O. prof. Wacław Hryniewicz – teolog nadziei

„Teologiem nadziei” można śmiało nazwać zmarłego 26 maja w wieku 83 lat o. prof. Wacława Hryniewicza OMI. Jedną z jego największych zasług było ożywienie dyskusji teologicznej w Polsce. Chyba z żadnym współczesnym polskim teologiem tak zażarcie nie polemizowano. Powodem była idea „nadziei zbawienia dla wszystkich”, jaką – czerpiąc inspiracje z tradycji chrześcijaństwa wschodniego – rozwijał w swych niezliczonych publikacjach. Jego imponująca bibliografia liczy ponad 900 pozycji, w tym 40 książek!

Ten jeden z najbardziej znanych teologów w Polsce przeszedł w swej pracy naukowej drogę od teologii dogmatycznej do teologii ekumenicznej, której stał się wybitnym przedstawicielem. Był postacią rangi światowej, o czym świadczy chociażby jego trwający 25 lat (!) udział w pracach Międzynarodowej Komisji Mieszanej ds. Dialogu między Kościołem Rzymskokatolickim i Kościołem Prawosławnym, a także funkcja konsultora watykańskiego Sekretariatu ds. Jedności Chrześcijan (1979-1984).

Do swoich danych biograficznych nadesłanych do wydanego przez KAI leksykonu „Kto jest kim w Kościele?” (1996) o. Hryniewicz dołączył następującą charakterystykę swojej osoby: „Teolog kontrowersyjny, nie uprawiający teologii konfesyjnej, chrześcijanin mający nadzieję na powszechne zbawienie, wierzący w siłę przeobrażającej miłości Boga”. Gdzie indziej tłumaczył, że nie chce uprawiać czysto wyznaniowej teologii, ale pragnie być otwarty na chrześcijański Wschód i Zachód, aby czerpać z całej tradycji Kościoła.

Teologia paschalna

Pierwszym oryginalnym osiągnięciem o. Hryniewicza była jego teologia paschalna. Trzytomowy „zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej” jego autorstwa – „Chrystus nasza Pascha” (1982), „Nasza Pascha z Chrystusem” (1987) i „Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata” (1991) – to jedna z najważniejszych publikacji w całej historii polskiej teologii.

Prawosławny arcybiskup Jeremiasz, sam będący wybitnym teologiem, nazwał ją „współczesną «Sumą teologiczną»” i „dziełem życia” o. Hryniewicza, któremu udało się stworzyć „spójny system teologiczny”. Istotą jego myśli jest pragnienie przekazania współczesnemu człowiekowi Ewangelii radosnej, teologii nie lamentującej nad grzechem, ale wyrozumiałej, bardziej ludzkiej, budzącej nadzieję. W centrum jego zainteresowania jest „żywa osoba Chrystusa, którego miłość do stworzenia pokazuje prawdziwą wielkość Boga”.

Odbierając w 2009 r. doktorat honoris causa Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie o. Hryniewicz przypomniał, że Pascha Chrystusa jest najlepszą nowiną dla każdego chrześcijanina. Otwiera drogę do Paschy człowieka, który miłując i wybaczając, także może zmartwychwstać. Ogołocony na krzyżu, pokorny i usuwający się w cień, Bóg kenotyczny przeszedł przez krzyż, aby wezwać do niekrzyżowania w świecie, który zabija niewinnego. „Pascha Chrystusa ma pomóc każdemu, aby odnalazł się w świecie Zmartwychwstałego” – przekonywał teolog.

Apelował, by mówić o Zmartwychwstaniu językiem radości, zdumienia, dziękczynienia i uwielbienia. „W chrześcijaństwie jest miejsce na radość i nadzieję, na poczucie humoru, bez radości popadamy w ponury dogmatyzm” – przestrzegał o. Hryniewicz.

Wzywał teologów, by było w nich więcej eschatologicznego optymizmu. „Nie należy bać się Boga, On nikogo nie skrzywdzi. Piszmy więcej o tym, że jesteśmy w rękach szczęśliwego Boga. (…) Będzie to teologia bliższa życia i bardziej przyjazna ludziom” – nawoływał o. Hryniewicz.

Nadzieja zbawienia dla wszystkich

Zdaniem abp. Jeremiasza, o. Hryniewicz wyciągnął wnioski ze Zmartwychwstania i wczytując się w teksty Ojców Kościoła, sprzeciwił się wizji wieczności piekła, odrzucił koncepcję wiecznej kary. „Nie można odwieść go od problematyki powszechnego zbawienia, bo oznaczałoby to dla niego utratę nadziei” – mówił prawosławny hierarcha.

Odnosił się tu do kolejnej trylogii o. Hryniewicza, w której skład wchodzą trzy książki: „Nadzieja zbawienia dla wszystkich” (1989), „Dramat nadziei zbawienia” (1996) i „Pedagogia nadziei” (1997). „Cieszę się, że dana mi była łaska odnalezienia własnej drogi na rozległym polu teologii. Teolog musi mieć wyraziste oblicze. Moja droga to nadzieja. Hymn o nadziei pisze się całym życiem. Nigdy nie przeczuwałem, że ta droga poprowadzi mnie tak daleko w nieznane. To nie jest tylko obsesja tematu. To jest pasja, życiowe umiłowanie, temat, którego nie zgłębię w ciągu najdłuższego życia” – wyznał o. Hryniewicz w 2006 r.

„Boję się teologii serwującej ludziom beznadzieję, trwogę, lęk przed Bogiem. Boję się teologii tak mówiącej o sprawach ostatecznych, że ludzie ze strachem i grozą odchodzą z tego świata. Czy mają odchodzić bez nadziei?” – tłumaczył w wywiadzie-rzece „Nad przepaściami wiary” (2001). Mówił, że jest to nadzieja dostrzegająca Boga, którego obchodzi ludzki los. Nadzieja, która umie przeciwstawić się rozpaczy. Nadzieja, która nie jest matką głupich, ale mądrością trwania. Nadzieja, która potrafi człowieka wyzwolić ze stanu zatracenia, a więc nadzieja na zbawienie wszystkich ludzi. W niebie, jak stwierdził, wbrew logice ludzkiej, może znaleźć się miejsce dla św. Franciszka i dla Hitlera, dla Matki Bożej i Judasza. Bowiem nadzieja powszechnego zbawienia ośmiela się ufać, że Bóg potrafi pojednać aktorów najtragiczniejszych dramatów na scenie dziejów.

Nie pewność, lecz ufność

O. Hryniewicz przyznawał, że nikt nie ma stuprocentowej pewności, że będzie zbawiony. – Tu nie chodzi o pewność, ale o ufność. Mogę ufać, że będę zbawiony. Mogę mieć nadzieję, mogę się tego spodziewać. A mam ku temu podstawy i ważne racje. Wynikają one z Ewangelii, która odsłania prawdziwe oblicze Chrystusa: miłosiernego, rozumiejącego ludzi, takiego, któremu mogę bezgranicznie zaufać. Chrystus jest Zbawicielem wszystkich. Może ocalić nawet najbardziej zagubionego człowieka. Jeżeli więc i ja się w życiu zagubię, to mam nadzieję, że On mnie odszuka, że wyprowadzi ze stanu zagubienia. Język Ewangelii jest bardzo konkretny: Dobry Pasterz szuka jednej zagubionej owcy, zostawiając w tym celu 99. Proporcje są paradoksalne, wydawałoby się – nielogiczne. A jednak. Bóg nie odważyłby się stworzyć świata, gdyby miał na zawsze odrzucić i potępić swoje stworzenia – tłumaczył teolog w rozmowie z KAI w 2001 r.

W jego przekonaniu Bóg „nie mógłby być szczęśliwy, gdyby choć jedno ludzkie istnienie poszło na wieczne zatracenie”. Dlatego nawet piekło, rozumiane w tradycyjnym ujęciu, jest – według o. Hryniewicza – tylko stanem przejściowym, chwilowym zatraceniem, z którego Bóg człowieka kiedyś uratuje. Ponieważ dla Boga nie ma żadnych ograniczeń, trudno sobie wyobrazić, aby nie mógł On zbawić człowieka, który pragnie się nawrócić już po śmierci.

O. Hryniewicz powoływał się patriarchę Konstantynopola Bartłomieja, który obecność nadziei i modlitwy „o zbawienie powszechne” dostrzegał w ciągu dziejów Kościoła u wielkich świętych: „Ambrożego z Mediolanu, Grzegorza z Nyssy, Dionizego Areopagity, Izaaka Syryjczyka, Julianny z Norwich oraz u tylu wielkich teologów współczesnych, takich jak Hans Urs von Balthasar”.

O. Hryniewicz zwracał uwagę, że w Kościele Wschodnim nie ma dogmatu o wiecznym potępieniu. Tymczasem w katolicyzmie – jego zdaniem – prawda wiary o piekle była często dominującą perspektywą patrzenia na Boga, prowadzącą do strachu przed Nim. „Wschód jest odważniejszy, jeśli chodzi o nadzieję ocalenia wszystkich. To na Wschodzie przede wszystkim ta nadzieja przetrwała. Na Zachodzie są tylko wyjątki, bo Augustyn wygasił cały nurt tradycji nadziei, widzącej moc Boga w tym, że jest niestrudzonym pasterzem, który szuka zagubionych, aż znajdzie. Tak, Bóg będzie szukał, aż znajdzie” – pisał o. Hryniewicz. Jednocześnie stale odrzucał zarzuty, że opowiada się „za nauką o apokatastazie, rozumianej jako konieczność zbawienia powszechnego”.

Komentując książkę o. Hryniewicza „Nadzieja uczy inaczej” (2003), filozof prof. Władysław Stróżewski zauważył, iż w tezie, że wszyscy będą zbawieni „nie chodzi o jakąś «amnestię» czy zapomnienie win, ale o umiejętność dostrzeżenia tego Najwyższego Dobra, które jest zbawczą siłą. W tym ujęciu Bóg jest Zbawicielem, Dobrem, które pociąga ku sobie. Każdy z tych pociągniętych musi zdać sobie sprawę ze zła, jakie popełnił i zdecydować się na oczyszczenie”.

Ekumenizm bez uniatyzmu

O. Hryniewicz uznawał różnorodność dróg prowadzących ku Bogu za błogosławieństwo, gdyż chrześcijanie mogą przez dialog odkrywać więcej tajemnic o swoim Stwórcy. Był wręcz przekonany, że jedność Kościoła musi „lśnić różnorodnością”. „Ekumenizm, to umieć przyjąć drugiego w jego odmienności, inności widocznej w kulcie, strukturze czy rozumieniu [prawd wiary]” – zauważał o. Hryniewicz. Przestrzegał przed zacieśnianiem się do jednego, własnego wyznania, aby być zdolnym do poznania tego, czym żyją inni i umieć przyjąć to, że ktoś inny ma coś do powiedzenia. Zwracał uwagę na bogactwo innych wyznań, z których warto czerpać. „Trzeba być w tym Kościele, w którym się jest, ale moja tożsamość się wzbogaca, jeśli umie skorzystać np. z zażyłości z Pismem Świętym od ewangelików” – mówił o. Hryniewicz.

Za niemożliwy do realizacji uznawał dawny unijny model jedności, wymagający podporządkowania się innych Kościołów papieżowi, gdyż „jest to niezgodne ze starą tradycją chrześcijańskiego Wschodu: Wschodu zarówno prawosławno-bizantyjskiego, jak i prawosławia przedchalcedońskiego, tych Kościołów starych, które uznają zaledwie pierwsze trzy sobory”.

Nazywał uniatyzm „trudną lekcją historii” i jedną z głównych przeszkód w dialogu ekumenicznym z prawosławiem. Twierdził, że sprawie jedności nie służyło wypracowywanie przez unitów własnej teologii i eklezjologii. Zaznaczał, że mają oni, oczywiście, prawo do istnienia, ale miast podkreślać swą odrębność zarówno od łacinników, jak i od prawosławnych, powinni starać się odnaleźć to, co ich łączy z tymi drugimi, gdyż od nich przed wiekami się oderwali i tam są ich korzenie.

Za „prawdziwe zjednoczenie” o. Hryniewicz uznawał sytuację, gdy „wspólnota Kościołów wzajemnie się uznających zachowa także daleko idącą autonomię i prawo do decydowania o własnych sprawach”, łącznie z nominacją biskupów „nie bezpośrednio przez Rzym, tylko z udziałem Kościołów lokalnych”.

Choć podkreślał, że wszyscy ochrzczeni należą do Chrystusa, a ich zadaniem jest zmaganie się o jedność, to jednak nie opowiadał się za poglądem, że jedność jest możliwa do osiągnięcia tutaj, na ziemi. Zresztą, zdaniem o. Hryniewicza, chrześcijaństwo przyszłości będzie skoncentrowane na Osobie Chrystusa, a nie na Kościele. To drugie bowiem stwarza pokusę usunięcia Boga na dalszy plan.

„Teologii prof. Hryniewicza bać się nie trzeba. Ona rzeczywiście jest inna – ma słowa pocieszenia” – mówił ks. prof. Piotr Jaskóła w laudacji z okazji nadania o. Hryniewiczowi tytułu doktora honorowego Uniwersytetu Opolskiego w 2014 r. „Wdzięczni jesteśmy za trylogię paschalną, pozwalającą odkryć piękno wiary w Chrystusa leczącego chorą wolność stworzenia – wyliczał ks. Jaskóła. – Dziękujemy za teologię nadziei, która uwalnia od lęku przed życiem i przed śmiercią. Za obronę nadziei na powszechne zbawienie też dziękujemy, gdyż ten rodzaj nadziei przypomina chrześcijanom, że Boża łaskawość nie zna granic, dla Bożej miłości nie ma nic niemożliwego, a każdy odruch ludzkiego serca jest momentem ocalenia”.