Mk 12,18-34 – Jezus odpowiada na pytanie o życie po śmierci

Tekst w przekładzie Biblii Tysiąclecia:

¹⁸ Potem przyszli do Niego saduceusze, którzy twierdzą, że nie ma zmartwychwstania, i zagadnęli Go w ten sposób:

¹⁹ «Nauczycielu, Mojżesz tak nam przepisał: Jeśli umrze czyjś brat i pozostawi żonę, a nie zostawi dziecka, niech jego brat weźmie ją za żonę i wzbudzi potomstwo swemu bratu.

²⁰ Otóż było siedmiu braci. Pierwszy wziął żonę i umierając nie zostawił potomstwa.

²¹ Drugi ją wziął i też umarł bez potomstwa, tak samo trzeci.

²² I siedmiu ich nie zostawiło potomstwa. W końcu po wszystkich umarła ta kobieta.

²³ Przy zmartwychwstaniu więc, gdy powstaną, którego z nich będzie żoną? Bo siedmiu miało ją za żonę».

²⁴ Jezus im rzekł: «Czyż nie dlatego jesteście w błędzie, że nie rozumiecie Pisma ani mocy Bożej?

²⁵ Gdy bowiem powstaną z martwych, nie będą się ani żenić, ani za mąż wychodzić, ale będą jak aniołowie w niebie.

²⁶ Co zaś dotyczy umarłych, że zmartwychwstaną, czyż nie czytaliście w księdze Mojżesza, tam gdzie mowa „O krzaku”, jak Bóg powiedział do niego: Ja jestem Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba.

²⁷ Nie jest On Bogiem umarłych, lecz żywych. Jesteście w wielkim błędzie».

²⁸ Zbliżył się także jeden z uczonych w Piśmie, który im się przysłuchiwał, gdy rozprawiali ze sobą. Widząc, że Jezus dobrze im odpowiedział, zapytał Go: «Które jest pierwsze ze wszystkich przykazań?»

²⁹ Jezus odpowiedział: «Pierwsze jest: Słuchaj, Izraelu, Pan Bóg nasz, Pan jest jeden.

³⁰ Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym swoim sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem i całą swoją mocą.

³¹ Drugie jest to: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego. Nie ma innego przykazania większego od tych».

³² Rzekł Mu uczony w Piśmie: «Bardzo dobrze, Nauczycielu, słusznieś powiedział, bo Jeden jest i nie ma innego prócz Niego.

³³ Miłować Go całym sercem, całym umysłem i całą mocą i miłować bliźniego jak siebie samego daleko więcej znaczy niż wszystkie całopalenia i ofiary».

³⁴ Jezus widząc, że rozumnie odpowiedział, rzekł do niego: «Niedaleko jesteś od królestwa Bożego». I nikt już nie odważył się więcej Go pytać.

Krytyka literacka

• Kontekst:
  • Perykopa umieszczona jest w kontekście działalności Jezusa w Jerozolimie, która następuje po uroczystym wjeździe do tego miasta i scenie oczyszczenia świątyni, poprzedza zapowiedzi o charakterze eschatologicznym i wydarzenia Jego męki.
  • Na początku 12 rozdziału znajduje się przypowieść o winnicy ukazująca nieustępliwość wierność Boga i dorzucenie Jego posłańców przez Izrael. Stanowi interpretację przeszłości oraz aktualną zatwardziałość słuchaczy którzy odrzucają Jezusa. Jest doskonałą ilustracją postawy niektórych rozmówców Jezusa przedstawionych w kolejnych scenach.
  • Jezus nauczając w Jerozolimie staje się adresatem różnych pytań, kierowanych do niego przez różne środowiska żydowskie, mające swoje ukryte intencje (uczeni w piśmie i faryzeusze) lub kierujących je z punktu widzenia właściwych dla nich przekonań religijnych (saduceusze).
• Kompozycja:
  • Fragment obejmuje dwie jednostki, odnoszące się do dwóch odrębnych zagadnień: 12,18-27 – kwestia zmartwychwstania; 12,28-34 – odpowiedź na pytanie o najważniejsze przykazanie. Podstawa ich wyróżnienia ma przede wszystkim charakter tematyczny. W wersecie 28 pojawia się nowa kwestia wprowadzona przez kolejną postać – słuchacza, który przysłuchiwał się dotychczasowej dyskusji. Mimo więc, że dialog nadal rozgrywa się w tym samym miejscu i czasie widać wyraźną podstawę do podziału tego tekstu na dwie części.
• Objaśnienia egzegetyczne:
  • Saduceusze – to stronnictwo religijno-polityczne w Palestynie czasów Jezusa, którego nazwa prawdopodobnie nawiązuje do kapłana Sadoka z czasów Dawida. Choć nieliczni, mieli jednak znaczące wpływy polityczne i duży zakres oddziaływania na społeczeństwo, reprezentując jego wykształcone i bogatsze warstwy. Zniknęli z kart historii po upadku Jerozolimy w roku 70. W różnych ujęciach opierali całość swojego życia religijnego wyłącznie na tekstach Pięcioksięgu, ewentualnie innych spisanych tekstach Starego Testamentu, zdecydowanie odrzucając przyjmowane przez faryzeuszów tradycje rabinackie i ustne nauczanie jako źródło obowiązujących norm religijnych i prawnych. Ponieważ ich zdaniem brak w Pięcioksięgu tekstów, które mogły by wskazywać na rzeczywistość zmartwychwstania, odrzucają całkowicie jego możliwość. Negowali także istnienie aniołów i duchów.
  • „Mojżesz napisał nam tak” – odniesienie do zwyczaju opisanego w Pwt 25,5-10 i Rdz 38,8. Nazywany prawem lewiratu nakazywał w pewnych okolicznościach, aby brat zmarłego mężczyzny wziął za żonę jego małżonkę i wzbudził jej potomstwo, niejako w jego zastępstwie, aby mógł przetrwać jego ród. Zasada ta broniła także samotną, bezdzietną kobietę, w mocno patriarchalnym społeczeństwie zdaną na jego łaskę. Pamiętać należy o dopuszczalnej w czasach powstania tego prawa poligamii.
  • „czy o tym, że umarli zmartwychwstają nie czytaliście w księdze Mojżesza?” – to odniesienie do tekstu powołania Mojżesza z rozdziału 3 Księgi Wyjścia, w którym Bóg objawiając się Mojżeszowi i objawiając mu swoje imię identyfikuje się jako Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba – przodków Mojżesza.
  • „Które jest pierwsze ze wszystkich przykazań” (w. 28) – rabini wyliczali 613 zasad, czy przepisów prawa. Próbowano nadawać im różną wagę. Szukano też takich, które były niejako podstawowe i z których można by wyprowadzić pozostałe. Pytanie o „pierwsze” przykazanie jest pytaniem o najbardziej podstawową, fundamentalną zasadę prawa.
  • Jezus w odpowiedzi na drugie pytanie nawiązuje do następujących tekstów ze Starego Testamentu: Pwt 6,4-5; Kpł 19,18.

Orędzie teologiczne:

• Jezus w analizowanych dialogach obnaża ignorancję saduceuszy wchodząc w dyskusję z jednym z kluczowych elementów ich religijnych poglądów. Jednocześnie pokazuje istotną różnicę w stanie czy sposobie życia człowieka po zmartwychwstaniu w stosunku do dzisiejszego stanu rzeczy. Odpowiadając na pytanie uczonego w Piśmie udziela odpowiedzi na istotne pytanie stawiane sobie przez rabinów: Jakie jest najważniejsze ze wszystkich przykazań?
• Zmartwychwstanie jako część nowego porządku istnienia (w. 18-27):
  • Saduceusze chcą postawić Jezusa przed problemem, który w ich mniemaniu ma potwierdzić prawdziwość ich przekonań, a ze względu na publiczny charakter zajścia stać się dla Jezusa  swojego rodzaju pułapką. Polega ona na ukazaniu sytuacji, do jakiej prowadziłoby przyjęcie możliwości zmartwychwstania, jako absurdalnej. To znana technika sprowadzania „ad absurdum” (do absurdu) argumentów przeciwnika czy jego poglądów. Zwraca się uwagę, że opisany tu przypadek mógł być wykorzystywany już wcześniej w dyskusjach z dopuszczającymi możliwość zmartwychwstania faryzeuszami.
  • Przedstawiając kazus, w którym kobieta na podstawie prawa lewiratu była żoną kolejno siedmiu braci, pytają Jezusa czyją żoną będzie po zmartwychwstaniu.
  • Jezus wskazuje na podwójną ignorancję saduceuszów: „nie rozumieją Pisma ani mocy Bożej” (w. 24).
    • W odniesieniu do mocy Bożej chodzi o to, że nie zrozumieli, że zmartwychwstanie nie przekracza mocy Boga, który może go dokonać i tak samo może ustanowić w nim nowy porządek, w którym wcześniejsze ludzkie relacje nie będą miały wcześniejszego znaczenia. Są one bowiem ustanowione na czas doczesny. Po zmartwychwstaniu ludzie żyć będą jak aniołowie.
    • W odniesieniu do Pisma Jezus dokonuje wykładni fragmentu opisującego objawienie się Boga w krzaku gorejącym (Wj 3,14-15). Fragment ten interpretuje ukazując postaci przodków Mojżesza, których Jahwe jest Bogiem jako żyjących, a nie zmarłych. Argument opiera się o użycie czasu teraźniejszego przy określeniu przez Boga swojej relacji z patriarchami. On „jest” a nie „był” ich Bogiem. Sformułowanie Bóg Abrahama, Iazaaka i Jakuba niesie ze sobą ideę przymierza zawartego z nimi przez Boga. Jest ono oparte na Jego wierności. W ten sposób Jezus dowodzi wobec słuchaczy na gruncie uznawanych przez nich za uprawnione źródło przekonań religijnych tekstów i przy użyciu uznawanych przez nich rodzaju argumentów, że mylą się w odniesieniu do tej kwestii.
  • Wspomnienie, że życie po zmartwychwstaniu będzie przypominać życie aniołów ma wielorakie znaczenie:
    •  Dz 23,8 podają, że saduceusze obok zmartwychwstania negowali także istnienie aniołów i duchów. Jest to więc korekta kolejnego ich błędu.
    • Rolą anioła jest służba Bogu. Sytuacja aniołów w argumencie Jezusa staje się pewną miarą całej sytuacji i egzystencji człowieka po śmierci i zmartwychwstaniu. Jest to tylko jednak tylko porównanie. Nie może być ono podstawą do uznania, że człowiek po zmartwychwstaniu dzieli z nimi ten sam los i sposób życia. Inaczej mówiąc Biblia nie mówi, że po śmierci i zmartwychwstaniu człowiek staje się aniołem. Dla żyjących jak aniołowie ludzi podstawową i jedyną liczącą się relacją będzie relacja z Bogiem. Pytanie saduceuszów jest narzucaniem porządku ziemskiego, doczesnego na inny porządek.
• Najważniejsze przykazanie (w. 28-34):
• Odpowiadając uczonemu w Piśmie Jezus daje poucza nas o podstawowym prawie religijnym i moralnym jakim jest miłość nieograniczona i ogarniająca całego człowieka – z jego rozumem, wolą, dążeniami. Jej pierwszym adresatem jest Bóg. Jeśli miłość Boża jest zasadą porządkującą cały nasz system wartości to przekłada się to na naszą relację tymi, którzy są obok nas.
• W przeciwieństwie do pozostałych rozmówców zadający pytanie uczony w Piśmie wydaje się być szczery w swoim dążeniu do prawdy. Będąc pod wrażeniem odpowiedzi Jezusa zadaje szczere pytanie od siebie, chcąc poznać opinię Jezusa.
• Cytowany przez Jezusa fragment z Pwt 6,4-5 stanowi wyznanie wiary recytowane przez każdego pobożnego Żyda każdego dnia podobnie jak my odmawiamy pacierz – rano i wieczorem. Podkreśla ono jedyność Boga oraz Jego związek z ludem. Jego podstawą jest oczywiście Przymierze Boga z ludźmi. Z tego wynika wezwanie do całościowej i wyłącznej miłości Boga.
• Jezus łączy tę zasadę z zasadą miłości bliźniego ukazując powiązanie między tymi dwoma rzeczywistościami miłości.
• Istotną kwestią jest zakres tego przykazania – kto ma być objęty tą miłością, którą należy kochać tak, jak kocha się samego siebie. Tekst Kpł 19,18 brzmi: „Nie będziesz szukał pomsty, nie będziesz żywił urazy do synów twego ludu, ale będziesz miłował bliźniego jak siebie samego. Ja jestem Pan!”. Oryginalne znaczenie tego, kto jest bliźnim w zestawieniu z Kpł 19,34 obejmował także obcych, którzy mieszkają wśród Izraelitów. motywacją jest tutaj to, że sami Izraelici byli kiedyś obcy w Egipcie. W czasach Jezusa praktyka obejmowała jednak traktowanie jako bliźnich tylko Żydów i pełnych prozelitów. Doszło więc do zawężenia rozumienia tej zasady. Przytoczona przez Marka zasada nie rozstrzyga tego jasno. Więcej wnosi do tego zagadnienia Łukasz, w którego tekście Jezus jako ilustrację tego zagadnienia przytacza opowiadanie o miłosiernym Samarytaninie.
• Tylko Marek przytacza odpowiedź pytającego, w której chwali on odpowiedź Jezusa. Potwierdza jej znaczenie powtarzając ją z małymi zmianami, dokonując także zestawienia znaczenia miłości i ofiar. Wypowiada się tutaj w duchu przypominającym teksty prorockie w których upominali się oni o zaangażowanie serca w kult i krytykowali czysty rytualizm pozbawiony miłości do Boga i bliźniego. Judaizm jednak zestawiał raczej miłość i ofiary na jednym poziomie wagi. Rozmówca Jezusa przedkłada miłość ponad ofiary. Jezus dostrzega otwarte na Jezusowe argumenty i nauczanie serce i rozum rozmówcy.
• Cytując Pwt 6,4-5 Jezus do trzech starotestamentalnych określeń miłości jaką mamy kochać Boga: całym sercem, całą duszą i całą siłą dodaje czwarty element – całym umysłem. Potem Jego rozmówca parafrazując słowa Jezusa mówi o sercu, umyśle i mocy. Jego odpowiedź jest uznana za rozumną. Stąd zasługuje na pochwałę. Warto zwrócić uwagę na ten umysłowy i rozumowy element miłości i wiary. Miłość ta ma obejmować i być źródłem motywacji, inspiracji we wszystkich dziedzinach odnoszących się do różnych „władz” w człowieku. Dotyczyć ma więc świata naszego umysłu, naszej woli, naszego serca – całego człowieka z całym bogactwem jego wewnętrznego życia.
• W taki sposób miłość staje się zasadą integrującą osobę, świat jej postaw religijnych i relacji społecznych.

Ojcowie Kościoła:

• Tertulian: “Chrześcijanom (na czas) po ich odejściu z tego świata, nie została dana żadna obietnica przywrócenia cielesnego aspektu małżeństwa w dniu zmartwychwstania. |(…) W dzień zmartwychwstania żaden dylemat powstały na skutek seksualnej zazdrości nie zrani żadnego z licznych jej mężów, nawet w jej przypadku, w którym została przedstawiona jako zaślubiona kolejno siedmiu mężczyznom”.
• Tertulian: „Tym bardziej powinniśmy być do nich przywiązani (naszych zmarłych małżonków), ponieważ przeznaczeni jesteśmy do lepszego stanu, przeznaczeni by powstać do duchowego partnerstwa. Rozpoznamy zarówno siebie jak i tych do kogo należymy. Jak inaczej moglibyśmy wyśpiewywać Bogu dziękczynienie w wieczności, jeśli nie pozostałoby w nas wspomnienie tej relacji. Lub jeśli bylibyśmy tylko przekształceni materialnie, ale nie w naszej świadomości? Tak więc my, którzy jesteśmy razem z Bogiem, powinniśmy pozostać razem… W życiu wiecznym Bóg nie bardziej rozdzieli tych, których połączył, niż w tym życiu, gdzie zabronił im się rozdzielać”^[1].

Wpływ komentowanego tekstu z Mt na literaturę, poezję, malarstwo, muzykę

• Scenę debaty Jezusa z przeciwnikami w Jerozolimie ukazują różne malowidła. Oto przykład

James Tissot, Les pharisiens questionnent Jésus, (Brooklyn Museum)

• Przykazanie miłości Boga i bliźniego jest motywem pojawiającym się na bardzo wielu współczesnych pocztówkach, komputerowych grafikach. Interenet jest ich pełen, a na pewno jeślibyśmy zajrzeli do swoich szuflad, jest spora szansa, że znajdziemy w nich zakładkę z takim właśnie, przypominającym nam nauczanie Jezusa motywem.

Aktualizacja orędzia teologicznego

• Miłość Boga i bliźniego jest zasadą porządkującą całe życie moralne człowieka. Dlatego wspominamy tą zasadę razem z tekstem Dekalogu. Można nawet zauważyć, że trzy jego pierwsze przykazania odnoszą nas właśnie do tego, co to znaczy w praktyce kochać Boga – co z tej miłości wynika. Kolejnych siedem dotyczy wymiaru naszych relacji z bliźnimi. Przykazanie miłości Boga i bliźniego nadaje im właściwy sens i stanowi właściwy klucz interpretacyjny.

• KKK 2083 Jezus streścił obowiązki człowieka względem Boga tymi słowami: „Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem” (Mt 22, 37; Łk 10, 27: „…całą swoją mocą”). Są one bezpośrednim echem uroczystego wezwania: „Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem – Panem jedynym” (Pwt 6,4).
  Bóg nas pierwszy umiłował. Miłość Jedynego Boga jest przypomniana w pierwszym z „dziesięciu słów”. Przykazania wyjaśniają z kolei odpowiedź miłości, do której udzielenia wobec Boga jest powołany człowiek.

Refleksja

Pan Bóg ukazując nam perspektywę odmienionej natury życia po zmartwychwstaniu, zmienionego charakteru relacji i zaraz dalej ukazując nam wartość miłości, której adresatem jest wpierw Bóg, następnie człowiek, mówi o dwóch pozornie ze sobą nie związanych sprawach. Jednak w istocie są to zagadnienia ze sobą bardzo powiązane. Nasza ludzka miłość, przeżywana także na ziemi w wymiarze fizycznym, seksualnym, prowadzącym do prokreacji, po zmartwychwstaniu zostanie oczyszczona z tego wymiaru fizycznego. Będąc jak aniołowie nadal będziemy kochać Boga całymi sobą. Ostatecznie po śmierci nadzieja i wiara wyczerpią swój sens, zrealizują się, a zastąpi je obcowanie z Bogiem. Pozostanie właśnie miłość którą człowiek rozwija już tutaj na ziemi i ma w niej wzrastać, wydoskonalać ją i oczyszczać. Dzieje się tak we współpracy z łaską Bożą. Ma to także przeniesienie na nasze relacje z bliźnimi.

Opracował: ks. dr Stanisław Sadowski, moderator Dzieła Biblijnego w Diecezji Kieleckiej

^[1] Tłumaczenie własne za: Thomas C. Oden and C. A. Hall, red., Mark (Revised), Ancient Christian Commentary on Scripture (Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1998), 161-162.