Poradnik dla parafii na czas pandemii koronawirusa

„Praktyczne zagadnienia prawne w czasach epidemii Covid-19. Odpowiedzi na najważniejsze pytania duszpasterzy” – to tytuł poradnika skierowanego do parafii i duchownych, którzy zmagają się ze skutkami trwającej pandemii. Publikacja autorstwa ekspertów Instytutu Ordo Iuris tłumaczy m.in. zasady wprowadzonych obostrzeń, przypomina prawa wiernych i duchowieństwa oraz informuje o regułach ubiegania się o dofinansowanie w ramach tzw. tarczy antykryzysowej.

Wyjaśniając powody przygotowania publikacji, eksperci prawni z Instytutu Ordo Iuris przypominają, że mimo wielu ograniczeń wprowadzonych w celu zapobiegania rozprzestrzenia się nowej choroby zwanej COVID-19, ciągle nie sposób określić, kiedy pandemia koronawirusa SARS-CoV-2 dobiegnie końca.

„Wszystko wskazuje na to, że z różnego rodzaju obostrzeniami i restrykcjami w korzystaniu z naszych wolności i praw będziemy mieli do czynienia jeszcze przez jakiś czas. Niestety oznacza to także, że widok kościołów, w których w liturgii Mszy św. będzie mogła uczestniczyć tylko ściśle określona liczba wiernych, nie zniknie tak szybko, jakbyśmy sobie tego wszyscy życzyli” – tłumaczą autorzy dokumentu.

Przypominają, że już sprawowanie liturgii Triduum Paschalnego w prawie pustych kościołach było dla wielu świeckich i duchownych przejmującym doświadczeniem. Obecnie sytuacja prawna uległa pewnej poprawie. Nadal daleka od ideału, ale pozwala już, przy zachowaniu wszelkich środków ostrożności sanitarnej, na udział w sprawowaniu kultu religijnego przez większą liczbę wiernych.

Gospodarcze skutki pandemii

Prawnicy Ordo Iuris zwracają uwagę, że pandemia ma wpływ zarówno na posługę duszpasterską w parafiach, jak i wywołuje typowo gospodarcze reperkusje obecnej sytuacji. Wiele parafii i innych jednostek kościelnych będących pracodawcami czy przedsiębiorcami spotyka się w tym czasie ze skutkami trwającego stanu epidemii i wcześniejszego stanu zagrożenia epidemicznego.

Duszpasterze, zwłaszcza ci, którym powierzono troskę o parafie, muszą sprostać wymaganiom związanym z zabezpieczeniem jej finansowego funkcjonowania i zagwarantowania realizacji praw pracowniczych osób zatrudnionych. „Z pewnością jest to trudne wyzwanie, wymagające podjęcia wielu odpowiednich decyzji, umocowanych w obowiązującym prawie” – brzmi fragment dokumentu.

Poradnik ma konstrukcję odpowiedzi na najbardziej nurtujące pytania, które pojawiają się wśród duszpasterzy, proboszczów parafii i osób odpowiedzialnych za ich gospodarcze funkcjonowanie. Wyjaśnia przede wszystkim podstawy prawne wprowadzanych kolejnymi decyzjami władz stanu zagrożenia epidemicznego i stanu epidemii oraz wylicza wdrożone ograniczenia w trakcie sprawowania kultu religijnego.

Ilu wiernych w kościele?

Jedna z najważniejszych wskazówek w poradniku dotyczy obowiązującego w ramach obostrzeń antyepidemicznych limitu uczestników liturgii w kościele. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów, w trakcie sprawowania kultu religijnego w świątyni może przebywać nie więcej niż 1 uczestnik na 15m2 powierzchni. Jak ją obliczyć? Trzeba podzielić powierzchnię kościoła przez 15.

Do limitu nie wlicza się natomiast „osób sprawujących kult religijny”. Ponieważ przepisy te – czytamy w poradniku – dotyczą wszystkich związków religijnych, a nie tylko Kościoła Katolickiego, stąd ustalenie, kto jest „osoba sprawującą kult religijny” następuje przede wszystkim na podstawie prawa wewnętrznego danej wspólnoty wyznaniowej. Wydaje się zatem, że w realiach Kościoła Katolickiego „osobą sprawującą kult religijny” będzie zarówno kapłan celebrujący Mszę św., jak i inne osoby posługujące, np. ministrant, organista.

Problem w obliczaniu powierzchni może się pojawić w przypadku pomieszczeń zwykle nieprzeznaczonych do sprawowania kultu, np. salek parafialnych, ale kwestia ta nie została rozstrzygnięta prawnie. Dlatego, zdaniem autorów publikacji, przy obliczeniach powierzchni należy brać pod uwagę wszystkie pomieszczenia w budynku kościoła, w którym mogą przebywać wierni uczestniczący w liturgii.

Obowiązek przestrzegania zasady limitu spoczywa co do zasady na proboszczu parafii lub rektorze kościoła rektorskiego, w którym ma być sprawowany kult lub też na tych duchownych, którym powierzono pieczę nad daną świątynią lub zarząd cmentarzem. Oczywiście nie oznacza to obowiązku osobistego egzekwowania tej zasady przy wejściu do świątyni. Zadanie to może być wyznaczone pracownikowi parafii (np. zakrystianowi) lub innej upoważnionej osobie (np. członkom grup parafialnych czy Liturgicznej Służby Ołtarza). Informacja o limicie powinna natomiast zostać podana wszystkim zainteresowanym wiernym. Dobrze byłoby umieścić ją także w widocznym miejscu przy wejściu do kościoła.

Msze św. polowe?

Do odwołania obowiązuje zakaz organizowania wszelkich zgromadzeń przez kościoły i inne związki wyznaniowe. Zakaz ten nie ogranicza się jedynie do zgromadzeń w rozumieniu przepisów o zgromadzeniach, stąd też niedopuszczalne jest organizowanie Mszy św. poza świątyniami (tzw. polowych). W obecnym stanie prawnym do tego rodzaju nabożeństw nie można zastosować przelicznika 1 osoba/15m2 powierzchni, gdyż odnosi się on jedynie do celebracji sprawowanych w budynkach. Z tego względu trzeba uznać, że organizowanie Mszy św. „polowych” zostało w ogóle zakazane. Jedynym wyjątkiem jest tu sprawowanie liturgii Eucharystii na cmentarzu, w ramach pogrzebu. Wówczas może w niej uczestniczyć maksymalnie 50 osób.

Limit wiernych a interwencja policji

Poradnik Ordo Iuris podejmuje też ciekawą kwestię ewentualnej interwencji sił porządkowych w przypadku naruszania zasady limitu osób uczestniczących w liturgii w kościele. Autorzy publikacji kategorycznie stwierdzają, że policji ani żadnym innym służbom państwowym nie przysługuje prawo przerwania liturgii.

Zakaz „rozwiązywania” zgromadzeń liturgicznych czy jakiegokolwiek zakłócania przebiegu nabożeństw sprawowanych w kościele wynika z zasady nienaruszalności miejsc świętych. Zgodnie z art. 8 ust. 3 Konkordatu, miejscom przeznaczonym przez właściwą władzę kościelną do sprawowania kultu i grzebania zmarłych państwo gwarantuje nienaruszalność, czego wyrazem jest przede wszystkim zakaz ingerowania w przebieg celebracji liturgicznych.

Nie oznacza to jednak, że w przypadku ewentualnego przekroczenia limitu uczestników liturgii, duchowny i uczestnicy w ogóle nie mogą ponieść żadnej odpowiedzialności. Zasada nienaruszalności miejsc świętych nie oznacza bowiem zupełnego wyłączenia obiektów kultu spod jakiejkolwiek jurysdykcji państwowej. Zdaniem Ordo Iuris, poważne wątpliwości prawne może budzić fakt, iż tego rodzaju ograniczenia wolności religii zostały wprowadzone w drodze zwykłego rozporządzenia rządu.

Funkcjonariusze policji – w przypadku przekroczenia dopuszczalnych limitów wiernych – mogą wymierzyć mandat o maksymalnej wysokości 500 zł. Przysługuje im także prawo złożenia stosownego wniosku o ukaranie do właściwego sądu rejonowego – wówczas maksymalna wysokość grzywny to 5000 zł. Jednocześnie duchowny w każdym przypadku może odmówić przyjęcia mandatu, inicjując tym samym samodzielnie postępowanie przed sądem rejonowym.

Maseczki ochronne w kościele

Obowiązek zasłaniania ust i nosa np. za pomocą maseczki dotyczy wszystkich uczestników liturgii, zarówno celebrowanej w kościołach, jak i na cmentarzach. Obowiązek ten nie dotyczy duchownego sprawującego czynności lub obrzędy religijne, a w przypadku braku duchownego – innej osoby sprawującej kult religijny. Przepisy prawa pisane są z myślą o wszystkich związkach wyznaniowych, stąd dla prawidłowego zrozumienia takich pojęć jak „duchowny” oraz „kult”, „czynności” i „obrzędy” religijne należy sięgnąć do prawa wewnętrznego danego związku wyznaniowego – wskazują eksperci Ordo Iuris.

W realiach Kościoła katolickiego oznacza to, że duchowny nie musi nosić maseczki zarówno podczas przewodniczenia Mszy św., jak i sprawowania innych sakramentów (np. chrztu św. lub spowiedzi) oraz nabożeństw. Analogicznie obowiązek ten nie obejmuje wiernych przewodniczących nabożeństwu, przykładowo różańcowemu.

Odwołanie pielgrzymki i skutki finansowe

Do czasu uchylenia ograniczeń związanych ze stanem epidemii przeprowadzenie zarówno pielgrzymki krajowej, jak i zagranicznej nie będzie możliwe. Wynika to przede wszystkim z obowiązującego zakazu przemieszczania. Co prawda samo ograniczanie się w przemieszczaniu nie dotyczy zmiany miejsca pobytu w związku z praktykowaniem religii, ale korzystanie z tego prawa nie może doprowadzić do zgromadzenia się w miejscu kultu więcej niż 1 osoby na 15 m2. Natomiast wyjazd za granicę w celach religijnych jest niemożliwy co najmniej do 3 maja br. W grę mogłyby zatem wchodzić jedynie niewielkie krajowe pielgrzymki.

Rozliczenia związane z odwołaniem pielgrzymki powinny nastąpić stosownie do postanowień zawartej umowy. Jeżeli skorzystano z usług biura podróży, z pewnością znajdują się w niej postanowienia regulujące sposób postępowania na wypadek niedojścia wyjazdu do skutku. Trzeba pamiętać, że zgodnie z art. 47 ustawy o imprezach turystycznych „Podróżny może odstąpić od umowy o udział w imprezie turystycznej w każdym czasie przed jej rozpoczęciem”. Zazwyczaj jednak taka decyzja wiąże się z koniecznością uprzedniego potrącenia odpowiedniej i uzasadnionej opłaty za odstąpienie od umowy.

Tarcza antykryzysowa także dla kościelnych podmiotów?

Ordo Iuris przypomina w swoim poradniku, że wiele wyznaniowych osób prawnych prowadzi działalność gospodarczą. Obowiązujące prawo nie przewiduje w tym zakresie specjalnych rozwiązań dla podmiotów wyróżnionych ze względu na konfesyjny charakter danej osoby prawnej. O ile zatem instytucje kościelne będą spełniać ogólne przesłanki skorzystania z form pomocy, to będą mogły z niej skorzystać. Jednak należy pamiętać, że jest ona kierowana przede wszystkim do przedsiębiorców.

Dla funkcjonowania podmiotów kościelnych duże znaczenie może mieć pomoc przewidziana w ramach tzw. tarczy antykryzysowej dla organizacji pozarządowych oraz organizacji pożytku publicznego. Zgodnie z ustawą, określaną mianem „tarczy antykryzysowej”, tego rodzaju podmioty będą mogły liczyć na dopłaty do pensji pracowników (także zatrudnionych na umowach cywilnoprawnych), jeżeli w wyniku epidemii zanotują spadek przychodów z działalności statutowej. Sama wysokość pomocy zostanie uzależniona od poziomu spadku.

Zgodnie z uchwaloną 31 marca 2020 r. ustawą, znowelizowaną ustawą z dnia 16 kwietnia 2020 r., na „tarczę antykryzysową” składa się m.in.:

1. Zwolnienie duchownych ubezpieczonych w ZUS z opłacenia składek – będzie dotyczyć ubezpieczonych z tytułu pozostawania w stanie duchownym za okres od 1 marca do 31 maja 2020 r.

2. Dopłaty do pensji pracowników – będą mogli skorzystać pracodawcy niezalegający z płatnością podatków oraz należności wobec ZUS, których obroty – w związku z epidemią – spadną o 15% lub 25%.

3. Zmiany w wymiarze czasu pracy – przedsiębiorcy uprawnieni do skorzystania z dopłat do pensji będą także mogli zawrzeć z pracownikami porozumienie o wprowadzeniu równoważnego czasu pracy oraz o stosowaniu mniej korzystnych warunków zatrudnienia.

4. Możliwość ubiegania się o dofinansowanie przez osoby wykonujące umowę cywilnoprawną. Obecnie rozwiązanie to dotyczy umów cywilnoprawnych (np. zlecenia, o dzieło) zawartych najpóźniej 1 lutego 2020 r. przy założeniu, że umówione wynagrodzenie nie przekracza pułapu 50% minimalnego wynagrodzenia za pracę (tj. 1300 zł brutto).

5. Możliwość ubiegania się przez mikroprzedsiębiorców o pożyczkę w wysokości 5000 zł.

6. Podmioty niebędące jednostkami sektora finansów publicznych zyskają możliwość ubiegania się o dotacje pokrywające 100% kosztów inwestycji związanej z przeciwdziałaniem COVID-19.

7. Organizacje pozarządowe oraz organizacje pożytku publicznego zyskają możliwość ubiegania się o dofinansowanie części kosztów pracowników. Podstawą do skorzystania z tego dofinansowania będzie spadek przychodów z działalności statutowej. Z tego rozwiązania będzie można skorzystać także w stosunku do osób pracujących na podstawie umów cywilnoprawnych, np. umowy zlecenia.

„Wakacje kredytowe” dla parafii?

Trwający stan epidemii negatywnie wpływa na finanse parafii, co może spowodować trudności w regulowaniu bieżących zobowiązań, np. spłaty kredytu. Jednym z możliwych rozwiązań tej sytuacji jest skorzystanie z tzw. „wakacji kredytowych”, czyli czasowego zawieszenia spłaty poszczególnych rat. Wiele banków i instytucji państwowych wskazuje to rozwiązanie jako pożądane w obecnej sytuacji.

Zasady korzystania z „wakacji kredytowych” w pierwszym rzędzie powinny wynikać z postanowień samej umowy kredytu. Dlatego w celu ich uzyskania należy w pierwszym rzędzie zapoznać się z tego rodzaju klauzulami umownymi. W przypadku ich braku zawsze istnieje możliwość negocjacji z bankiem. Należy jednak pamiętać, że „wakacje kredytowe” oznaczają jedynie możliwość czasowego zaprzestania spłaty poszczególnych rat, co najczęściej oznacza konieczność „nadrobienia” ich wysokości w dalszym okresie wykonywania umowy lub odpowiedniego przedłużenia terminu spłaty kredytu. „Wakacje kredytowe” nie są zatem tym samym, co umorzenie zobowiązania.

Kościelny pracodawca a składki na ZUS

Wyznaniowe osoby prawne będą mogły skorzystać ze zwolnienia ze składek na ZUS tylko wtedy, gdy spełnią warunki przewidziane dla wszystkich pracodawców. Aktualnie zwolnienie z obowiązku uregulowania składek wobec ZUS przysługuje płatnikom zatrudniającym mniej niż 10 pracowników. Natomiast płatnicy zatrudniający od 10 do 49 pracowników mogą ubiegać się o zmniejszenie wymiaru składek o 50%. Warunkiem do skorzystania z obydwu tych rozwiązań jest posiadanie statusu płatnika w jednej z następujących sytuacji:

1) przed dniem 1 lutego 2020 r. i na dzień 29 lutego 2020 r.,

2) w okresie od dnia 1 lutego 2020 r. do dnia 29 lutego 2020 r. i na dzień 31 marca 2020 r.,

3) w okresie od dnia 1 marca 2020 r. do dnia 31 marca 2020 r. i na dzień 30 kwietnia 2020 r.

Należy pamiętać, iż zwolnienie (ulga) w płatności zobowiązań wobec ZUS przysługuje płatnikowi, którym jest także pracodawca nieprowadzący działalności gospodarczej. Nie mają w tym względzie znaczenia także straty ekonomiczne spowodowane przez pandemię koronawirusa. Z tego względu parafie mają prawo ubiegać się o tego rodzaju zwolnienie. Stosowny wniosek do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych należy przesłać do 30 czerwca br.

Uzupełnieniem poradnika prawnego jest zestaw praktycznych wskazówek sanitarnych opracowany przez dr. hab. Andrzeja Lewandowicza, lekarza internistę i geriatrę. Wyjaśnia on w publikacji podstawowe zalecenia higieniczne dla wiernych i duszpasterzy.

1. Jakie środki ostrożności powinien podjąć duszpasterz?

Zapewnić zachowanie bezpiecznego odstępu między wiernymi. Dobrym rozwiązaniem jest zagrodzenie co drugiej lub co trzeciej ławki biało-czerwoną taśmą z obu stron.

Spowiedź

Penitenci mogą podchodzić naprzemiennie z jednej i drugiej strony, czekając w kolejce w odpowiednich odstępach. Po dwóch spowiedziach kratki konfesjonału i materiał izolujący należy spryskać środkiem dezynfekującym.

Folia lub pleksi przed kratkami konfesjonału od strony spowiednika to powszechne rozwiązanie. Kapłan też może być zakażony. Jeśli to możliwe, każdy ze spowiedników powinien spowiadać w swoim stałym konfesjonale. Jeśli to niemożliwie, wskazane są te same środki jak te do dezynfekcji po stronie penitenta.

Warto ułatwić wiernym odpowiednie przyjmowanie Komunii Świętej. Nieznane są badania, które wskazywałyby, że udzielanie przez kapłana suchych komunikantów bezpośrednio do ust, wiąże się rzeczywiście z większym ryzykiem transmisji bakterii lub wirusów, niż przyjmowanie Komunii Świętej na rękę. Udzielanie Komunii Świętej osobie klęczącej dodatkowo minimalizuje kontakt kapłana z wiernymi twarzą w twarz.

Ponadto kościół powinien być odpowiednio wietrzony po Mszach świętych.

Zebraną tacę należałoby odłożyć na tydzień do worka. Koronawirus, jak i inne patogeny, mogą przetrwać na różnych przedmiotach. Rozwiązaniem jest też dezynfekcja termiczna lub za pomocą przenośnej lampy bakteriobójczej (także wirusobójczej) UV, które można zakupić w sklepach internetowych. Uwaga na oczy. W każdym wypadku po kontakcie z pieniędzmi należy myć ręce.

2. Jakie środki ostrożności powinien podjąć wierny?

Przede wszystkim lekarze radzą, aby pozostać w domu, jeśli wierny ma objawy infekcji dróg oddechowych, zwykłego przeziębienia, łamania w kościach – i ograniczyć kontakty z innymi domownikami, którzy wychodzą z domu.

Przed pójściem do kościoła należy umyć ręce mydłem i unikać następnie dotykania twarzy. Przed wejściem do kościoła trzeba poczekać, aż wszyscy wyjdą z poprzedniej Mszy, zachowując odpowiednie odległości. Można otwierać drzwi także w zwykłych rękawiczkach. Te jednak włożyć należy po przyjściu do domu do gorącej wody (minimum 65°C na 10 min.) lub wyprać mydłem albo innym detergentem.

W kościelnych ławkach należy zachować odstęp co drugą – trzecią ławkę. „Starajmy się nie dotykać rękoma ławki. Co najwyżej opierajmy się częścią ubrania – łokciami. Co oczywiste, gdy kichamy lub mamy taki zamiar, lepiej wyjść z ławki i zasłonić się łokciem. Zrozumiałe są reakcje innych wiernych, jeśli robimy to w sposób nieodpowiedni” – radzi dr hab. Andrzej Lewandowicz.

Podczas przekazywania znaku pokoju należy wrócić do skinienia głową na odległość. Zwyczaj ten uzasadniony jest względami higienicznymi i może być stosowany także po zakończeniu epidemii. Uścisk dłoni to droga do przenoszenia patogenów chorobotwórczych.

Komunia Święta

„Nie ma badań naukowych wskazujących, że przyjmowanie Komunii Świętej na rękę jest bardziej higieniczne niż przyjęcie Hostii do ust. Najwięcej patogenów chorobotwórczych jest na naszych rękach, więc przyjmowanie Komunii Świętej na rękę naraża na dodatkowe niebezpieczeństwo zanieczyszczenia nimi Hostii. Co istotne, jeśli przyjmujemy Komunię Świętą w postawie klęczącej, to głowa znajduje się niżej od głowy kapłana i ograniczamy kontakt twarzą w twarz, co też wpływa na nasze bezpieczeństwo. Należy wówczas klękać w odpowiednich odstępach, np. dwumetrowych” – stwierdza dr hab. Lewandowicz.

Instytut Ordo Iuris uruchomił bezpłatną infolinię prawną. Dzięki niej rodziny i parafie, które znalazły się w trudnej sytuacji w związku z zagrożeniem COVID-19, mogą skorzystać z indywidualnej porady prawnej. Infolinia będzie czynna codziennie od poniedziałku do piątku w godz. 11.00-17.00. Tel. 533 326 803, email: koronawirus@ordoiuris.pl