Wkrótce jubileusze 30- i 50-lecia polskich diecezji

25 marca 1992 r. ogłoszona została papieska bulla „Totus Tuus Poloniae populus” Jana Pawła II, która w zasadniczy sposób zmieniła kształt administracyjny Kościoła w Polsce. Jubileusz 30-lecia istnienia w najbliższy piątek obchodzić będzie 13 diecezji. Z kolei w czerwcu 50 lat istnienia świętować będą cztery diecezje zachodnie ustanowione bullą „Episcoporum Poloniae coetus” Pawła VI.

W kościołach katedralnych lub konkatedralnych z tej okazji sprawowane będą uroczyste Msze święte. W Warszawie w konkatedrze na Kamionku (parafia Bożego Ciała) Mszy św. o godz. 18.00 przewodniczyć będzie sekretarz generalny Episkopatu Polski bp Artur Miziński. Z kolei w parafii Przemienienia Pańskiego w Radzyminie Eucharystię o godz. 11.00 sprawować będzie biskup warszawsko-praski Romuald Kamiński.

Stan przed 1992 r.

Kościół katolicki w Polsce, w chwili uzyskania wolności w 1989 r., składał się z 27 jednostek terytorialnych, w tym pięciu archidiecezji będących stolicami metropolii (prowincji kościelnych) i 22 diecezji. Struktura ta, nadzwyczaj niejednorodna, była wynikiem skomplikowanej historii i zmian granic po II wojnie światowej.

Przeciętna powierzchnia diecezji wynosiła 11,4 tys. km kw., ale liczby te nie oddają olbrzymiego wówczas zróżnicowania terytorialnego tych jednostek. Największa diecezja, warmińska, miała 24,5 tys. km kw., a archidiecezja wrocławska – 20,6 tys. km kw. Najmniejsza była diecezja gdańska (zaledwie 1,936 km kw.).

Ponadto na wschodzie kraju znajdowały się tzw. diecezje karłowate: archidiecezja w Białymstoku i Lubaczowie oraz diecezja w Drohiczynie, obejmujące pozostałe w Polsce tereny wchodzące wcześniej w skład archidiecezji wileńskiej i lwowskiej oraz diecezji pińskiej, których większość terenów została przejęta przez ZSRS.

Żmudna reorganizacja

Przygotowanie nowego podziału struktur administracyjnych Kościoła w Polsce było jednym z pierwszych zadań powierzonych przez papieża Jana Pawła II abp. Józefowi Kowalczykowi, pierwszemu po 1945 r. nuncjuszowi apostolskiemu w Polsce. Stało się to możliwe dopiero po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską w 1989 r.

Zdaniem abp. Józefa Kowalczyka, powierzone mu zadanie było nie tylko wielkim wyzwaniem, ale też ogromną pracą, a ściślej współpracą. – Poszczególne diecezje musiały być opracowane pod każdym względem: terytorium, ludności, duchowieństwa, seminarium, sądu biskupiego… Każda diecezja musiała mieć dokładnie zarysowane granice, dla których opracowywane były mapy. Prowadziliśmy korespondencje bezpośrednio z diecezjami, które przysyłały do nas swoje propozycje. Mieliśmy bardzo przejrzyste i jasne wyznaczniki, dlatego zależało mi na tym, żeby wszystkie informacje były kompletne i zawierały się w tym samym akcie erekcyjnym – mówił arcybiskup po latach w rozmowie z rzecznikiem KEP ks. Pawłem Rytel-Andrianikiem.

Pierwszą decyzją było reaktywowanie po 44 latach nieistnienia, w styczniu 1991 r., diecezji wojskowej, czyli Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego. Kolejnej zmiany dokonał osobiście Jan Paweł II podczas pielgrzymki do Polski w czerwcu 1991 r. – zmienił status dwóch diecezji karłowatych: archidiecezji w Białymstoku i diecezji w Drohiczynie, ustanawiając archidiecezję białostocką i diecezję drohiczyńską oraz mianując dotychczasowych administratorów apostolskich odpowiednio arcybiskupem białostockim i biskupem drohiczyńskim.

Fakt ten miał dużą wymowę, gdyż w ten sposób nastąpiło faktyczne i prawne uznanie przez Kościół kształtu wschodniej granicy Polski. Stało się możliwe także dzięki przemianom po drugiej stronie granicy, umożliwiającym odtworzenie tam struktur Kościoła katolickiego.

Pasterze bliżej wiernych

25 marca 1992 r. ogłoszona została papieska bulla „Totus Tuus Poloniae populus”, która w zasadniczy sposób zmieniła kształt administracyjny Kościoła w Polsce. Podstawową ideą reformy było „zbliżenie biskupów do wiernych” drogą znacznego ograniczenia wielkości diecezji, tak aby jej pasterz był w stanie utrzymywać rzeczywisty kontakt ze wszystkimi strukturami kościelnymi na jej terenie.

Na mocy papieskiej bulli powołanych zostało 13 nowych diecezji (bielsko-żywiecka, elbląska, ełcka, gliwicka, kaliska, legnicka, łowicka, radomska, rzeszowska, sosnowiecka, toruńska, warszawsko-praska, zamojsko-lubaczowska), a osiem dotychczasowych zostało podniesionych do rangi archidiecezji. Pociągnęło to za sobą zmiany wielkości i granic wszystkich dotychczasowych jednostek terytorialnych.

Po reorganizacji powierzchnia tylko 11 z 41 diecezji przekraczała 10 tys. km kw., natomiast powierzchnia 28 diecezji liczyła średnio kilka tysięcy kilometrów kwadratowych. Po reformie do największych należały diecezje: koszalińsko-kołobrzeska (15 tys. km kw.), pelplińska (13,4 tys. km kw.) i szczecińsko-kamieńska (12,7 tys. km kw.). Te zaś największe – zmalały o połowę, a nowe diecezje nie stały się rozległe terytorialnie.

– Kształt diecezji został uwarunkowany przez różne czynniki i nie zawsze można było dostosować go do własnych oczekiwań. Oczywiście, tak jak każde dzieło można weryfikować i oceniać, ale wiem, że zrobiłem to, co w owym czasie było możliwe. Bardzo się cieszę, że udało się ułatwić wiernym dostęp do biskupów diecezjalnych, co było wolą Ojca Świętego. Biskupi mają teraz lepszy kontakt z diecezjanami ze względu na mniejsze odległości. To, że teraz księża biskupi są blisko wiernych to nie ulega wątpliwości. Widać ich obecność w parafiach, w czasie różnych wydarzeń okolicznościowych, a to zbliża ludzi do siebie – wskazywał podczas jubileuszu 25-lecia nowego podziału abp Kowalczyk.

W mniejszych ośrodkach decyzję o nowym podziale administracyjnym potraktowano z entuzjazmem, a powołanie stolicy diecezji uznano za nobilitację. Pojawiły się jednak także obawy, czy uda się stworzyć i zintegrować nową wspólnotę diecezjalną tam, gdzie nakładały się różne tradycje kulturowe i historyczne. Ewenementem była diecezja kaliska, utworzona z terenów należących wcześniej do sześciu różnych diecezji.

Więcej biskupów diecezjalnych

Innym rezultatem zwiększenia liczby archidiecezji i diecezji był wzrost liczby biskupów diecezjalnych w stosunku do biskupów pomocniczych w ramach Konferencji Episkopatu Polski. Do tej pory bowiem zarządzanie dużymi terytorialnie i ludnościowo diecezjami wymagało mianowania wielu biskupów pomocniczych.

W wyniku tych zmian Kościół katolicki w Polsce składał się z 40 jednostek terytorialnych, w tym 13 archidiecezji metropolii, 26 diecezji, ordynariatu polowego i jednej archidiecezji (łódzkiej) nieposiadającej diecezji sufraganalnych, podlegającej bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.

W ślad za ogłoszeniem bulli Jan Paweł II dokonał poważnych zmian w składzie Konferencji Episkopatu Polski: mianował siedmiu nowych biskupów, 10 innych podniósł do godności arcybiskupów, 11 biskupów pomocniczych mianował ordynariuszami, a 14 dalszych pomocniczych przeniósł z ich dotychczasowych diecezji do innych.

W 1992 r. rozwiązana została także niemająca już uzasadnienia w nowej sytuacji historyczna unia łącząca archidiecezję gnieźnieńską z warszawską (ad personam), wprowadzona po II wojnie światowej. Z jej rozwiązaniem łączył się delikatny problem ograniczenia dotychczasowych uprawnień Prymasa Polski, który dzierżył ten tytuł jako arcybiskup gnieźnieński, a jednocześnie piastował funkcję metropolity warszawskiego. Tytuł Prymasa Polski powrócił do arcybiskupów gnieźnieńskich w grudniu 2009 r., gdy kard. Józef Glemp skończył 80 lat.

Kolejną zmianą było utworzenie przez Jana Pawła II 24 maja 1996 r. przemysko-warszawskiej metropolii obrządku bizantyńsko-ukraińskiego, dodając jej jako sufraganię diecezję wrocławsko-gdańską. Z kolei 24 lutego 2004 r. Jan Paweł II nadał archidiecezji łódzkiej status samodzielnej prowincji kościelnej, która jako metropolia oprócz archidiecezji łódzkiej objęła także diecezję łowicką. Jan Paweł II utworzył wtedy też dwie nowe diecezje: bydgoską i świdnicką. Decyzje te weszły w życie 25 marca 2004 r.

Ostatnią zmianą w strukturze Kościoła katolickiego w Polsce było utworzenie 25 listopada 2020 r. przez papieża Franciszka nowej eparchii (diecezji) greckokatolickiej – olsztyńsko-gdańskiej. Została ona włączona do metropolii przemysko-warszawskiej. Siedzibą nowej eparchii jest Olsztyn. Wskutek tych zmian modyfikacji uległa także nazwa dotychczasowej eparchii wrocławsko-gdańskiej na eparchię wrocławsko-koszalińską, z siedzibą we Wrocławiu.

Na skutek tej wieloetapowej reformy Kościół katolicki w Polsce składa się obecnie z 45 diecezji, w tym trzech Kościoła bizantyjsko-ukraińskiego i ordynariatu polowego, zrównanego w prawach z diecezją. Spośród nich 15, w tym 1 Kościoła bizantyjsko-ukraińskiego, ma rangę archidiecezji i jest siedzibą metropolii, czyli prowincji kościelnej. Ordynariat polowy nie wchodzi w skład żadnej metropolii i podlega bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Ponadto arcybiskup warszawski jest ordynariuszem dla wiernych obrządku wschodniego nieposiadających w Polsce własnego ordynariusza, a dotyczy to wiernych obrządku ormiańskokatolickiego.

50-lecie diecezji zachodnich

Nowy podział z 1992 r. to nie jedyny tegoroczny jubileusz Kościoła w Polsce. Jubileusz 50-lecia obchodzić będą w tym roku cztery zachodnie polskie diecezje: opolska, zielonogórsko – gorzowska, szczecińsko – kamieńska i koszalińsko – kołobrzeska. Ustanowione one zostały bullą „Episcoporum Poloniae coetus” wydaną przez Pawła VI 28 czerwca 1972 r. Bulla ta ustalała nowy kościelny podział administracyjny na tzw. Ziemiach Odzyskanych.

Wcielone do Polski w 1945 r. tzw. Ziemie Odzyskane formalnie objęte były w zdecydowanej większości jurysdykcją niemieckich władz kościelnych. Należały do archidiecezji wrocławskiej, diecezji berlińskiej, diecezji warmińskiej, niezależnej prałatury pilskiej, diecezji gdańskiej oraz skrawków wchodzących w skład archidiecezji praskiej, diecezji ołomunieckiej i diecezji budziszyńskiej.

W 1945 r. Prymas Polski kard. August Hlond otrzymał od papieża Piusa XII nadzwyczajne pełnomocnictwa dla uregulowania życia kościelnego w powojennej Polsce. Na mocy tych pełnomocnictw kard. Hlond mianował administratorów apostolskich dla tych ziem, którzy 1 września 1945 r. objęli 5 jednostek kościelnych: diecezję gdańską, diecezję warmińską oraz administratury apostolskie z siedzibami we Wrocławiu, Opolu i Gorzowie. Było to rozwiązanie o charakterze tymczasowym, służące przede wszystkim kwestiom duszpasterskim.

W 1971 r. między władzami PRL a Stolicą Apostolską prowadzone były rozmowy, w wyniku których doszło do normalizacji roboczych stosunków między PRL a Watykanem, choć bez przywrócenia oficjalnych stosunków dyplomatycznych.

W tej sytuacji możliwe stało się już ustanowienie na terenach włączonych do Polski po wojnie nowej administracji kościelnej. Wydana przez Pawła VI 28 czerwca 1972 r. bulla „Episcoporum Poloniae coetus” ustanawiała cztery nowe diecezje: diecezję opolską i diecezję gorzowską – podległe metropolii wrocławskiej oraz diecezję szczecińsko – kamieńską i diecezję koszalińsko – kołobrzeską – podległe metropolii gnieźnieńskiej.

Bulla odłączała też diecezję warmińską od metropolii wrocławskiej, przyłączając ją do metropolii warszawskiej, zaś podlegającą dotąd bezpośrednio Stolicy Apostolskiej diecezję gdańską włączała pod jurysdykcję metropolity gnieźnieńskiego.

Duchowieństwo, wierni, parafie

Mały Rocznik Statystyczny 2021 GUS podaje, że do Kościoła rzymskokatolickiego należy w Polsce 32 mln 440 tys. 722 wiernych w 10 tys. 256 parafiach. Duchownych jest 30 tys. 489, w tym 65 księży Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego. Kościół greckokatolicki (obrządek bizantyjsko-ukraiński) liczy 55 tys. wiernych, 126 parafii i 85 duchownych.

Rocznik GUS liczbę wiernych Kościoła katolickiego utożsamia z terminem „ochrzczeni”, podając taką informację w przypisie do tabeli wyznań religijnych.

Według Rocznika Statystycznego Kościoła w Polsce 2021, w Polsce działalność duszpasterską prowadziło w 2020 r. 10 361 parafii katolickich, z czego 661 stanowiły parafie zakonne (w tym 1 parafia w diecezjach grecko-katolickich i 2 Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego). Do diecezji inkardynowanych było 24 208 księży. Liczba alumnów diecezjalnych wynosiła 1,6 tys.