Struktury duszpasterskie katolickich Kościołów wschodnich

Wkrótce, 23 stycznia, w Olsztynie odbędą się święcenia biskupie (chirotonia) oraz ingres Arkadiusza Trochanowskiego, biskupa diecezji olsztyńsko-gdańskiej – nowo utworzonej eparchii (diecezji) Kościoła greckokatolickiego. Z tej okazji publikujemy opracowanie na temat struktur duszpasterskich Kościołów wschodnich i powoływania biskupów w tych Kościołach. Autorem tekstu napisanego dla KAI jest ks. dr. hab. Leszek Adamowicz, kierownik Katedry Prawa Katolickich Kościołów Wschodnich Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.

Dnia 25 listopada 2020 roku Ojciec święty Franciszek erygował eparchię olsztyńsko-gdańską – trzecią eparchię Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w Polsce i mianował jej pierwszego biskupa w osobie ks. dra Arkadiusza Trochanowskiego.

Ukraiński Kościół Greckokatolicki (UKGC) jest jednym z ponad dwudziestu Kościołów wschodnich (Kościołów sui iuris) pozostających w pełnej łączności z rzymską Stolicą św. Piotra. Wywodzą się one z pięciu wschodnich tradycji chrześcijańskich: antiocheńskiej, aleksandryjskiej, bizantyjskiej, chaldejskiej i ormiańskiej.

Kościołem sui iuris, zgodnie z kan. 27 Kodeksu kanonów Kościołów wschodnich (KKKW), jest wspólnota chrześcijan powiązana własną strukturą hierarchiczną, która jako sui iuris wyraźnie lub milcząco została uznana przez najwyższą władzę Kościoła.

Ukraiński Kościół Greckokatolicki, nazywany także Kościołem bizantyjsko-ukraińskim, ma swoje korzenie w Unii Brzeskiej, zawartej przez część biskupów prawosławnej metropolii kijowskiej z Kościołem rzymskim (1596), następnie zatwierdzonej przez papieża Klemensa VIII. Kościół ten, zwany był także w przeszłości Kościołem rusińskim (Ecclesia ruthena), a następnie greckokatolickim (nazwa ta została nadana Kościołom tradycji bizantyjskiej w 1774 r. przez cesarzową austriacką Marię Teresę). Biorąc pod uwagę tytuł głowy tego Kościoła właściwym jest określenie „Arcybiskupstwo większe kijowsko-halickie” (Ecclesia Archiepiscopalis maioris Kioviensis-Haliciensis), ustalone decyzją papieża Jana Pawła II dnia 6 grudnia 2004 roku. Zwierzchnikiem Kościoła jest Wielce Błogosławiony Arcybiskup większy kijowsko-halicki Sviatoslav Shevchuk (od 25 marca 2011 roku).

Kościół ten, najliczniejszy spośród katolickich Kościołów wschodnich, stanowią wierni obrządku bizantyjskiego zamieszkujący terytorium Ukrainy oraz bardzo liczna diaspora wschodnich ukraińskich katolików na wszystkich kontynentach (według Annuario Pontificio 2018: Ukraina – 3.839.763, diaspora – 663.475, razem 4.503.238).

Aktualnie struktury duszpasterskie Kościoła stanowi 16 biskupstw w czterech metropoliach na terytorium Ukrainy (Kijów-Halicz, Iwanofrankiwsk, Lwów i Tarnopol-Zborów): 11 eparchii (w tym cztery archieparchie metropolitalne oraz Buczacz, Czerniowce, Kamieniec Podolski, Kołomyja, Sambor-Drohobycz, Żółkiew-Sokal i Stryj) oraz 5 egzarchatów arcybiskupich (Charków, Donieck, Krym, Łuck i Odessa).

W diasporze, czyli poza terytorium Ukrainy, znajdują się cztery metropolie: w Polsce – Przemyśl-Warszawa z trzema eparchiami (archieparchią metropolitalną oraz Wrocław-Koszalin i Olsztyn-Gdańsk), w Stanach Zjednoczonych Ameryki – Filadelfia z czterema eparchiami (archieparchią metropolitalną oraz Chicago, Parma, Stamford), w Kanadzie – Winnipeg z pięcioma eparchiami (archieparchią metropolitalną oraz Edmonton, New Westminster, Saskatoon i Toronto), w Brazylii – Kurytyba z dwiema eparchiami (eparchia metropolitalna i Prudentópolis) – w sumie 14 jednostek kościelnych.

Ponadto są cztery eparchie w innych regionach: Londyn (Wielka Brytania), Paryż (obejmuje Francję, Szwajcarię i Kraje Beneluxu), Melbourne (Australia i Nowa Zelandia) i Buenos Aires (Argentyna) oraz dwa egzarchaty apostolskie: z siedzibą w Monachium (obejmuje Niemcy, Danię, Norwegię i Szwecję) i z siedzibą w Rzymie (Italia).

W sumie więc w Ukraińskim Kościele Greckokatolickim na początku 2021 roku jest 36 eparchii i egzarchatów oraz posługuje w nim 53 biskupów: arcybiskup większy, 9 arcybiskupów metropolitów (w tym dwóch emerytowanych) i 43 biskupów (w tym 9 emerytowanych).

Zgodnie z przepisami zawartymi w Kodeksie kanonów Kościołów wschodnich (KKKW), ogłoszonym przez papieża Jana Pawła II w dniu 18 października 1990 roku, który wszedł w życie z dniem 1 października 1991 roku, procedura tworzenia nowych struktur biskupich i tryb powoływania biskupów zależy od tego, czy decyzje te dotyczą terytorium macierzystego (zwanego także terytorium własnym lub tradycyjnym) danego Kościoła, czy też innego terytorium (zwanego też diasporą).

W katolickich Kościołach wschodnich istnieją dwa rodzaje struktur duszpastersko-administracyjnych: są to eparchie i egzarchaty. Obie te nazwy (podobnie jak w Kościele łacińskim termin „diecezja”) wywodzą się z nazw używanych w cesarstwie bizantyjskim na określenie jednostek administracyjnych. Odpowiednikiem eparchii jest w Kościele łacińskim diecezja, a odpowiednikami egzarchatu pozostałe kościelne jednostki duszpastersko-administracyjne, jak np. wikariat i prefektura apostolska.

Eparchia jest cząstką Ludu Bożego, która powierzona jest pasterskiej pieczy biskupa ze współpracującym z nim prezbiterium, tak by trwając przy nim jako swoim Pasterzu i zgromadzona przez niego w Duchu Świętym przez Ewangelię i Eucharystię, tworzyła Kościół partykularny, w którym prawdziwie obecny jest i działa jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół Chrystusa (KKKW, kan. 177 § 1).

Egzarchat jest natomiast cząstką Ludu Bożego, która w związku ze specjalnymi okolicznościami nie została erygowana jako eparchia i terytorialnie lub w inny sposób została określona oraz powierzona egzarsze jako pasterzowi (KKKW, kan. 311 § 1).

Na terytorium macierzystym Kościołów patriarchalnych i arcybiskupich większych zarówno eparchie, jak i egzarchaty erygują, dokonują w nich zmian (np. zmiana stopnia hierarchicznego – tworzenie metropolii, zmiana granic lub siedziby biskupa) i ewentualnie je znoszą (likwidują) zwierzchnicy tych Kościołów (patriarchowie i arcybiskupi więksi) za zgodą odpowiednich organów kolegialnych i po konsultacji ze Stolicą Apostolską (KKKW, kan. 85 § 1).

W przypadku UKGK kompetencje arcybiskupa większego kijowsko-halickiego obejmują tego rodzaju decyzje na terytorium w granicach Państwa Ukraińskiego, w tym anektowanego przez Rosję Krymu. W przypadku decyzji dotyczących eparchii wymagana jest zgoda Synodu, w skład którego wchodzą wszyscy biskupi należący do tego Kościoła, a w przypadku erygowania egzarchatu – wymagana jest zgoda Synodu stałego, stanowiącego pięcioosobowy zespół biskupów wyłoniony spośród wszystkich biskupów danego Kościoła (KKKW, kan. 85 § 3).

Poza terytorium macierzystym (w przypadku UKGK poza terytorium Ukrainy) oraz przypadku pozostałych Kościołów wschodnich tworzenie nowych struktur: eparchii i egzarchatów leży w kompetencji Stolicy Apostolskiej (KKKW, kan. 177 § 2 i 311 § 2).

Dlatego też decyzje w sprawie eparchii UKGC znajdujących się na terenie Polski podejmuje Ojciec święty, a nie Zwierzchnik UKGC.

Tego rodzaju decyzje, podjęte przez papieży w ostatnich latach, były następujące:

Papież Jan Paweł II:

1991 – rozciągnięcie władzy biskupa przemyskiego na całe terytorium Polski

1996 – erygowanie metropolii przemysko warszawskiej i dwóch eparchii: archieparchii metropolitalnej przemysko-warszawskiej i eparchii wrocławsko-gdańskiej

Papież Franciszek:

2020 – utworzenie eparchii olszyńsko-gdańskiej, zmiana granic archieparchii przemysko-warszawskiej i eparchii wrocławsko-gdańskiej oraz zmiana nazwy tej ostatniej na eparchię wrocławsko-koszalińską.
Powoływanie biskupów

Także tryb powoływania prezbiterów do biskupstwa jest zróżnicowany, w zależności, czy nowy biskup ma pełnić posługę na terytorium macierzystym Kościoła patriarchalnego lub arcybiskupiego większego, czy też w diasporze.

Na terytorium macierzystym nowi biskupi są wybierani przez Synod Biskupów danego Kościoła (KKKW, kan. 181 § 1). Wybory są jednak poprzedzone sporządzeniem przez tenże synod listy prezbiterów, którzy wydają się być odpowiednimi kandydatami do posługi biskupiej, która jest przekazywana Biskupowi Rzymskiemu do zatwierdzenia (KKKW, kan. 182). Jeżeli synod wybierze kandydata z zatwierdzonej przez papieża listy, a elekt wyrazi zgodę na wybór, decyzja ta już nie podlega ponownemu zatwierdzeniu ze strony papieża. Jeżeli jednak synod wybrałby kandydata spoza uprzednio zatwierdzonej listy, taki wybór wymaga zatwierdzenia papieskiego (KKKW, kan. 183-185).

Z kolei Zwierzchnik Kościoła ma uprawnienie, za zgodą Synodu, do powierzenia biskupowi konkretnego urzędu, a także dokonania przeniesienia już ustanowionego biskupa na inny urząd, np. z urzędu biskupa pomocniczego na urząd biskupa eparchialnego (KKKW, kan. 85 § 2). Taka procedura ma zastosowanie w przypadku UKGC przy ustanawianiu biskupów do posługi na terytorium Ukrainy i powierzania im konkretnych urzędów.

W pozostałych przypadkach, a mianowicie jeżeli chodzi o powołanie biskupa do posługi poza terytorium macierzystym Kościoła patriarchalnego i arcybiskupiego oraz we wszystkich pozostałych Kościołach wschodnich biskupi są mianowani przez Biskupa Rzymskiego (KKKW, kan. 181 § 2), po przedstawieniu kandydatów przez odpowiednie organy kolegialne (KKKW, kan. 149 i 168). Dlatego też to Ojciec święty mianował biskupów do posługi w eparchiach UKGC znajdujących się na terytorium Polski, a nie wybierał ich Synod Biskupów UKGC.

W ostatnich latach papieże podjęli następujące decyzje personalne dotyczące UKGC na terytorium Polski:

Papież Jan Paweł II:

1989 – mianowanie ks. Jana Martyniaka biskupem tytularnym – pomocniczym Prymasa Polski dla wiernych Kościoła greckokatolickiego w Polsce

1991 – mianowanie bpa Jana Martyniaka biskupem eparchii przemyskiej

1996 – mianowanie bpa Jana Martyniaka arcybiskupem metropolitą przemysko-warszawskim i ks. Teodora Majkowicza biskupem eparchii wrocławsko-gdańskiej

1999 – mianowanie o. Włodzimierza Juszczaka OSBM biskupem eparchii wrocławsko-gdańskiej

Papież Franciszek:

2013 – mianowanie ks. Eugeniusza Popowicza biskupem pomocniczym archieparchii przemysko-warszawskiej

2015 – przyjęcie rezygnacji złożonej przez abpa Jana Martyniaka i mianowanie bpa Eugeniusza Popowicza arcybiskupem metropolitą przemysko-warszawskim

2020 – mianowanie ks. Arkadiusza Trochanowskiego biskupem eparchii olsztyńsko-gdańskiej, który święcenia biskupie (chirotonię) przyjmie 23 stycznia 2021 roku w Olsztynie.

***

Autor jest profesorem KUL, kieruje m.in. Katedrą Katolickich Kościołów Wschodnich oraz Centrum Prawa Katolickich Kościołów Wschodnich.