Sesja „Budowanie systemu ochrony małoletnich i bezbronnych w Kościele w Polsce – bilans i perspektywy” – ks. Wojciech Rzeszowski

Rok: 2022
Autor: ks. Wojciech Rzeszowski

Kwestia dojrzałości seksualnej, ochrony małoletnich i bezbronnych w ramach formacji seminaryjnej po wprowadzeniu nowego „Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”

Proces formacji seminaryjnej jest złożony i wielowymiarowy, dotyka wszystkich sfer życia ludzkiego, które powinny poddawać się stopniowej integracji. Choć fundamentalny jest tu wymiar ludzki (z całym bogactwem, a zarazem ograniczeniami ludzkiej natury), to sercem i spoiwem procesu formacji jest duchowość. Jeśli jest ona chrześcijańska, spersonalizowana i pogłębiona, będzie obejmować całą osobę, kształtując jej duchową tożsamości
i upodabniając ją do Chrystusa (por. Flp 2,1nn).

Cele formacji seminaryjnej są bardzo wzniosłe, a wszyscy kapłani uczestniczą w niej zazwyczaj sześć lat. W tym kontekście rodzą się trudne pytania: Jak to jest możliwe, by później niektórzy z nich sprzeniewierzyli się swemu powołaniu i wykorzystywali seksualnie bezbronne dzieci? Dlaczego niewystarczająca była weryfikacja kandydatów i dopuszczono do święceń osoby, które być może nigdy nie powinny ich otrzymać? Z jakiego powodu nie mieli oni okazji podczas pobytu w seminarium skonfrontować się z noszonymi w sobie problemami, by móc je rozpoznać, a potem nad nimi pracować? Z czego wynika fakt, iż nie dokonała się właściwa integracja wewnętrzna, zwłaszcza sfery uczuciowej i seksualnej, a sam proces upodobnienia do Chrystusa pozostał niezrealizowany?

Odpowiedź na te pytania nie jest łatwa i wymaga bardzo szerokiej analizy społecznej, kulturowej, eklezjalnej oraz rzetelnych badań nad stylem funkcjonowania seminariów duchownych oraz ewolucją metod i treści wychowawczych podejmowanych w przygotowaniu do kapłaństwa. Pamiętać też trzeba, że większość spotykanych przypadków pedofilii wśród osób duchownych dotyczy lat dawnych, kiedy świadomość problemu, zarówno w społeczeństwie, jak i w Kościele, była bardzo niska, a edukacja seksualna mało rozwinięta. Szerokość i wieloaspektowość podejmowanej problematyki jest kontekstem, który trzeba uwzględniać, ale nie może być powodem do usprawiedliwienia gorszących faktów. Trzeba też założyć, że kryzys wywołany w Kościele przez wykorzystanie seksualne małoletnich, którego dopuścili się niektórzy duchowni, wskazuje też na niedomagania ówczesnej formacji seminaryjnej.

W tak krótkim wystąpieniu nie jest możliwe podjęcie dogłębnej analizy omawianego zjawiska, ale wyraźnie zarysowują się wyzwania stojące przed Kościołem, który musi gruntownie przemyśleć problem i adekwatnie na niego zareagować, zwłaszcza na etapie przygotowania do kapłaństwa. Odpowiedzią na to wezwanie może być wdrażanie ducha
i treści nowego Ratio, które proponuje odnowiony model formacji, a problematyce przygotowania do dojrzałego przeżywania celibatu i prewencji wykorzystywania seksualnego osób małoletnich poświęca odpowiednio dużo uwagi.

Pedofilia, jak zaznacza M. Beisert, „jest zjawiskiem złożonym i niejednolitym. Jest efektem uwarunkowań wrodzonych i nabytych, które sprowadzone i skonkretyzowane zostały do czynników biologicznych, psychospołecznych i sytuacyjnych”. Czynniki, należące do poszczególnych grup, istnieją niezależnie od siebie, ale wzajemnie na siebie wpływają, co sprawia, że proces kształtowania się zaburzeń preferencji seksualnych ma charakter rozwojowy i dynamiczny. Jego stałą komponentą, w przypadku pedofilii mężczyzn, jest dodatkowe występowanie zaburzeń wczesnego rozwoju seksualnego. Można więc powiedzieć, że „zaburzona linia rozwoju seksualnego, kształtowana na różnych etapach jego przebiegu przez negatywne działanie określonych czynników biologicznych i środowiskowych, jest kanwą, na której powstaje i rozwija się pedofilia” . W badaniu zjawiska pedofilii ważne jest uwzględnianie wielu czynników: etapy rozwoju wczesnodziecięcego; struktura osobowości i rozwój kompetencji społecznych; rozeznanie poziomu dojrzałości i równowagi emocjonalnej, w tym zdolności regulowania emocji; występowanie cech narcystycznych; obecność zaburzeń poznawczych; historia rozwoju seksualnego na poszczególnych etapach życia oraz pojawiające się tam doświadczenia normatywne i pozanormatywne, zwłaszcza jeśli były one zbyt wczesne, instrumentalizowane, traumatyczne, powiązane z przemocą czy wykorzystaniem zależności.

Ukazany kontekst rozwoju pedofilii stanowi pedagogiczne wyzwanie dla procesu formacji, którego nie można pominąć, ale nie oznacza upodobnienia środowiska seminaryjnego do studium z zakresu seksuologii czy grupy terapeutycznej. Chodzi raczej o nową wrażliwość wychowawczo-edukacyjną, by realizując dotychczasowe cele formacyjne umieć wykorzystać doświadczenia i wiedzę z zakresu psychologii i seksuologii. Opisane powyżej obszary rozwojowe są bowiem ważne nie tylko dla kształtowania się seksualności, ale także dla całego rozwoju ludzkiej osobowości. Formacja przyszłych kapłanów i osób konsekrowanych w kontekście prewencji wykorzystania seksualnego małoletnich w Kościele, wymaga profesjonalnego i długofalowego działania. Nie chodzi tu bowiem o jednorazowe szkolenie, ale o kształtowanie właściwej mentalności oraz związanych z nią umiejętności społecznych. Konieczne jest tu podejście integralne, które pozwoli, by programy wychowawcze, dotyczące kolejnych etapów formacyjnych, także te związane z prewencją, synchronizować z fundamentalnym celem formacji, którym jest kształtowanie dojrzałych prezbiterów, którzy na obraz Chrystusa – Dobrego Pasterza mają udział w Jego ofiarnej miłości. To właśnie „miłość pasterska stanowi naczelną cechę duchowości kapłańskiej, wewnętrzną zasadę ożywiającą i kierującą życiem prezbiterów, sposobem ich myślenia, działania i odnoszenia się do innych. Przeżywanie z hojnością miłości pasterskiej kształtuje posługę jako amoris officium i ojcostwo duchowe” . Celibat i ślub czystości realizowane w takim duchu pozwalają na budowanie bezinteresownych i bezpiecznych relacji z ludźmi, a jednocześnie stają się gwarantem ich nienaruszalności.

Refleksja nad bolesnym zjawiskiem pedofilii w Kościele znalazła swoje odbicie w nowym „Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”. Ten fundamentalny dla formacji kandydatów do kapłaństwa w Polsce dokument jest krajową adaptacją Ratio Kościoła powszechnego i stanowi podstawę do budowania całego sytemu formacji kapłańskiej . Twórcy nowego Ratio zadbali o to, by w programie formacyjnym nie zabrakło elementów związanych z szeroko rozumianą ochroną małoletnich i przygotowania do dojrzałego przeżywania celibatu, które służą bezpiecznej pracy z dziećmi i młodzieżą.

Zarówno omawiane Ratio, jak i wcześniej opracowane Wytyczne KEP, dotyczące ochrony dzieci i młodzieży, wskazują na konieczność, by już w rozeznaniu wstępnym zwracać uwagę na poziom dojrzałości psychoseksualnej . W procesie przyjmowania kandydata do seminarium lub instytutu życia konsekrowanego konieczne jest wstępne rozeznanie jego dojrzałości psychoseksualnej oraz ewentualnych trudności czy zaburzeń w tej materii. Takie rozeznanie podejmują w pewnej mierze formatorzy podczas rozmów wstępnych, lecz główne zadanie spoczywa na zaproszonych do współpracy psychologach, którzy współdziałają z zespołem formatorów seminarium . Rozeznanie to nie ma charakteru wyłącznie selekcyjnego, ale ma służyć rozwojowi wychowanków, ich poznawaniu siebie i pracy nad sobą. Chodzi o to, by pomóc alumnom zobaczyć, że podejmowane działania, także te natury psychologicznej, służą ich rozwojowi, a więc ich osobistemu dobru i dobru całego Kościoła.

Jednocześnie dokumenty wyraźnie zaznaczają, że „w przypadkach stwierdzenia występowania zaburzeń w sferze psychoseksualnej kandydata nie należy go przyjmować”. Także inne znaczące problemy natury psychologicznej, które mogą być źródłem różnych trudności osobistych czy wspólnotowych, wymagają poważnego namysłu i adekwatnej oceny . Takie rozeznanie winno być podejmowane również w trakcie procesu formacyjnego. Niezależnie od etapu tej drogi, gdy stwierdzi się „występowanie poważnych trudności w sferze seksualnej lub ujawnienia doświadczenia krzywdy w tej dziedzinie, konieczna jest profesjonalna pomoc terapeutyczna i seksuologiczna. Podstawowy cel tej pomocy ma charakter formacyjny, choć w sytuacji odkrycia poważnych problemów należy dokonać ponownej weryfikacji zdatności kandydata do przyjęcia święceń” .

Dokumenty formacyjne przypominają również o innych elementach tego rozeznania. Pomocna i konieczna okazuje się weryfikacja, czy kandydat nie był kiedyś karany, a zwłaszcza czy „nie występuje w rejestrach sprawców przestępstw seksualnych”. Gdyby w trakcie weryfikacji okazało się, iż kandydat „był sprawcą przestępstwa wykorzystania seksualnego wobec małoletnich, nie może być przyjęty do seminarium lub kontynuować formacji, jeśli ona już trwa. W przypadku, gdyby kandydat do seminarium był ofiarą albo świadkiem przestępstw lub poważnej przemocy (fizycznej, psychicznej lub seksualnej), rzeczą słuszną będzie nie tylko uważne i specjalne towarzyszenie mu ze strony przełożonych w seminarium, ale również podjęcie roztropnego osądu we współpracy ze specjalistami, co do możliwości jego udziału w formacji seminaryjnej” .

Praca formacyjna w kontekście omawianych działań prewencyjnych zakłada również profesjonalne przygotowanie do przeszłej posługi duszpasterskiej. „Seminarzyści muszą posiadać nie tylko dobre intencje i prawe sumienie, ale też odpowiednie kompetencje i umiejętności społeczne, by realnie, skutecznie i bezpiecznie dbać o integralny rozwój każdego spotkanego człowieka, szczególnie osób małoletnich lub bezradnych” . Będzie to wymagać organizowania profesjonalnych szkoleń dla kleryków, w których nie może zabraknąć przygotowania na ewentualne późniejsze spotkania z ofiarami wykorzystania seksualnego (lub innych form przemocy) oraz z jej sprawcami. Przyszli księża już
w seminarium muszą nauczyć się dobrego ich przyjmowania, by umieć słuchać, rozumieć i proponować adekwatną pomoc. Ponieważ przyjęcie osoby po przeżyciu traumy nigdy nie jest łatwe, dlatego wymaga dobrego i fachowego przygotowania .

Alumni i księża, poza troską o kształtowanie dojrzałych postaw życiowych, powinni też otrzymać stosowną „wiedzę w zakresie odpowiedzialności na forum kościelnym i państwowym, za przestępstwa przeciwko szóstemu przykazaniu, w szczególności popełnione z osobami małoletnimi” oraz poznać wszystkie procedury prawne, określające tryb postępowania na wypadek zaistnienia podobnych wydarzeń . Poza znajomością krajowych i ogólnokościelnych dokumentów, dotyczących ochrony małoletnich, alumni powinni dogłębnie poznać dokumenty dotyczące profilaktyki, które zostały wypracowane i przyjęte w danej diecezji lub zgromadzeniu zakonnym. Podejmując posługi duszpasterskie winni sukcesywnie wdrażać zasady prewencji oraz doskonalić procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych. Będzie to oznaczać stałą potrzebę profesjonalnych szkoleń w zakresie problemów dotyczących zaburzeń preferencji seksualnych, dynamiki relacji sprawca-ofiara, rozpoznawania objawów traumy, znajomości bezpośrednich i długofalowych skutków wykorzystania seksualnego oraz możliwości udzielania adekwatnej pomocy .

Zarówno Wytyczne KEP, jak i nowe Ratio, stawiają bardzo wysokie standardy osobom odpowiedzialnym za formację seminaryjną. Ponieważ najbardziej nośnym czynnikiem wychowawczym są nie tyle metody pracy, ile walory osobowe i wspólne zaangażowanie całego zespołu formacyjnego, stąd tak istotna jest jakość życia i posługiwania wszystkich wychowawców. Dlatego dokumenty przypominają, że w przypadku nawet najmniejszych przewinień czy niejasności natury seksualnej ze strony formatorów, wyżsi przełożeni powinni podjąć szybką interwencję, której celem będzie nie tylko zbadanie i wyjaśnienie sprawy, ale i odsunięcie tych osób od pełnionych funkcji, jeśli zachodzi taka potrzeba .

Problem wykorzystania seksualnego osób małoletnich w Kościele odsłania jego ciemną stronę oraz sygnalizuje niedomagania dotychczasowej formacji do kapłaństwa. Choć opisane problemy dotyczą tylko niektórych księży, to jednak ciężar przestępstw i ogrom cierpienia, jakie one rodzą sprawia, że Kościół musi konfrontować się z bolesną prawdą
i bardziej profesjonalnie podchodzić do przygotowania przyszłych kapłanów, wykorzystując wszelką fachową wiedzę oraz współpracując z świeckimi specjalistami. W tym kontekście nowe dokumenty na temat formacji seminaryjnej są ważnym i dobrym krokiem naprzód. Można żywić nadzieję, że opisane w dokumentach treści nie pozostaną jedynie teorią, ale staną się drogą życia Kościoła w Polsce oraz źródłem nowej wrażliwości w trosce
o bezpieczeństwo powierzonych swej opiece ludzi młodych.

Ks. Wojciech Rzeszowski – prezbiter archidiecezji gnieźnieńskiej, były ojciec duchowny i rektor
w Prymasowskim Wyższym Seminarium Duchownym; obecnie dyrektor Centrum Edukacyjno-Formacyjnego
w Gnieźnie, delegat arcybiskupa gnieźnieńskiego ds. ochrony dzieci i młodzieży, stały współpracownik Centrum Ochrony Dziecka w Krakowie.