Prawna ochrona wolności religijnej chrześcijan w wybranych państwach europejskich

W związku z dyskusją jaka się toczy wokół obywatelskiego projektu „W obronie wolności chrześcijan”, wzmacniającego karalność za ataki na działania związane z kultem religijnym, publikujemy analizę dr. Weroniki Kudły z Laboratorium Wolności Religijnej w Toruniu, prezentującą jak ta sprawa wygląda w wybranych krajach europejskich.

Oto treść analizy zamówionej przez KAI:

O tym, że wiara potrzebuje wolności, aby w niej trwać i wzrastać nie trzeba nikogo przekonywać. Trudniejsze wydaje się jednak uświadomienie sobie, że nie można ograniczyć jej wyłącznie do sfery prywatnej, tak jak i sumienia obywatela od sumienia wierzącego rozdzielić nie można. Wszystko, co dotyczy człowieka i sposobu jego funkcjonowania na różnych poziomach struktur społecznych wzajemnie się przenika. W identyczny sposób działają mechanizmy prawne dotyczące ochrony praw człowieka, w których wolność religijna jako jedyne prawo dotykające sfery transcendentnej i szczególnej relacji człowieka z Bogiem, wchodzi w nieustanną interakcję z innymi prawami wolnościowymi (np. wolnością słowa, wolnością zrzeszania się i zgromadzeń, prawami rodzicielskimi). Wolność religijna nie jest prawem wyizolowanym z systemu praw człowieka, zatem naruszenie tej wolności pociąga za sobą naruszenie także innych praw. Wiele konfliktów ma swoje korzenie w różnicach religijnych lub je potęgują, dlatego też promowanie szacunku wobec grup religijnych jest skutecznym narzędziem utrudniającym szerzenie się dyskryminacji ze względu na religię i zakorzenienie się ekstremizmu.

Wolność religii lub przekonań (ang. „Freedom of Religion or Belief”, w skrócie FoRB) to prawo człowieka, które od 1966 roku jest gwarantowane przez prawo międzynarodowe w ramach Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Artykuł 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1948 roku, stanowi że „każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii.” Zasadniczą treścią wolności religijnej jest prawo do posiadania, manifestowania oraz zmiany swojej religii lub przekonań zarówno indywidualnie, jak i wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie. Prawo to gwarantuje również artykuł 9 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: EKPC) mającej zastosowanie w całej Europie. Główna jednak odpowiedzialność za uznanie i poszanowanie bogatego katalogu praw człowieka, w tym również wolności religijnej leży na poziomie krajowym. Stąd też istotne jest bliższe przyjrzenie się w jaki sposób kraje Europy realizują gwarancje prawne ochrony wolności religijnej swoich obywateli.

Uprzedzenia, nietolerancja i dyskryminacja wobec jednostek i grup ze względu na wyznawaną religię chrześcijańską w Europie przybierają różne formy. Na zakres i charakter ataków wobec określonej religii wpływa szereg czynników, w tym status mniejszości lub większości wyznawców na danym terytorium, a także uwarunkowania historyczne, kulturowe i społeczne. Mimo, że w szeregu decyzji i deklaracji podejmowanych na forum międzynarodowym przedstawiciele państw kontynentu europejskiego formułują konkretne zobowiązania dotyczące monitorowania, jak i przeciwdziałania naruszeniom wolności religijnej to ukazanie skali naruszeń swobody wyznawania religii chrześcijańskiej w Europie wciąż jest problematyczne. Po pierwsze, państwa Unii Europejskiej, jak i pozostałe państwa Europy nie wypracowały jednolitych procedur pozwalających skutecznie monitorować naruszenia wolności religijnej w odniesieniu do religii chrześcijańskiej. Po drugie, brak jest wystarczających danych pozwalających ukazać częstotliwość ataków wobec wyznawców chrześcijaństwa. Jedyną organizacją międzynarodową, która corocznie publikuje Hate Crime Report — raport dotyczący przypadków przestępstw z nienawiści wobec określonych grup społecznych, w tym religijnych, jest OBWE. Sposób gromadzenia i klasyfikowania danych w okresie ostatnich kilku lat uległ znacznej poprawie, co powoduje, że dane w odniesieniu do wielu krajów Europy zyskały na przejrzystości i pozwalają dokonać oceny porównawczej co do ilości antychrześcijańskich przestępstw. Przy interpretacji danych należy jednak brać pod uwagę, że większa liczba przestępstw z nienawiści zarejestrowanych i zgłoszonych przez dane państwo, organizację lub grupę społeczną nie musi oznaczać, że popełnionych zostało tam więcej przestępstw z nienawiści w stosunku do poprzednich okresów. Statystyki te mogą po prostu odzwierciedlać szerszą definicję przestępstw z nienawiści lub skuteczniejszy system rejestrowania danych.

Ataki wyłącznie wobec wyznawców religii chrześcijańskich raportują w skali Europy tylko dwa podmioty:

– Stolica Apostolska, która informacje o incydentach z nienawiści opartych na uprzedzeniach wobec chrześcijan gromadzi za pośrednictwem swojej sieci przedstawicieli regionalnych. Informacje te są przekazywane przez ODIHR organom w odpowiednich państwach uczestniczących w celu weryfikacji i uzyskania informacji na temat statusu postępowania i motywów nienawiści

oraz

– Obserwatorium Nietolerancji i Dyskryminacji Chrześcijan, które jest organizacją pozarządową zarejestrowaną w Austrii. Obserwatorium prowadzi stronę internetową, która monitoruje i kataloguje przypadki marginalizacji lub dyskryminacji chrześcijan i chrześcijaństwa w całej Europie. Obserwatorium koncentruje się na Europie (w tym Unii Europejskiej) i corocznie przygotowuje raport przypadków naruszeń wolności religijnej.

Niniejsze opracowanie koncentruje się na przedstawieniu aktualnej sytuacji dotyczącej wolności religijnej w sześciu krajach europejskich. We Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Szwecji oraz na Węgrzech. Na podstawie danych zebranych przez Obserwatorium Nietolerancji i Dyskryminacji Chrześcijan, chrześcijanie borykają się z największymi ograniczeniami ich wolności religijnej, rosnącą nietolerancją i dyskryminacją zarówno przez wprowadzane ustawodawstwo podważające rolę religii w przestrzeni publicznej, jak i społeczny odbiór stygmatyzujący wyznawców. Z kolei na przeciwległym krańcu skali naruszeń wolności religijnej znajdują się Węgry, które podobnie jak np. Bułgaria, Rumunia czy Chorwacja odnotowują pojedyncze przypadki naruszeń wolności religijnej. Nie oznacza to jednak, że wyzwania wobec tożsamości religijnej w życiu publicznym w tych krajach nie występują. Problemy, z którymi borykają się współcześni chrześcijanie są symptomatycznym barometrem ogólnego klimatu społecznego i występują one, choć w mniejszym stopniu, także w wielu innych krajach Europy, których niniejszy raport nie uwzględnia.

1. Francja

1.1. Ochrona prawna wolności religijnej

Republika Francuska oparta na zasadach świeckości państwa oraz ścisłego rozdziału Kościoła od państwa jest nadal krajem, którego przeważająca większość obywateli to chrześcijanie (dane szacunkowe wskazują, ze jest to ok. 63% społeczeństwa, z czego 90% to katolicy). Władze państwowe od 2008 r. regularnie monitorują liczbę przestępstw popełnionych ze względu na uprzedzenia religijne. Dane publikowane co roku przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dotyczące profanacji miejsc kultu religijnego wskazują, że Francja to państwo, w którym systematycznie rośnie liczba ataków wobec chrześcijan i jest ona najwyższa w całej Europie. Ataki terrorystyczne islamistów we Francji w ostatnich latach wywołały wysoki stopień wrogości wobec muzułmanów lub religii w ogóle, co doprowadziło do przyjęcia ustawodawstwa, które dodatkowo ogranicza wolność religijną w sferze publicznej, a także nasila wrogość społeczną ze strony różnych grup.

Przyjęta w 1905 r. ustawa o rozdziale Kościoła od państwa gwarantuje wolność sumienia i swobodne sprawowanie kultu religijnego, za wyjątkiem konieczności ochrony porządku publicznego (ustawa ta jednak nie obowiązuje w regionie Alzacja-Mozela, gdzie stosunek państwa do Kościoła nadal reguluje Konkordat zawarty w 1801 r.).

Przepisy francuskie przewidują zaostrzenie kar za akty przemocy lub zniesławienia motywowane religijnie. Władze mogą również wydalić cudzoziemców za podżeganie do dyskryminacji, nienawiści lub przemocy wobec określonej osoby lub grupy osób ze względu na religię. Francuskie prawo penalizuje także przestępstwa z nienawiści i mowę nienawiści. Mowa nienawiści szerzona publicznie, np. w Internecie, jest objęta ustawą o wolności prasy, która kryminalizuje publikowanie lub rozpowszechnianie uwag rasistowskich, w tym skierowanych przeciwko osobom z powodu ich przynależności do grup religijnych. Prawo to obejmuje wszystkie środki publicznego wyrazu. Francja zniosła przepisy regulujące przestępstwo bluźnierstwa w 1791 r., ale region Alzacja-Mozela nadal zachowuje część starego niemieckiego kodeksu, który uznaje bluźnierstwo przeciwko katolikom za przestępstwo (w praktyce jednak w ostatnim czasie nie odnotowano żadnego postępowania karnego wszczętego na podstawie tego przepisu).

Jeśli chodzi o funkcjonowanie grup wyznaniowych to chociaż prawo tego nie wymaga, mogą one ubiegać się o oficjalne uznanie i zwolnienie z podatku. Grupy religijne mogą rejestrować się w dwóch kategoriach: jako stowarzyszenia kultu, które są zwolnione z podatków lub jako stowarzyszenia kulturalne, które zwykle z podatków nie są zwolnione. Stowarzyszenia należące do obu kategorii podlegają nadzorowi podatkowemu ze strony państwa. Stowarzyszenie kultu może organizować wyłącznie działalność religijną. Chociaż stowarzyszenie kulturalne nie jest zwolnione z podatku, może angażować się zarówno w działalność zarobkową, jak i non-profit oraz otrzymywać dotacje rządowe na działalność kulturalną i edukacyjną. Grupy religijne zwykle rejestrują się w obu kategoriach. Na przykład katolicy prowadzą działalność religijną poprzez swoje stowarzyszenia kultu i prowadzą szkoły poprzez swoje stowarzyszenia kulturalne.

Na mocy ustaw zwalczających terroryzm prefekci w każdym departamencie mają prawo do zamknięcia miejsca kultu na maksymalnie sześć miesięcy, jeśli uznają, że komentarze, pisma lub podejmowane działania w miejscu sprawowanie kultu religijnego prowokują przemoc, nienawiść, dyskryminację, terroryzm lub pochwalają takie akty (w praktyce na podstawie tego prawa są zamykane meczety). Miejsce kultu może pozostać zamknięte po upływie maksymalnie sześciu miesięcy, jeśli wspólnota wyznaniowa nie zastąpi swojego głównego duchownego i/lub kierownictwa. Niezastosowanie się do decyzji o zamknięciu pociąga za sobą karę pozbawienia wolności do 6 miesięcy i grzywnę w wysokości 7500 euro.

Prawo francuskie zabrania zakrywania twarzy, w tym z powodów religijnych, w miejscach publicznych, np. w transporcie publicznym, budynkach rządowych, restauracjach, kinach. Wykluczone jest też noszenie przez pracowników służb i administracji publicznej lub podmiotów prywatnych świadczących usługi publiczne widocznych oznak przynależności religijnej, takich jak chusta islamska, żydowska jarmułka, turban sikhijski czy chrześcijański krzyż.

Zgodnie z prawem rząd nie może bezpośrednio finansować budowy nowych miejsc kultu (z wyjątkiem Alzacji-Mozeli oraz w departamentach i terytoriach zamorskich). Rząd może jednak udzielić grupom gwarancji kredytowych lub wydzierżawić nieruchomość po korzystnych stawkach. Ustawa zwalnia również miejsca kultu z podatku od nieruchomości. Państwo pozostaje jednak właścicielem i jest odpowiedzialne za utrzymanie większości miejsc kultu, głównie katolickich, wybudowanych przed 1905 r.

W kontekście ustawy z 24 sierpnia 2021 r. wzmacniającej poszanowanie zasad Republiki („Loi confortant le respect des principes de la République ») warto odnotować, że wprowadza ona szereg przepisów ograniczających autonomię grup wyznaniowych w tym kraju. Ustawa zwiększa bowiem kontrolę państwa nad stowarzyszeniami kultu pod kątem przejrzystości ich działalności, zwłaszcza finansowej (wprowadza audyt stowarzyszeń, które otrzymują fundusze zagraniczne w kwocie powyżej 135 tys. euro w skali rocznej), zabrania pod groźbą kary grzywny organizowania spotkań politycznych i kampanii wyborczych w miejscach kultu. Ponadto ogranicza ona możliwość edukacji domowej (od września 2022 r. nauczanie w domu dozwolone jest tylko z ściśle określonych powodów, m.in. choroby, niepełnosprawności, intensywnego treningu sportowego lub artystycznego). Rodzice, którzy chcą zabrać swoje dzieci ze szkoły muszą uzyskać roczne zezwolenie od lokalnych władz oświatowych. Przepisy ustawy zabraniają też wydawania przez lekarzy tzw. „świadectw dziewictwa” w celu umożliwienia zawarcia małżeństwa religijnego.

Wolność religijna w edukacji

Szkoły publiczne we Francji są świeckie. Prawo zabrania pracownikom szkół publicznych noszenia widocznych znaków przynależności religijnej, a uczniom noszenia rzucających się w oczy symboli religijnych. Szkoły publiczne nie prowadzą nauczania religii (z wyjątkiem Alzacji-Mozeli oraz departamentów i terytoriów zamorskich). W Alzacji-Mozeli edukacja religijna dotycząca jednej z czterech uznanych religii (katolicyzmu, luteranizmu, protestanckiego Kościoła reformowanego Alzacji i Lotaryngii oraz judaizmu) jest obowiązkowa w publicznych szkołach podstawowych i średnich, chociaż uczniowie mogą, na pisemną prośbę rodziców, wybrać świecki odpowiednik tego przedmiotu. Zajęcia z religii w tym regionie są prowadzone przez osoby świeckie mianowane przez odpowiednie grupy religijne, ale opłacane przez państwo. W innych częściach kraju szkoły publiczne uczą wiadomości o religii w ramach programu nauczania historii. Zgodnie z prawem rząd dotuje szkoły prywatne, w tym szkoły katolickie, powiązane z organizacjami religijnymi. W 98% szkół prywatnych, zgodnie z prawem, pensje nauczycieli wypłaca rząd, pod warunkiem, że szkoła przyjmuje wszystkie dzieci bez względu na ich przynależność religijną. Ustawa nie reguluje kwestii nauczania religii w dotowanych przez rząd szkołach prywatnych. Zgodnie z kodeksem edukacyjnym nauka religii w tych placówkach jest dozwolona, ale nieobowiązkowa.

1.2. Naruszenia wolności religijnej

Francja jest jednym z krajów, w których dochodzi do największej liczby ataków na miejsca kultu religijnego. Obejmują one w większości włamania, kradzieże, podpalenia i profanacje cmentarzy, kaplic, kościołów i symboli religijnych. Do tego dochodzą brutalne fizyczne ataki na członków grup religijnych (osoby duchowne, jak i świeckie). Brak oficjalnej reakcji rządu na ogromną liczbę przestępstw z nienawiści wobec chrześcijan ujawnia również potencjalne uprzedzenia polityczne wobec chrześcijan lub przynajmniej pewien poziom rządowego analfabetyzmu religijnego i ignorancji. W roku 2021 władze francuskie odnotowały 857 przestępstw popełnionych z nienawiści wobec chrześcijan (w tym samym czasie zarejestrowano 213 przestępstw wobec muzułmanów oraz 589 przestępstw wobec wyznawców religii żydowskiej). W porównaniu do poprzednich lat jest to wciąż tendencja wzrostowa.

Ograniczenie wolności słowa wynika głównie z poczucia społecznego zastraszenia i obawy przed wykluczeniem, wyśmianiem lub innymi podobnymi konsekwencjami, które powoduje, że większość chrześcijan autocenzuruje swoje opinie w pewnych kwestiach, takich jak konserwatywne chrześcijańskie poglądy na małżeństwo, rodzinę, tożsamość płciową lub bioetykę.

Warto odnotować, że również media krajowe dyskryminują chrześcijan w dwóch formach. Po pierwsze, chrześcijanie są fałszywie przedstawiani, a nawet stygmatyzowani, dotyczy to zwłaszcza tematów wrażliwych moralnie. Ogólnokrajowe media używają wobec chrześcijan wyrażeń krzywdzących lub lekceważących, określając ich jako „ultrakonserwatywnych” i „radykalnych” (np. temat zakazu modłów ulicznych opatrzono zdjęciem przedstawiającym zgromadzenie chrześcijan). Po drugie, chrześcijanie są albo marginalizowani, albo po prostu ignorowani w debacie publicznej. Ta ostatnia forma dyskryminacji ze strony mediów przejawia się zwłaszcza w całkowitym przemilczeniu kwestii narastającej liczby przestępstw popełnianych przeciwko chrześcijanom, mimo że statystycznie każdego dnia dochodzi do prawie dwóch aktów wandalizmu kościołów lub innych budynków chrześcijańskich. Podkreśla się, że nawet po ataku terrorystycznym wewnątrz bazyliki Notre Dame w Nicei, media nie wspomniały, że doszło do zabójstwa trzech katolików i że atak był skierowany przeciwko chrześcijanom. Sprawa została w większości przedstawiona jako atak terrorystyczny, który miał miejsce w Nicei.

Odrębną kwestią są tzw. „hotspoty islamskiej opresji” zwłaszcza na przedmieściach Paryża, Lyonu i Marsylii. Na tych obszarach bycie chrześcijaninem lub też chrześcijaninem nawróconym z islamu może prowadzić do zastraszania, dyskryminacji lub przemocy. We Francji, podobnie jak i w innych poddanych analizie krajach imigranci, którzy nawrócili się na chrześcijaństwo z islamu borykają się z odrzuceniem, groźbami, agresją słowną i przemocą fizyczną ze strony członków społeczności islamskiej. Dodatkowo w przypadku postępowań o udzielenie im azylu w państwie europejskim władze nie wierzą, że chrześcijanie, którzy się nawrócili w przypadku deportacji spotkaliby się z prześladowaniami, a nawet śmiercią w ich krajach pochodzenia z większością muzułmańską.

2. Niemcy

2.1. Ochrona prawna wolności religijnej

Całkowita populacja Niemiec wynosi ok. 80 mln ludności. Dane szacunkowe wskazują, że chrześcijanie w Niemczech stanowią 65,9% populacji (27% ludności to katolicy). Konstytucja zakazuje dyskryminacji ze względu na poglądy religijne oraz zapewnia wolność religii i sumienia. Zakazuje również ustanowienia oficjalnego kościoła państwowego. Federalny kodeks karny zabrania nawoływania do przemocy, nienawiści lub podejmowania arbitralnych środków przeciwko grupom religijnym lub ich członkom pod groźbą kary do pięciu lat pozbawienia wolności. Uregulowana jest w nim też kwestia ochrony przed bluźnierstwem. Przepisy penalizują publiczne albo przez rozprowadzanie pism znieważanie treści religijnych lub światopoglądowych przekonań innych osób oraz kościołów albo innych wspólnot religijnych, które zagraża porządkowi publicznemu. Naruszenia te podlegają karze grzywny lub do trzech lat pozbawienia wolności, ale w praktyce rzadko są ścigane. Federalny kodeks karny zabrania również zakłócania nabożeństw lub aktów kultu religijnego, a osoby naruszające te przepisy podlegają karze grzywny lub pozbawienia wolności do lat trzech.

Zgodnie z prawem przedsiębiorstwa działające w sektorze mediów społecznościowych, które mają ponad dwa miliony zarejestrowanych użytkowników w kraju muszą wdrożyć procedury rozpatrywania skarg i usuwania lub blokowania dostępu do nielegalnej mowy w ciągu siedmiu dni od otrzymania skargi oraz w ciągu 24 godzin w przypadkach uznanych za „ewidentnie bezprawne”. Nieprzestrzeganie przepisów może skutkować grzywną w wysokości do 50 mln euro. Treści niezgodne z prawem obejmują m.in. zniesławianie religii.

Wolność religijna w edukacji

Według przepisów RFN nauka religii powinna być częścią programu nauczania w szkołach publicznych, lecz rodzice mają prawo decydować o tym, czy ich dzieci mają uczęszczać na lekcje religii. Zgodnie z orzeczeniem Federalnego Trybunału Konstytucyjnego ogólne zakazy noszenia chusty islamskiej dla nauczycieli w szkołach publicznych są naruszeniem wolności religijnej, ale ich wdrożenie pozostawia się krajom związkowym, które mogą określić, czy mają zastosowanie szczególne okoliczności. Wszystkie kraje związkowe oferują lekcje religii i etyki w szkołach publicznych. Grupy wyznaniowe mianują nauczycieli religii i współpracują z władzami świeckimi w celu zapewnienia zgodności programu nauczania z konstytucją; landy wypłacają pensje nauczycielom. Większość szkół publicznych oferuje możliwość nauczania religii protestanckiej i katolickiej we współpracy z tymi Kościołami, a także nauczania judaizmu, jeśli wystarczająca liczba uczniów (zwykle 12, chociaż przepisy różnią się w zależności od landu) wyrazi zainteresowanie. Niektóre kraje związkowe również oferują lekcje religii islamu. Uczniowie, którzy nie chcą uczestniczyć w lekcjach religii, mogą z nich zrezygnować; w niektórych landach mogą w zamian uczestniczyć w lekcjach etyki. Władze państwowe na ogół zezwalają grupom wyznaniowym na zakładanie szkół prywatnych, o ile spełniają one podstawowe wymagania programowe. Nauka szkolna jest nakazem konstytucyjnym, a nauczanie w domu, w tym ze względów religijnych, jest zabronione we wszystkich landach.

2.2. Naruszenia wolności religijnej

Liczba antychrześcijańskich przestępstw z nienawiści w Niemczech jest stosunkowo wysoka. W 2021 r. niemieckie MSW odnotowało 109, w 2020 r. 141, a w 2019 r. 128 przestępstw antychrześcijańskich (jeśli zaś chodzi o przestępstwa skierowane wobec muzułmanów ich liczba w 2021 r. wynosiła 732, zaś wobec Żydów 3027). Obserwowane przypadki przemocy w Niemczech dotyczą głównie kościołów protestanckich i katolickich oraz budynków chrześcijańskich. Należą do nich głownie akty wandalizmu, grabieże, podpalenia, umieszczanie graffiti i niszczenie pomników. Odnotowano również fizyczne napaści na księży. Jest to zatem wyraźny sygnał, że kościoły stały się łatwym celem rabunków i wandalizmu, co może wynikać z malejącej wartości religii w obecnej kulturze.

Trwający proces sekularyzacji i realizacja polityki neutralności powodują ograniczenie praw chrześcijan również w takich obszarach jak wolność słowa, w tym wolność manifestowania symboli religijnych, edukacja oraz prawa rodziców. Badania przeprowadzone w 2019 r. przez Instytut Badania Opinii Publicznej Allensbacha pokazują, że dwie trzecie respondentów uważa, że w niektórych tematach (zwłaszcza takich jak imigracja, homoseksualizm, patriotyzm) należy zachować ostrożność, ponieważ istnieją bardziej i mniej akceptowalne opinie. Studenci chrześcijańscy napotykają szereg trudności w edukacji z powodu wyznawanej wiary, ponieważ klimat na niektórych uniwersytetach staje się coraz bardziej antyreligijny, a w niektórych przypadkach szczególnie antychrześcijański.

3. Wielka Brytania

3.1. Ochrona prawna wolności religijnej

Dane szacunkowe wskazują, że 67% obywateli Wielkiej Brytanii to chrześcijanie. Nie można jednak mówić o brytyjskim modelu stosunków między Kościołem a państwem, gdyż na terytorium Zjednoczonego Królestwa mamy do czynienia z czterema modelami: angielskim, szkockim, północnoirlandzkim oraz walijskim. W Anglii ustanowionym przez prawo oficjalnym Kościołem jest anglikański Kościół Anglii, zaś w Szkocji szczególną rolę pełni prezbiteriański Kościół Szkocji. Od 1871r. Kościół anglikański nie posiada już uprzywilejowanego statusu w Irlandii (dziś dotyczy to Irlandii Północnej), podobnie jak w Walii od roku 1920. Chrześcijaństwo w Wielkiej Brytanii ma jednak długą historię i odcisnęło dostatecznie silne piętno na kulturze i zwyczajach tego kraju, aby brytyjski sekularyzm stał się bardziej inkluzywny niż reakcyjny sekularyzm we Francji i Hiszpanii. Należy jednak brać pod uwagę, że duża część społeczeństwa nie posiada już przekonań religijnych, co przyczynia się do procesu sekularyzacji.

Ustawa o prawach człowieka z 1998 r. („Human Rights Act”) potwierdza art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który gwarantuje wolność myśli, sumienia i wyznania, z zastrzeżeniem pewnych ograniczeń „zgodnych z prawem” i „koniecznych w społeczeństwie demokratycznym”. Bluźnierstwo i bluźniercze zniesławienie („blasphemous libel”) pozostają przestępstwami karnymi jedynie w Irlandii Północnej (w Anglii i Walii przepisy uchylono w 2008 r., a w Szkocji w 2021 r. poprzez uchwalenie nowej ustawy regulującej nawoływanie do nienawiści na tle religijnym) i dotyczą tylko religii chrześcijańskiej, choć w praktyce żadne postępowanie na podstawie tych przepisów nie zostało wszczęte od czasu sprawy „Wingrove v. United Kingdom” z 1997 r. W Anglii i Walii prawo zabrania mowy nienawiści na tle religijnym oraz wszelkich działań mających na celu podżeganie do nienawiści religijnej poprzez użycie słów, publikację lub dystrybucję materiałów pisemnych. Prawo definiuje nienawiść religijną jako nienawiść do grupy z powodu jej przekonań religijnych lub ich braku. Policja jest odpowiedzialna za prowadzenie dochodzeń w sprawie przestępstw i zbieranie dowodów. Prokuratura Koronna (Crown Prosecution Service) w Anglii i Walii jest odpowiedzialna za podjęcie decyzji, czy podejrzanemu należy postawić zarzut popełnienia przestępstwa. Maksymalna kara za podżeganie do nienawiści religijnej wynosi siedem lat pozbawienia wolności. Jeśli istnieją dowody na wrogość religijną w związku z popełnieniem jakiegokolwiek przestępstwa to uznaje się je za „przestępstwo religijnie kwalifikowane” i zagrożone jest one wyższą karą.

Wolność religijna w edukacji

Prawo wymaga organizowania nauczania o religiach w publicznych placówkach edukacyjnych dla dzieci w wieku od 3 do 18 lat, których treść ustalana jest na szczeblu lokalnym. Uczęszczanie na lekcje nie jest jednak obowiązkowe, gdyż rodzice mogą poprosić o zwolnienie swoich dzieci z edukacji religijnej, a w Anglii i Walii uczniowie w wieku powyżej 14 lat mogą sami zrezygnować z udziału w lekcjach. Ciekawym i wyróżniającym elementem szkolnym jest tzw. collective worship, czyli wspólna modlitwa o charakterze całkowicie lub głównie chrześcijańskim prowadzona przez nauczycieli, którą szkoły finansowane z budżetu państwa są zobligowane organizować, przy czym udział w nich zależny jest od woli rodzica (dopiero uczniowie ostatnich dwóch klas szkoły średniej mogą sami zadecydować o udziale we wspólnej modlitwie). Wszystkie szkoły, które nie są wyznaczone jako religijne, zarówno prywatne, jak i państwowe, muszą zachować neutralność w nauczaniu o religiach i unikać przedstawiania jednej wiary lub przekonań jako ważniejszych od innych. Zaleca się również włączenie w szkolne curricula nauczania o ateizmie, agnostycyzmie, humanizmie i sekularyzmie w ramach edukacji religijnej. Prawo wymaga też, aby szkoły brały pod uwagę praktyki różnych grup religijnych podczas ustalania zasad ubioru dla uczniów. Wytyczne Departamentu Edukacji wymagają od szkół zrównoważenia praw poszczególnych uczniów z najlepiej pojętym interesem społeczności szkolnej jako całości, stąd szkoły mogą ograniczać prawa uczniów do manifestowania swojej religii lub przekonań, gdy jest to konieczne, na przykład w celu zachowania spójności.

3.2. Naruszenia wolności religijnej

W Wielkiej Brytanii występuje duża liczba aktów wandalizmu, kradzieży, podpaleń i innych przestępstw przeciwko kościołom i budynkom chrześcijańskim, a także napaści fizycznych. Według danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z ogółu 5948 przestępstw z nienawiści na tle religijnym popełnionych w Anglii i Walii w 2020 r. 45% z nich było skierowanych wobec muzułmanów, 22% Żydów, 9% chrześcijan (521 przestępstw), 3% Hindusów, 2% Sikhów, 6% członków innych religii. W 16% przestępstw religia będąca celem ataku nie była znana, a niektóre z tych incydentów dotyczyły wielu religii. Z kolei według raportu szkockiego rządu w latach 2018-2020 większość przestępstw z nienawiści w Szkocji (42%) zostało popełnianych wobec katolików. Organizacja „Countryside Alliance” również opublikowała raport ujawniający dużą liczbę incydentów, które miały miejsce w całym kraju. Ich najnowsze dane z roku 2020/21 pokazują, że zarejestrowano 4169 przypadków kradzieży, wandalizmów, napadów lub włamań, pomimo ośmiomiesięcznych restrykcji związanych z pandemią COVID-19.

Odnotowano też liczne przypadki wymierzania sankcji lub zwolnienia z różnych zawodów lub odmowy zatrudnienia za wyrażanie przekonań i poglądów chrześcijańskich prywatnie w mediach społecznościowych lub publicznie. Na uniwersytetach cenzurowano zarówno studentów, jak i profesorów. Ci ostatni zostali nawet oskarżeni o „transfobię” za debatowanie na kontrowersyjne tematy dotyczące przestrzeni dostępnych tylko dla kobiet i transpłciowości.

Na podstawie przepisów Nakazu Ochrony Przestrzeni Publicznej (Public Space Protection Order – PSPO) Rady trzech miast Bournemouth, Christchurch i Poole wprowadziły bezpieczne „strefy buforowe” wokół kliniki aborcyjnej, gdzie zabrania się szeregu zachowań od poniedziałku do piątku w godzinach od 7 do 19, w tym „czuwań, w których członkowie w sposób słyszalny modlą się, recytują Pismo Święte, klęczą, kropią wodą święconą ziemię lub wykonują znak krzyża. PSPO jest szeroko krytykowane, ponieważ kryminalizuje działania pokojowe, takie jak rozmowy o alternatywach aborcyjnych, doradztwo, modlitwę, oferowanie ulotek o pomocy dostępnej dla kobiet itp.

W szkołach naruszane są prawa rodziców głównie ze względu na nowe wytyczne dotyczące „związków i edukacji seksualnej” (RSE). Wytyczne RSE wymagają, aby szkoły uczyły dzieci ze szkół podstawowych i średnich o związkach LGBTQ+. Rodzice dzieci w wieku szkolnym mogą wycofać swoje dzieci z komponentu edukacji seksualnej, ale komponent dotyczący edukacji o związkach jest obowiązkowy.

Widoczna jest też obojętność i stronniczość mediów wobec chrześcijan. Podkreśla się cztery sposoby, w jakie grupy religijne są dyskryminowane przez przedstawicieli mediów: 1) podkreślanie jedynie wagi politycznych dyskusji i krytyki zamiast pokazywanie, w jaki sposób ludzie religijni wnoszą pozytywny wkład w społeczeństwo; 2) utrwalanie krzywdzących chrześcijan stereotypów, 3) sprowadzanie religii do form czysto doktrynalnych, używanie nieprecyzyjnego języka oraz 4) ignorowanie różnorodności w obrębie grup wyznaniowych.

Chrześcijańskie agencje adopcyjne są karane za świadczenie usług zgodnie z ich chrześcijańskimi wartościami, a z kolei chrześcijańskim parom uniemożliwia się zostanie rodzicami adopcyjnymi z powodu ich wiary.

Chrześcijanie żyjący na obszarach tzw. „hotspotów opresji islamskiej” są zmuszani do przestrzegania zasad i sposobu życia ukształtowanego przez tę kulturę. W miejscach takich jak Birmingham, Leeds, Bradford, Leicester i East London chrześcijanie są nawet zmuszani do uczestniczenia w niechrześcijańskich ceremoniach religijnych, zajęciach, wydarzeniach, zwyczajach i muszą być ostrożni w kwestii ubierania się. Powoduje to również, że chrześcijanie powstrzymują się od organizowania publicznych uroczystości chrześcijańskich w swoich wspólnotach. Z kolei osoby nawrócone na chrześcijaństwo o muzułmańskim pochodzeniu są zmuszone żyć podwójnym życiem, aby zagwarantować sobie fizyczne i psychiczne bezpieczeństwo.

4. Hiszpania

4.1. Ochrona prawna wolności religijnej

Hiszpania pozostaje krajem głównie katolickim, ale żadne wyznanie religijne w Hiszpanii nie ma statusu religii państwowej. Dane szacunkowe wskazują, że spośród 47,3 mln ludności 85,8% to chrześcijanie. Hiszpania jest jedynym krajem w Europie, który wykazuje wyraźne tendencje radykalnego sekularyzmu przejawiającego się zarówno w działaniach podejmowanych przez władze państwowe, jak i społeczeństwo. Według Hiszpańskiego Obserwatorium Wolności Religijnej i Sumienia (“Observatorio para la Libertad Religiosa y de Conciencia” – OLRC) ataki na chrześcijan w Hiszpanii stale rosną i stają się coraz bardziej brutalne.

Konstytucja Hiszpanii gwarantuje wolność wyznania i kultu jednostek oraz grup wyznaniowych. Zakazuje też dyskryminacji ze względu na religię. Hiszpania ma zawartą umowę konkordatową ze Stolicą Apostolską. Kodeks karny uznaje za przestępstwo publiczne szydzenie z dogmatów, wierzeń, rytuałów lub ceremonii religijnych, jak również złośliwe przeszkadzanie w dokonywaniu czynności kultowych przewidując za tego typu czyny karę grzywny. Przepisy te w odróżnieniu od wielu krajów Europy Zachodniej nie pozostają martwe, a na ich podstawie prowadzone są wciąż postępowania sądowe zmierzające do ukarania sprawców tego rodzaju czynów, co spotyka się z krytyką organizacji broniących praw człowieka sugerujących, że te przepisy należy z hiszpańskiego kodeksu karnego usunąć jako hamujące wolność słowa. Z drugiej jednak strony Hiszpania wprowadza przepisy ograniczające wolność religii i słowa. Znowelizowany w kwietniu 2022 r. kodeks karny przewiduje, że każdy, kto próbuje utrudnić kobiecie skorzystanie z jej prawa do dobrowolnego przerwania ciąży poprzez obraźliwe, zastraszające lub groźne akty, zostanie skazany na karę pozbawienia wolności od trzech do 12 miesięcy lub prace społeczne. Przepisy te odnoszą się również do pracowników służby zdrowia przeprowadzających lub asystujących przez zabiegach aborcji.

Wolność religijna w edukacji

W szkołach publicznych odbywa się konfesyjna nauka religii, w której uczestnictwo jest dobrowolne. Uczniowie, którzy zdecydują się nie brać udziału w lekcjach religii, zobowiązani są do uczęszczania na alternatywne zajęcia obejmujące tematykę ogólnospołeczną, kulturową i religijną. W celu organizacji lekcji religii wymagane jest wyrażenie chęci uczestnictwa w zajęciach przez minimum 10 uczniów. Co do zasady samorządy regionalne są odpowiedzialne za opracowywanie programów nauczania i finansowanie nauczycieli religii. Prywatne szkoły wyznaniowe, niezależnie od tego, czy otrzymują fundusze publiczne, muszą też przestrzegać rządowych przepisów oświatowych.

4.2. Naruszenia wolności religijnej

Hiszpańskie Obserwatorium Wolności Religijnej i Sumienia w 2021 r. odnotowało 195 ataków na wolność religijną w Hiszpanii, w porównaniu do 240 przypadków w 2020 r., co stanowi spadek o 18,75%, spowodowany głównie pandemią COVID-19. Według Obserwatorium, porównując dane o atakach zarejestrowanych w latach 2019 i 2021 można zauważyć, że rośnie liczba ataków na osoby wierzące. Spośród zarejestrowanych przypadków 146 z nich dotyczyło chrześcijan (w tym 132 katolików, tj. 67% wszystkich zweryfikowanych spraw). Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Hiszpanii również dokumentuje przestępstwa z nienawiści, ale nie uwzględnia konkretnie przestępstw popełnionych wobec chrześcijan. Formy przemocy obejmują poważne ataki fizyczne na księży, podpalenia kościołów lub symboli religijnych, wandalizmy, kradzieże, profanacje oraz agresywne zakłócanie mszy św.

Chrześcijanie na co dzień doświadczają szykan ze strony innych członków społeczeństwa, a także negatywnych konsekwencji prawnych za otwarte wyrażanie chrześcijańskich poglądów, zarówno w sferze prywatnej jak i publicznej. Poglądy chrześcijańskie są bowiem często uważane za obraźliwe wobec innych grup, co często prowadzi do autocenzury.

Uczniowie i studenci chrześcijańscy, a także chrześcijańscy nauczyciele akademiccy spotykają się z dyskryminacją i nietolerancją. Pod koniec 2020 r. rząd hiszpański wprowadził nowe przepisy mające na celu przemodelowanie systemu edukacji, co zintensyfikowało proces sekularyzacji poprzez ograniczenie nauczania religii i finansowania przez państwo szkół prywatnych, z których 58% to szkoły katolickie. Związki zawodowe nauczycieli i inne grupy społeczne działające w sektorze edukacji domagają się całkowitej świeckości edukacji i uważają za konieczne natychmiastowe usunięcie religii ze szkół. To w szczególności może rodzicom utrudnić wykonywanie ich praw w zakresie wyboru edukacji dziecka zgodnej z ich przekonaniami religijnymi lub moralnymi, co jest gwarantowane konstytucyjnie.

W Hiszpanii odnotowano wiele przypadków obrażania i szydzenia z chrześcijan i Kościoła w środkach masowego przekazu, zwłaszcza w telewizji. Organizacja Abogados Cristianos (Chrześcijańscy Prawnicy) w Hiszpanii potępiła przypadki bluźnierczych dzieł sztuki i przedstawień teatralnych .

W 2007 roku w Hiszpanii uchwalono Ustawę o pamięci historycznej, pierwotnie mającą na celu wsparcie ofiar reżimu generała Franco, jednak jest ona obecnie pretekstem do usuwania chrześcijańskich krzyży z przestrzeni publicznej jako rzekomo nawiązujących do frankizmu. Na tej podstawie setki krzyży rozmieszczonych w całej Hiszpanii jest zagrożonych, zaś Hiszpańskie Stowarzyszenie Prawników Chrześcijańskich kieruje do sądów coraz więcej skarg na wydawane przez samorządy decyzje o usuwaniu tych symboli religijnych. Oprócz tzw. „krzyżofobii” panuje także powszechna społeczna wrogość wobec symboli religijnych, które są nie tylko usuwane, ale i niszczone (m.in. szopki bożonarodzeniowe).

5. Szwecja

5.1. Ochrona prawna wolności religijnej

Szwecja uważana jest za jeden z najbardziej świeckich i indywidualistycznych narodów na świecie. Populację szacuje się na 10,3 mln (połowa 2021 r.), z czego ok. 56% obywateli to członkowie luterańskiego Kościoła Szwecji. Przynależność do innych wyznań chrześcijańskich, w tym Kościoła Rzymskokatolickiego deklaruje łącznie mniej niż 6% populacji. W kraju obecny jest także Fiński Kościół Prawosławny i Gruziński Kościół Prawosławny. Natomiast ok. 8% populacji to muzułmanie, mieszkający głównie na obszarach miejskich Malmo, Sztokholmu i Göteborga.

Konstytucja Szwecji zapewnia wolność praktykowania religii indywidualnie lub zbiorowo. Nakazuje też instytucjom publicznym zwalczanie dyskryminacji ze względu na przynależność religijną. Przepisy dotyczące mowy nienawiści zabraniają stosowania gróźb lub wyrażania pogardy wobec osób ze względu na kilka czynników, w tym przekonania religijne. Kary za szerzenie mowy nienawiści wahają się od grzywny do czterech lat pozbawienia wolności, w zależności od wagi incydentu.

Organy ścigania prowadzą statystyki dotyczące przestępstw z nienawiści, w tym motywowanej religijnie, i publikują je co dwa lata.

Wolność religijna w edukacji

Nauka religii jest obowiązkowa w szkołach publicznych i prywatnych. Nauczyciele korzystają z programu nauczania opracowanego przez Narodową Agencję Edukacji, który obejmuje lekcje o głównych światowych religiach bez preferencji dla żadnej konkretnej grupy religijnej. Rodzice mogą posyłać swoje dzieci do prywatnych szkół wyznaniowych, wspieranych przez rząd poprzez system voucherów i które muszą przestrzegać wytycznych rządowych dotyczących podstawowych programów nauczania, w tym edukacji religijnej. Takie szkoły mogą organizować dobrowolną konfesyjną naukę religii, ale poza salą lekcyjną. Obecnie do niezależnych szkół wyznaniowych uczęszcza około 10 000 uczniów, to niecały 1% wszystkich szwedzkich uczniów. Szwedzki rząd aktualnie pracuje nad wprowadzeniem całkowitego zakazu zakładania jakichkolwiek nowych szkół wyznaniowych.

5.2. Naruszenia wolności religijnej

W odróżnieniu od wcześniej przedstawionych krajów europejskich liczba przestępstw popełnianych z nienawiści wobec chrześcijan w Szwecji nie jest aż tak wysoka. Z racji, że kraj ten raportuje o przestępstwach co dwa lata ostatnie dostępne dane wskazują, że odnotowano 63 przestępstwa wobec chrześcijan (w tym samym czasie popełniono 249 przestępstw wobec muzułmanów oraz 81 wobec Żydów), zaś w 2018 r. ich liczba wynosiła 280 (w porównaniu do 380 przestępstw wobec muzułmanów i 151 wobec Żydów).

Nie trzeba jednak sięgać po przemoc fizyczną, aby wolność religijna chrześcijan doznawała ograniczeń. W Szwecji bowiem nie ma prawnie uregulowanego sprzeciwu sumienia, a pracodawcy szwedzcy mając dużą swobodę w sposobie organizacji pracy mogą wymagać wykonywania wszystkich obowiązków zawodowych przez pracownika, który zawierając umowę, godzi się na to. Stąd też Europejski Trybunał Praw Człowieka w roku 2020 uznał, że nie doszło do bezprawnego naruszenia wolności religijnej dwóch położnych, które straciły pracę za odmowę wykonania aborcji. W praktyce może to oznaczać, że skoro Szwecja zapewnia ogólnokrajowy dostęp do zabiegów przerywania ciąży, a każda położna w ramach praktyk studenckich i obowiązków pracowniczych musi uczestniczyć w tych zabiegach to w przyszłości chrześcijanie mogą zostać wykluczeni z tego zawodu.

Widoczny jest również problem respektowania wolności wypowiedzi chrześcijan w miejscu pracy, w szkołach, na uniwersytetach oraz w środkach masowego przekazu. Poglądy chrześcijańskie są wyśmiewana, a w imię politycznej poprawności i z obawy przed szykanami ludzie powstrzymują się przed wypowiedzią na drażliwe tematy.

6. Węgry

6.1. Ochrona prawna wolności religijnej

Ustawa Zasadnicza Węgier z 2011 r. zapewnia wolność sumienia i wyznania. Preambuła do Konstytucji Węgier określona jako „Narodowe Wyznanie Wiary” zwraca uwagę na to, iż ustawodawca uznaje rolę chrześcijaństwa jako podstawę tożsamości narodu, jednocześnie szanując różnorodne tradycje religijne w tym kraju. Przepisy stanowią, że ochrona tożsamości konstytucyjnej i kultury chrześcijańskiej Węgier jest obowiązkiem każdego organu państwa. Chrześcijaństwo na Węgrzech ma silne korzenie, choć obecna demografia wyznaniowa nie odzwierciedla przywiązania do religii. Dane dotyczące przynależności religijnej są uważane za wrażliwe i żadna instytucja państwowa nie może rejestrować przynależności religijnej w jakiejkolwiek formie. Dane szacunkowe wskazują, że w ok. 9,7 mln populacji Węgier 37% to katolicy, ok. 12% to wyznawcy kalwinizmu, 2,2% to luteranie, ok. 1% to Żydzi, zaś ok. 5% populacji przynależy do innych grup wyznaniowych. Ok. 45% obywateli Węgier nie deklaruje przynależności do żadnej z grup religijnych.

Państwo węgierskie zachowuje neutralność światopoglądową. Nie należy jednak jej utożsamiać ani z obojętnością wobec religii, ani z sekularyzmem. Państwo może bowiem odgrywać aktywną rolę w zapewnianiu instytucjonalnych ram prawnych, jak również funduszy finansowych dla grup wyznaniowych, aby zapewnić swobodę praktykowania religii. Wolność do religii, jak i wolność od religii są jednakowo chronione. Wszystkie instytucje publiczne, w tym szkoły, uniwersytety, szpitale, obowiązuje zasada neutralności. W instytucjach publicznych nie ma symboli religijnych.

Ustawa Zasadnicza przewiduje również rozdział między wspólnotami wyznaniowymi a państwem oraz zapewnia autonomię wspólnot wyznaniowych. Władze państwowe mogą jednak, na prośbę wspólnot wyznaniowych, współpracować z nimi w realizacji wspólnych celów. Model regulacji stosunków państwa z grupami wyznaniowymi oparty jest na koordynacji i współpracy, a nie separacji. Węgry zawarły trzy umowy ze Stolicą Apostolską (pierwsza z 1990 r. w sprawie ustanowienia stosunków dyplomatycznych, druga z 1994 r. w sprawie duszpasterstwa w wojsku, policji i służbie granicznej, trzecia z 1997 r. w sprawie finansowania kościelnej działalności użyteczności publicznej i innych spraw z życia religijnego), które służą jako model regulujący stosunki państwa z innymi grupami religijnymi, chociaż istnieją pewne różnice w prawach i przywilejach, jakie władza państwowa przyznaje każdej z grup religijnych, z którymi ma podpisane umowy.

Konstytucja zakazuje dyskryminacji religijnej oraz wypowiedzi mających na celu naruszenie godności jakiejkolwiek wspólnoty wyznaniowej. Prawo zabrania również podżegania do przemocy, jak i nawoływania do nienawiści wobec wspólnoty religijnej lub jej członków, co jest zagrożone karą do trzech lat pozbawienia wolności. Taką samą karę przewiduje się za utrudniani innym, przemocą lub groźbami, swobodnego praktykowania religii. Przestępstwem jest także napaść motywowana faktyczną lub domniemaną przynależnością religijną ofiary, co zagrożone jest karą od roku do pięciu lat pozbawienia wolności. Przemoc wobec osób duchownych jest klasyfikowana jako przemoc wobec „osoby świadczącej usługi publiczne” i podlega karze pozbawienia wolności od jednego roku do pięciu lat. Prawo przewiduje również zniesienie immunitetu posłom, którzy podżegają do nienawiści wobec grup religijnych lub publicznie zaprzeczają zbrodniom reżimów komunistycznych lub narodowosocjalistycznych. Jak do tej pory żadne postępowanie na tej podstawie nie było wszczęte.

Kodeks karny chroni również symbole religijne. Za kradzież lub rozbój dokonane na przedmiotach religijnych przewidziana jest surowsza kara. Nie ma jednak ogólnych regulacji prawnych w zakresie symboli religijnych. W porównaniu z innymi krajami węgierskie orzecznictwo sądowe dotyczące używania symboli religijnych jest bardzo ubogie. Nie było tutaj postępowań sądowych dotyczących noszenia krzyży, innych symboli religijnych czy strojów związanych z religią (takich jak burki). Również węgierskie sądy nie stanęły przed pytaniami, czy wystawianie jasełek jest dopuszczalne w miejscach publicznych. Dyskusje polityczne na te zagadnienia nie przekształcają się w spory sądowe. Według opinii Rzecznika Praw Obywatelskich z 2016 r. dotyczącej eksponowania symboli religijnych w budynkach państwowych stwierdził on, iż władze publiczne nie mają wolności wyznania. Stąd też w urzędach symbole religijne są dopuszczalne wyjątkowo.

Wolność religijna w edukacji

Poprawka do Ustawy Zasadniczej przyjęta w 2020 r. gwarantuje konstytucyjną ochronę wychowania dzieci zgodnie z wartościami opartymi na tożsamości konstytucyjnej i kulturze chrześcijańskiej. W tygodniowym rozkładzie zajęć szkolnych pierwszych ośmiu klas szkoły publicznej przewidziana jest obowiązkowa jedna godzina nauki religii o charakterze konfesyjnym lub etyki. Niezarejestrowane grupy wyznaniowe nie są uprawnione do prowadzenia nauczania religii w ramach obowiązkowych programów nauczania w szkołach publicznych, ale mogą prowadzić pozalekcyjne, fakultatywne zajęcia na wniosek rodziców lub uczniów. Szkoły prywatne nie są zobowiązane do prowadzenia zajęć z religii lub etyki. Wszystkie zarejestrowane grupy wyznaniowe mają prawo do prowadzenia własnych szkół. Państwo zapewnia dotacje na pensje dla pracowników we wszystkich tego typu szkołach, w zależności od liczby zapisanych uczniów. Szkoły wyznaniowe mogą uczynić edukację religijną obowiązkową i niemożliwą do zastąpienia zajęciami z etyki.

6.2. Naruszenia wolności religijnej

Władze państwowe nie przekazują statystyk do OBWE dotyczących naruszeń wolności religijnej z podziałem na poszczególne grupy wyznaniowe. W 2021 r. OIDAC odnotowało jeden incydent podpalenia kościoła prawosławnego. W tym samym czasie zarejestrowano 10 przestępstw skierowanych przeciwko wyznawcom judaizmu (w tym zakresie rząd węgierski stosuje politykę zerowej tolerancji wobec aktów antysemityzmu). W poprzednich kilku latach liczba przestępstw skierowanych wobec chrześcijan również oscylowała w granicach 1 lub 2 przypadków.

Powodem niskiej przestępczości na tle wyznaniowym wobec chrześcijan jest stosunkowo jednorodne społeczeństwo. Chociaż znaczna część populacji w ogóle nie jest religijna lub nie praktykuje swojej religii, to prawie każdy obywatel Węgier jest kulturowo chrześcijaninem. Największym wyzwaniem dla kultury chrześcijańskiej nie jest jednak kultura innej religii, ale ustanowienie kultury antychrześcijańskiej, ateistycznej. Jednak pomimo rosnącej liczby osób niereligijnych i antyreligijnej epoki socjalizmu, kultura ateistyczna nie zadomowiła się jeszcze w tym kraju.

Podsumowanie

Choć wielu ekspertów sugeruje, że wszystkie prawa człowieka mają taką samą wartość, a każdy, kogo może dotyczyć problem, powinien zostać włączony do dialogu mającego na celu znaleźć kompromis, który nie zrazi żadnej ze stron do dalszej współpracy to z przedstawionej analizy wynika jasno, że coraz częściej głos chrześcijan jest wyrzucany na margines społeczny jako nieadekwatny do obecnych warunków społecznych i nie wart żadnej uwagi. Uciszeni, wyśmiani, a do tego często bezbronni współcześni chrześcijanie zataczają historyczne koło. Chociaż sytuacja chrześcijan w Europie jest bez porównania lepsza niż w krajach, w których są oni prześladowani i skazywani za swą wiarę na śmierć to nie oznacza, że obok bardziej subtelnych i mniej krwawych form nietolerancji oraz dyskryminacji można przejść obojętnie. Społeczne wykluczenie, cenzurowanie, stygmatyzowanie to bowiem wczesne znaki ostrzegawcze, które zauważone w porę mogą skutecznie hamować rozwój negatywnych trendów.

Szczęśliwie dla Europy coraz więcej państw oraz grup obywatelskich podejmuje się monitorowania aktualnego stanu wolności religijnej w danym kraju. W 2021 r. OIDAC udokumentowało i przedłożyło OBWE ponad 500 przypadków antychrześcijańskich przestępstw z nienawiści popełnionych w 19 krajach europejskich. Warto zauważyć, że ze względu na ograniczone zasoby i ogólne zaniżanie liczby przestępstw z nienawiści możemy zasadnie utrzymywać, że rzeczywista liczba spraw jest znacznie wyższa.

Jak pokazują badania Pew Research Center przeprowadzone w 2018 r. linia podziału między państwami Europy Zachodniej a Środkowo-Wschodniej, które w przeszłości znajdowały się w strefie wpływów Związku Radzieckiego w dużej mierze jest zbieżna z postrzeganiem roli religii w kształtowaniu narodowej tożsamości. W państwach bloku wschodniego nie dopuszczano religii do życia publicznego, zdominowanego przez ateizm, stąd dzisiaj dla większości ludzi żyjących w byłym bloku wschodnim bycie chrześcijaninem (czy to katolickim, czy prawosławnym) jest ważnym składnikiem ich tożsamości narodowej. Natomiast w Europie Zachodniej większość ludzi nie uważa, że religia jest główną częścią ich tożsamości narodowej. Dla przykładu we Francji i Wielkiej Brytanii większość ankietowanych stwierdziła, że bycie chrześcijaninem nie jest ważne dla bycia prawdziwym Francuzem lub Brytyjczykiem. Oczywiście nie każdy kraj w Europie wpisuje się w ten schemat, bo np. w Czechach, Łotwie i Estonii zdecydowana większość ludzi twierdzi, że bycie chrześcijaninem nie jest ważne dla ich tożsamości narodowej.

Wybór literatury

Bernitz H., Victoria Enkvist V. (red.), Freedom of Religion: An Ambiguous Right in the Contemporary European Legal Order. Swedish Studies in European Law, Bloomsbury Publishing 2020.

Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE, Hate Crime Reporting, hatecrime.osce.org

Blicharz G., Freedom of Speech A Comparative Law Perspective, Wydawnictwo IWS, 2019.

Csink L.,The Legal Regulation of Religious Symbols in the Public Sphere in Hungary. W: Paweł Sobczyk (red.) Religious Symbols in the Public Sphere, pp. 73–102. Budapest–Miskolc, Ferenc Mádl Institute of Comparative Law–Central European Academic Publishing.

Johnson T.M., Zurlo G.A. (red.), World Christian Database, Wyd. Brill, 2022.

Ministère de l’Intérieur et des Outre-mer, Loi confortant le respect des principes de la République : premier bilan et perspectives, un an après sa promulgation. Dossier de presse, 6 październik 2022, https://www.interieur.gouv.fr/sites/minint/files/medias/documents/2022-10/06-10-2022-Dossier-de-presse-Loi-confortant-le-respect-des-principes-de-la-Republique-2022_0.pdf

Observatory on Intolerance and Discrimination against Christians in Europe, Annual Report 2021, https://www.intoleranceagainstchristians.eu/fileadmin/user_upload/publications/files/Annual_Report_2022_-_ONLINE_Web_View_Final.pdf

Observatory on Intolerance and Discrimination against Christians in Europe, Perceptions on Self-Censorship: Confirming and understanding the 'Chilling Effect, https://www.intoleranceagainstchristians.eu/fileadmin/user_upload/publications/files/Chilling_Effect_2022_-_ONLINE_Version_A4.pdf

Observatory on Intolerance and Discrimination against Christians in Europe, Under pressure: Human Rights of Christians in Europe, https://www.intoleranceagainstchristians.eu/fileadmin/user_upload/publications/files/Under_Pressure_Top_Five_Report_2020_01.pdf

Pew Research Center, Oct. 29, 2018, “Eastern and Western Europeans Differ on Importance of Religion, Views of Minorities, and Key Social Issues”, https://www.pewresearch.org/religion/wp-content/uploads/sites/7/2018/10/Eastern-Western-Europe-FOR-WEB-1.pdf

U.S. Department of State, 2021 Report on International Religious Freedom: France, 2 czerwca 2022, https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/france/

U.S. Department of State, 2021 Report on International Religious Freedom: Germany, 2 czerwca 2022, https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/germany/

U.S. Department of State, 2021 Report on International Religious Freedom: Spain, 2 czerwca 2022, https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/spain/

U.S. Department of State, 2021 Report on International Religious Freedom: Sweden, 2 czerwca 2022, https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/sweden/

U.S. Department of State, 2021 Report on International Religious Freedom: United Kingdom, https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/united-kingdom/

U.S. Department of State, 2021 Report on International Religious Freedom: Hungary, https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/hungary/

Witte J. Jr., The Blessings of Liberty: Human Rights and Religious Freedom in the Western Legal Tradition, Cambridge Studies in Law and Christianity, Cambridge University Press 2022.

dr Weronika Kudła, Laboratorium Wolności Religijnej