzymie dotyczącym prac nad narodowym Ratio. Nadto sekretarz Kongregacji odpowiedzialny za sprawy seminarium abp J.C. Patron Wong gościł kilka razy w Polsce i prowadził sesje dla osób zajmujących się duszpasterstwem powołań oraz sesję dla formatorów dotyczącą podstawowych założeń nowego „Ratio”. W czasie prac nad „Ratio” wiele kwestii konsultowano z pracownikami Kongregacji.

Struktura „Ratio pro Polonia”:

Specyfika sytuacji powołaniowej w Polsce

Prezentując sytuację Kościoła w Polsce – jako grunt, na którym rodzą się powołania kapłańskie – autorzy „Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia” zwracają uwagę m. in. na narastający kryzys relacji międzyludzkich, począwszy od rodziny. Podkreślają, że „widoczne są również zaniedbywanie więzi z Bogiem i niezdolność do spotkania z Nim na poziomie sumienia”. W konsekwencji powoduje to, że „religia i moralność stają się kwestiami marginalnymi i prywatnymi, maleje też potrzeba Kościoła, co bardzo osłabia gotowość do odkrycia i przyjęcia powołania do kapłaństwa”.

Mówiąc o polskiej młodzieży autorzy dokumentu przyznają, że „religijność ludzi młodych okazuje się ogólnie słabsza niż wcześniejszych pokoleń i dochodzi do przerwania ciągłości w przekazie wiary pomiędzy starszym i młodszym pokoleniem”. Wydłuża się ponadto czas dojrzewania emocjonalnego i społecznego młodzieży. Przejawia ona nierzadko dużą kruchość sfery psychicznej, słabą kondycję ludzką i intelektualną.

Z związku z tą sytuacją – jak czytamy – formacja prezbiterów wymaga zmian wynikających z potrzeb duchowych Ludu Bożego, zadań nowej ewangelizacji, języka komunikacji, itd”.

Nowy dokument zwraca dużą uwagę na kryteria, jakie powinny towarzyszyć przyjęciu kandydata do seminarium duchownego. Należy więc wymagać: zdolności do życia we wspólnocie, podstawowej dojrzałości osobowościowej, uczuciowej, religijnej, moralnej, intelektualnej, a także zdrowia fizycznego i psychicznego. Podkreśla się również, że „do rozpoczęcia formacji seminaryjnej niezbędna jest diagnoza psychologiczna, a opinię o każdym kandydacie należy przygotować na podstawie badań psychologicznych, skoncentrowanych na ocenie stopnia dojrzałości osobowości oraz na wykluczeniu istotnych przeszkód natury psychicznej”.

Podstawowe zasady formacji

„Zasadnicza idea polega na tym, by […] formować uczniów misjonarzy, «zakochanych» w Nauczycielu, pasterzy «o zapachu owiec», którzy żyją pośród nich, aby im służyć i nieść im Boże miłosierdzie. Dlatego jest konieczne, aby każdy kapłan zawsze czuł się uczniem w drodze, stale potrzebującym całościowej formacji, rozumianej jako ciągłe upodabnianie się do Chrystusa” (RFIS Wprowadzenie ).

Autorzy dokumentu zwracają uwagę, że podstawowe znaczenie w formacji każdego chrześcijanina a w szczególności przyszłego kapłana ma „głębia osobowego spotkania z Bogiem, Jego miłością i słowem”. Natomiast „błędnie pojęta formacja zatrzymuje się na przekazie prawd religijnych i moralnych (…) a nie odpowiada na potrzeby serca, nie porusza go i nie przenika”. Taka formacja – czytamy – skłania do głoszenia czysto ludzkiego i intelektualnego akcesu do prawd i dróg wiary. A życie duchowe łatwo „skłania się wówczas ku moralizmowi i formalizmowi, skupiając się na wiedzy, ideałach, nakazach, zakazach, zadaniach i rolach życiowych”.

Strategicznym wyzwaniem dla formacji prezbiterów staje się zatem jej integralność „ponieważ formacja, która nie jest integralna i harmonijna, doświadcza kryzysowych sytuacji”. Formacja integralna definiowana jest jako taka, której celem jest „ukształtowanie w człowieku wewnętrznego ładu oraz harmonii ciała i duszy, umysłu i serca, dojrzałego myślenia ze świadomym i uporządkowanym światem uczuć, emocji i pragnień”.

A zatem formacja w seminariach duchownych winna być formowaniem „ucznia-misjonarza i przyjaciela Jezusa, który upodabnia się do Chrystusa Kapłana, Głowy, Sługi, Pasterza i Oblubieńca Kościoła”. A najbardziej charakterystycznymi cechami tejże formacji winny być: jedność, wspólnotowość, misyjność oraz integralność.

W konsekwencji prezbiterzy mają być gotowi do ewangelicznego stylu życia jako uczniowie Jezusa i do podjęcia misji apostołów we współczesnym świecie.

Filary: formacja ludzka, duchowa, intelektualna i pastoralna

Dokument wskazuje dalej na 3 najważniejsze sfery formacji kapłańskiej, spośród których żadnej w procesie wychowania przyszłych księży nie można zaniedbać. A są to: formacja ludzka, duchowa, intelektualna, pastoralna.

Formacja ludzka

Odnosi się do różnych wymiarów życia człowieka: fizycznego, psychicznego, intelektualnego, moralnego, estetycznego i społecznego. Do jej istotnych aspektów należy kształtowanie dojrzałej osobowości i charakteru.

Formacja duchowa

Duchowy wymiar formacji, prowadzonej z silnym akcentem wspólnotowym i misyjnym, jest ukierunkowany „na podtrzymywanie i ożywianie więzi seminarzysty z Bogiem i braćmi, w przyjaźni z Jezusem Dobrym Pasterzem i postawie uległości wobec Ducha Świętego”. Pielęgnując te więzi, seminarzysta dojrzewa „do miłości hojnej i ofiarnej, która stanowi początek miłości pasterskiej”.

Formacja intelektualna

Dzięki formacji intelektualnej – czytamy w dokumencie – seminarzyści mają stale odkrywać i pogłębiać pojmowanie rzeczywistości i siebie oraz wzrastać w osobistej mądrości, pozwalającej odsłaniać sens swojego życia, osiągnąć solidne kompetencje w zakresie filozofii i teologii, a także zrozumieć współczesną kulturę, aby ludziom w niej żyjącym głosić Ewangelię w sposób wiarygodny i przystępny. Fundamentalną rolę w formacji intelektualnej seminarzysty odgrywa filozoficzno-teologiczne studium o charakterze prawdziwie akademickim, którego rzetelność i gruntowność jest elementarnym wymogiem dojrzałości intelektualnej przyszłego ewangelizatora.

Formacja pastoralna

„Ukierunkowanie pastoralne, przenikając pozostałe wymiary formacji, domaga się przygotowania specyficznie duszpasterskiego, formującego przyszłych prezbiterów do misji i towarzyszenia, rozeznawania i służby, współpracy i przewodzenia w Kościele” – stwierdza dokument.

Innymi szczególnymi obszarami formacyjnymi w seminarium duchownym ma być przygotowanie do celibatu i posłuszeństwa. W związku z tym „w przypadkach stwierdzenia w czasie formacji poważnych trudności w sferze seksualnej lub ujawnienia doświadczenia krzywdy w tej dziedzinie konieczna jest profesjonalna pomoc terapeutyczna i seksuologiczna”. Natomiast „w sytuacji odkrycia poważnych problemów należy dokonać ponownej weryfikacji zdatności kandydata do przyjęcia święceń”.

Towarzyszenie i rozeznawanie

Autorzy dokumentu podkreślają, że ważnymi elementami w formacji przyszłych kapłanów winno być „Towarzyszenie indywidualne i kierownictwo duchowe”. „Towarzyszenie – wyjaśnia dokument – wymaga wzajemnego zaufania, bliskiej i mądrej obecności formatorów wśród wychowanków, osobowych relacji oraz częstego dialogu i współpracy. Zmierza do uporządkowanego pedagogicznie procesu, zintegrowanego z etapem formacji i podporządkowanego oddziaływaniu słowa Bożego”.

Kwestia dojrzałości seksualnej

Nowością, jaką wprowadza nowe „Ratio pro Polonia” jest uwrażliwianie przyszłych kapłanów na problem wykorzystywania seksualnego małoletnich. Zatem „seminarzyści – już od początku formacji – powinni posiąść wrażliwość, umożliwiającą skuteczną ochronę dzieci i młodzieży przed wszelkimi formami przemocy i wykorzystania, głównie o charakterze seksualnym. Ponadto powinni oni nabyć stosowną „wiedzę w zakresie odpowiedzialności, na forum kościelnym i państwowym, za przestępstwa przeciwko szóstemu przykazaniu, w szczególności popełnione z osobami małoletnimi” oraz poznać wszystkie procedury prawne, zarówno Kościoła powszechnego, jak i partykularnego, określające tryb postępowania na wypadek zaistnienia podobnych wydarzeń”.

W związku z tym – jak stwierdza dokument – „w procesie przyjmowania kandydata do seminarium lub instytutu życia konsekrowanego konieczne jest wstępne rozeznanie jego dojrzałości psychoseksualnej oraz ewentualnych trudności czy zaburzeń w tej materii. Takie rozeznanie podejmują w pewnej mierze formatorzy podczas rozmów wstępnych, lecz główne zadanie spoczywa na zaproszonych do współpracy psychologach, którzy współdziałają z zespołem formatorów seminarium”. Natomiast „w przypadkach stwierdzenia występowania zaburzeń w sferze psychoseksualnej kandydata nie należy go przyjmować”. Nie mogą być także przyjęci do seminarium „ci, którzy są aktywni homoseksualnie, mają utrwalone tendencje homoseksualne lub wspierają tak zwaną „kulturę gejowską”.

Etapy formacji w seminarium

Droga formacji podstawowej w seminarium duchownym obejmuje cztery etapy: etap propedeutyczny, etap stawania się uczniem Jezusa, etap upodabniania się do Chrystusa i etap pastoralny.

Rok Propedeutyczny

Nowe zasady wymagają wprowadzenia Roku Propedeutycznego. Rozumiany jest on jako „rok pomostowy” pomiędzy światem, z którego przychodzą kandydaci, a początkiem właściwych studiów w seminarium. Powinien więc być to „czas pogłębionego rozeznawania decyzji i położenia solidnych, kerygmatycznych podwalin pod życie duchowe”. Kandydat na kapłana nabiera wówczas także zdolności na drodze ascezy i metodycznej, regularnej pracy nad sobą. Przy zbyt małej liczbie osób z danej diecezji potrzebne jest utworzenie międzydiecezjalnego ośrodka propedeutycznego.

Stawanie się uczniem Chrystusa

Głównym celem tego etapu jest budowanie osobowej więzi seminarzysty z Jezusem Chrystusem przez poznawanie Go, podążanie za Nim, przyjmowanie Jego stylu myślenia i wartościowania, wchodzenie w tajemnice i dynamikę królestwa Bożego oraz stawanie się misjonarzem Ewangelii. Etap ten zbiega się z dwuletnią formacją filozoficzno-humanistyczną. Jest to droga przejścia od subiektywnej, indywidualistycznej wizji kapłaństwa do doświadczenia wybrania przez niezasłużoną łaskę i miłosierdzie.

„Etap stawania się uczniem Jezusa Chrystusa – czytamy w dokumencie – jest ponadto dobrym czasem na pogłębienie zagadnień związanych z płciowością i seksualnością człowieka, a także z przeżywaniem samotności, z relacjami i potrzebami bliskości – nie tylko na poziomie intelektualnym, ale również w formie warsztatowej, z troską o przemianę afektywną. Przyczyni się to do dojrzałego i owocnego przeżywania męskości i celibatu jako Bożych darów”.

Upodobnienie się do Chrystusa

Etap upodabniania się do Chrystusa jest zorientowany ku przygotowaniu do sakramentu święceń.

Celem tego etapu – czytamy w dokumencie – jest pasterskie upodobnienie seminarzysty do Chrystusa, aby zjednoczony z Nim mógł uczynić z własnego życia dar dla powierzonej jego posłudze wspólnoty Kościoła. „Seminarzysta ma być zatem zdolny do odczytywania wydarzeń i sensu życia w świetle słowa Bożego, w postawach wiary i nawracania się. Etap zmierza więc do formacji teologów dostrzegających zbawczą obecność, zamysły i działania Boga. Uczy „sposobu odczuwania i działania” w komunii z biskupem i ze współbraćmi, pro-wadząc do kształtowania duchowości prezbitera diecezjalnego lub zakonnego”.

Etap ten to także czas „uczenia się miłości służebnej i nabywania gotowości do dźwigania krzyża, aby posłusznie pójść za Barankiem, dokądkolwiek idzie”.

Na tym etapie – który zbiega się on z czasem studiów teologicznych – podczas wykładów i ćwiczeń – szczególnie z katechetyki, homiletyki, liturgiki, duchowości, teologii pastoralnej i duszpasterstwa rodzin – alumni zdobywają wiedzę oraz wstępne umiejętności duszpasterskie. Podczas tego etapu formacji alumni muszą zostać wprowadzeni – stopniowo i przez odpowiednie zadania – w doświadczenia duszpasterskie, trwające nawet przez dłuższy czas i wymagające systematycznej weryfikacji.

Przestrzenią praktyk duszpasterskich mogą być zarówno kościelne, jak i świeckie środowiska, w których seminarzyści powinni podejmować coraz większą odpowiedzialność za powierzone im osoby i dzieła, ucząc się pracy indywidualnej i zespołowej. Wskazane jest, aby praktyki dotyczyły nie tylko liturgii i katechezy, lecz także ewangelizacji, służby bliźnim, posługi w hospicjach, ośrodkach dla osób niepełnosprawnych, itd.

Etap pastoralny

Etap pastoralny – zwany tez „etapem syntezy powołaniowej” – rozpoczyna się po zakończeniu studiów akademickich. Dzieje się to na szóstym roku formacji, gdy przychodzi także pora na „ewaluację dotychczasowej wędrówki i na decyzję o święceniach”.

Alumn przygotowuje się do zadań duszpasterskich, przeżywa ten czas we wspólnocie, do której kieruje biskup w porozumieniu z rektorem seminarium; jednocześnie seminarzyście zostaje wskazany duchowny, który będzie mu towarzyszył w integrowaniu się z rzeczywistością duszpasterską. Etap wiąże się ze stałą współpracą alumnów z formatorami seminarium oraz z podejmowaniem rozmaitych działań pastoralnych z prezbiterami i innymi osobami (głównie w formie ewangelizacji, przewodniczenia i koordynacji w różnych grupach duszpasterskich)”.

Autorzy dokumentu podkreślają, że winien być to również czas „uczenia się wierności i pasterskiego stylu bycia wobec powierzonych osób i wspólnot, jak również nabierania nawyku szukania tych, którzy są poza Kościołem”.

Kryteria udzielenia święceń

Następnie dokument omawia szczegółowo kryteria dopuszczenia do święceń kapłańskich. Kandydaci do święceń powinni mieć odpowiednie przygotowanie intelektualne, zwieńczone ukończeniem studiów teologicznych (magisterium). Wśród innych niezbędnych kryteriów wymienia się na pierwszym miejscu zażyłą i synowską więź z Bogiem. „Dopuszczenie do święceń – czytamy – musi łączyć się z gotowością kandydata do stawania się prawdziwym sługą i pasterzem na wzór Jezusa Chrystusa, z wolą niesienia wszystkim Dobrej Nowiny. Predyspozycje pastoralne powinny wyrażać się w gotowości oddania całego życia Bogu i służenia Mu w ludziach z miłością i mądrością”. Wymagana jest także zdolność do zachowania celibatu, a w przypadku braku takiej pewności, dopuszczenie do święceń nie jest możliwe.

„Poważne niebezpieczeństwo – czytamy – kryje w sobie niedojrzałość ludzka, która może przybierać postać: egocentryzmu, narcyzmu, indywidualizmu, konfliktowości, słabości charakteru, braku znajomości siebie, niedojrzałości uczuciowej, braku należytej wolności, problemów ze szczerością czy z zamknięciem się w sobie. Różne przejawy ludzkiej niedojrzałości powinny być solidnie rozeznane, gdyż mogą być symptomem głębszych trudności, które zaprowadzą do niezdatności pełnienia posługi kapłańskiej”.

Ostateczną decyzję o udzieleniu święceń podejmuje biskup we współpracy z władzami seminarium duchownego.

Ratio Studiorum

Integralną część dokumentu stanowi „Ratio Studiorum” czyli specjalna jego część (rozdział 8) poświęcona intelektualnemu kształtowaniu przyszłych kapłanów. Obejmuje ono etapy formacji intelektualnej filozoficznej i teologicznej oraz etap propedeutyczny. Zwraca się uwagę, że „jednolite studia magisterskie odbywane przez alumna tworzą integralną całość z jego formacją do kapłaństwa”. Formacja intelektualna, rozumiana jest nie tylko jako przestrzeń wiedzy czy też narzędzie do zdobywania większej ilości informacji z poszczególnych dyscyplin. Ma ona pomóc prezbiterom wsłuchiwać się uważnie w Słowo Boże oraz w głos wspólnoty kościelnej, tak, aby nauczyli się rozeznawać znaki czasów.

Pierwszy etap studiów stanowi dwuletnie studium filozofii, które kończy się egzaminem z całości filozofii (ex universa philosophia). Po czym następują studia teologiczne, uwzględniające wszelkie zasady i normy akademickich studiów wyższych. Etap ten wieńczy magisterium, niezbędne do uzyskania święceń kapłańskich.

Dokument zwraca uwagę, że w ramach formacji intelektualnej studia muszą prowadzić alumna nie tylko do zdobycia wiedzy, lecz również do nabycia umiejętności i cnoty krytycznej refleksji w oparciu o źródła teologiczne, jak i do ukształtowania potrzeby ciągłej formacji intelektualnej.

Studia kandydatów do prezbiteratu obejmują również przygotowanie do prowadzenia nauki religii w szkole na wszystkich poziomach edukacyjnych. Standardy tego przygotowania są wyznaczane na podstawie aktualnie obowiązujących przepisów uzgodnionych pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski a ministrem właściwym dla szkolnictwa. Powinny być one ściśle określone w programach studiów.

Formacja stała kapłanów

Ostatni rozdział „Ratio Institution Sacerdotalis pro Polonia” postuluje potrzebę i określa zasady stałej formacji jakiej powinien podlegać każdy z kałanów na każdym etapie swego życia, gdyż „powołanie do bycia uczniem Jezusa, Jego misjonarzem i pasterzem nigdy się nie kończy”.

Niezbędne jest zatem – czytamy w dokumencie – respektowanie pedagogicznej zasady: „od formacji własnej do formacji innych”. Zasada ta oznacza, że pierwszą troską prezbiterów musi być „podążanie własną drogą wiary i nawracania się, czego dopiero następstwem staje się zaangażowanie duszpasterskie”. Natomiast „zaniedbanie czy zaniechanie formacji własnej to fundamentalna przyczyna nieładu w życiu i posłudze osób duchownych”. Dlatego – podkreślają autorzy dokumentu – tak ważne jest osobiste przekonanie każdego prezbitera o konieczności własnej formacji, wykorzystywanie różnych form i środków formacji oraz pełnienie woli Bożej w życiu wewnętrznym i w całej działalności zewnętrznej.

Zanim „Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia” zostanie wprowadzone w życie, wymaga jeszcze zatwierdzenia (recognitio) ze strony Stolicy Apostolskiej.