Opatów – powstaje nowe lapidarium na cmentarzu żydowskim

Nowe lapidarium – miejsce pamięci, złożone z blisko 200 fragmentów nagrobków żydowskich powstaje na terenie dawnego cmentarza żydowskiego w Opatowie. Macewy, które przez kilkadziesiąt lat znajdowały się w różnych częściach miasta i okolic, postanowili zebrać i ocalić przedstawiciele Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Opatowskiej.

Przewodniczący TPZO Tomasz Kucharski poinformował, że w tym roku udało się zabezpieczyć około 200 fragmentów macew z dawnej żydowskiej nekropolii. Kilka lat wcześniej wydobyto je z dna rzeki, część znajdowała się w starym murze okalającym jedną ze szkół, kolejne – na prywatnych posesjach.

– Do wiosny przyszłego roku chcemy opracować projekt lapidarium, także przeprowadzić wszystkie uzgodnienia z gminą żydowską i uzyskać niezbędne zgody formalne związane z realizacją przedsięwzięcia. Każdą naszą działalność na terenie cmentarza żydowskiego konsultujemy z gminą żydowską – informuje przewodniczący Kucharski.

W inwentaryzacji macew i w odczytaniu ich symboliki, pomogli specjaliści z Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NN w Lublinie, pod kierunkiem prof. Andrzeja Trzcińskiego.

Jak wyjaśnia członkini zarządu TPZO Maria Borzęcka, projekt lapidarium zakłada wkomponowanie w przestrzeń cmentarza znalezionych dotychczas macew oraz ich fragmentów tak, aby tworzyły jedną całość na wyznaczonym i odpowiednio przygotowanym gruncie.

– Chodzi o to, aby w godny i trwały sposób wróciły na swe pierwotne miejsce. Oczywiście nie będą one „udawały” konkretnych nagrobków, ale symbolizowały miejsce wiecznego spoczynku obywateli Opatowa wyznania mojżeszowego. Projekt będzie miał charakter otwarty, aby w następnych latach można było dodać kolejne znalezione na terenie Opatowa macewy, których jest jeszcze wiele – podkreśla Maria Borzęcka.

Lapidarium ze starymi płytami nagrobnymi ma powstać do października 2022 r., w związku z przypadającą wówczas 80. rocznicą wypędzenia Żydów z opatowskiego getta i ich zamordowania w niemieckim obozie zagłady w Treblince.

Towarzystwo opatowskie od kilku lat upamiętnia rocznicę zagłady opatowskich Żydów. Msza święta w 79. rocznicę ich wypędzenia z miasta odbędzie się w niedzielę, 24 października o godz. 12 w kolegiacie św. Marcina w Opatowie.

W piątek 22 października uczniowie z opatowskiego liceum ogólnokształcącego im. Bartosza Głowackiego wezmą udział w uroczystości on-line, upamiętniającej tragiczną historię sprzed 79 lat. Przygotują ją i po hebrajsku przeprowadzą potomkowie opatowskich Żydów z Izraela. Licealiści będą mogli z nimi porozmawiać.

Na cmentarzu żydowskim w Opatowie, który przez ponad 400 lat był miejscem pochówku miejscowych Żydów, pod koniec II wojny światowej znajdowało się około tysiąca kamiennych nagrobków. W 1956 r. nekropolię oficjalnie zamknięto, a jej teren – na wniosek władz miasta – przeznaczono na park miejski. W 1962 r. przeprowadzano jedynie symboliczne ekshumacje. Płyty nagrobne, usunięte z cmentarza, wykorzystywano m. in. do wzmocnienia podbudowy murów w mieście, na cmentarzu parafialnym; posłużyły także niektórym mieszkańcom za materiał budowlany na prywatnych posesjach.

Jesienią 1989 r. dzięki staraniom społeczników z TPZO oraz pomocy ówczesnych władz Opatowa i pracowników Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, na terenie dawnego cmentarza żydowskiego utworzono niewielkie lapidarium, z kilkoma macewami, wmurowanymi w betonowe podstawy. Stoi tu też pomnik, zaznaczający historyczną przynależność tego miejsca do żydowskich mieszkańców miasta.

Żydzi zaczęli osiedlać się w Opatowie w XVI w., a w latach 30. XVII w. powstała tu gmina żydowska. Od II połowy XVIII w. Opatów stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. W 1939 r. stanowili ponad połowę ludności miasta – ok. 5,8 tys. osób.

Według szacunków w pierwszych latach II wojny światowej wskutek wojennej migracji i przesiedleń w Opatowie mieszkało ponad 8 tys. Żydów. 22 października 1942 r. Niemcy wypędzili mieszkańców utworzonego tu wcześniej getta na stację kolejową do położonych kilkanaście kilometrów dalej Jasic, skąd wywieziono ich do obozu w Treblince i zamordowano. Okupację przeżyło ok. 350 przedstawicieli żydowskiej społeczności Opatowa.

Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Opatowskiej powstało w 1969 r. Organizacja, która skupia mieszkańców tego regionu i osoby z nim związane, zajmuje się przede wszystkim propagowaniem historii ziemi opatowskiej, dbaniem o lokalne miejsca pamięci, dokumentowaniem dziejów Opatowa i jego okolic.