Pius XII globalnym graczem w zimnej wojnie?

Nowa grupa badawcza Niemieckiego Instytutu Historycznego (DHI) w Rzymie i Warszawie zamierza wykorzystać nowe materiały archiwalne do zbadania roli Watykanu we wczesnym okresie zimnej wojny i początkach globalizacji. Od wiosny 2020 roku Apostolskie Archiwum Watykańskie (dawniej Tajne Archiwum Watykańskie) i różne inne archiwa kurialne są otwarte dla okresu pontyfikatu Piusa XII.

O papieżu Piusie XII napisano już bardzo wiele (1939-58). Do tej pory historykom przede wszystkim chodziło o jego stosunek do narodowego socjalizmu i masowej zagłady Żydów w czasie II wojny światowej. Jednak nie zostało jeszcze zbadane jaką rolę odegrał papież Pacelli w reorganizacji świata po wojnie.

Jak informuje Fundacja Maxa Webera, od stycznia br. dziesięciu badaczy w różnych miejscach na świecie będzie się zajmować kwestią stanowiska Watykanu wobec kluczowych problemów XX wieku, takich jak dekolonizacja, demokratyzacja oraz pamięć o Holocauście i II wojnie światowej. Projekt badawczy nosi tytuł „The Global Papacy of Pius XII: Catholicism in a Divided World, 1945-1958” (Globalne papiestwo Piusa XII: Katolicyzm w podzielonym świecie, 1945-1958) i ma być realizowany przez pięć lat.

Badania są finansowanie przez Fundację Maxa Webera i Niemieckie Instytuty Historyczne za granicą. Promują one badania w dziedzinie historii, kulturoznawstwa, ekonomii i nauk społecznych w wybranych krajach. W tym celu utrzymuje jedenaście ośrodków na całym świecie, a także inne grupy badawcze i biura.

Naleganie i reforma

Projekt badawczy jest koordynowany przez Simona Unger-Alviego, który pracuje jako asystent badawczy w DHI w Rzymie. Jego zdaniem badacze i opinia publiczna nie zdają sobie jeszcze sprawy z tego, w jak wielu debatach uczestniczył Kościół w okresie powojennym, czy to na temat dekolonizacji, czy integracji Zachodu.

Jako przykład z własnych badań podaje „Notę Stalina” z marca 1952 roku, w której rosyjski dyktator Józef Stalin zaproponował mocarstwom zachodnim negocjacje w sprawie zjednoczenia i neutralizacji Niemiec. Kiedy dowiedział się o tym niemiecki kanclerz Konrad Adenauer, skontaktował się bezpośrednio z nuncjuszem apostolskim w Niemczech abp Aloysiusem Muenchem, który z kolei natychmiast poinformował Rzym. Adenauer dał do zrozumienia, że istnieje groźba zjednoczenia Niemiec przez komunistów, a wraz z tym zniszczenia Kościoła katolickiego.

Według Unger-Alvi to właśnie „równoczesność interwencji i reform była motywem przewodnim polityki watykańskiej w okresie powojennym”. Już za pontyfikatu Piusa XII dokonało się wiele zmian, które zaowocowały dopiero później, po Soborze Watykańskim II (1962-1965).

Pius XII trzymał mocno w ręku ster polityki watykańskiej. Po śmierci kard. Luigiego Magione w sierpniu 1944 r. przejął jego funkcję sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej. Kardynał sekretarz stanu był odpowiedzialny za działalność dyplomatyczną i polityczną Stolicy Apostolskiej. Dopiero w 1952 roku mianował dwóch pro-sekretarzy stanu: kard. Domenico Tardiniego (do 1958 roku) i kard. Giovanniego Battistę Montiniego (późniejszego papieża Pawła VI) na okres do 1954 roku.

Projekt pięcioletni

Zespół badawczy chce znaleźć odpowiedź na bardzo ważne pytania: Jaki był stosunek Watykanu do demokracji, praw człowieka, reżimów totalitarnych i autorytarnych? Jak Pius XII i Kuria Rzymska poradzili sobie z dziedzictwem faszyzmu, kolaboracji i Holocaustu w Kościele po 1945 roku? W jaki sposób Watykan wpłynął na zimną wojnę? Jak Watykan reagował na powstanie Izraela czy dekolonizację w Afryce lub Azji? Więcej na ten temat będzie wiadomo najpóźniej za pięć lat, kiedy projekt badawczy dobiegnie końca.