Ochrona wolności religijnej w Polsce – stan prawny a rzeczywistość

– Mamy do czynienia w Polsce z radykalną tendencją wzrostową w obszarze naruszeń wolności religijnej – pisze w swej analizie dla KAI dr Przemysław Komorowski z Laboratorium Wolności Religijnej w Toruniu. Badacz dodaje, że „skala wzrostu naruszeń pokazuje z jednej strony istotny spadek szacunku dla katolicyzmu w społeczeństwie, z drugiej zaś nieskuteczność norm prawnych w zakresie prewencji”.

Polska od wieków nie ma powodów do wstydu w kontekście dbałości o poszanowanie wolności religijnej. Oczywiście inny wymiar miało ono w średniowieczu, inny ma obecnie, jednakże śmiało można stwierdzić, że zawsze byliśmy w awangardzie Europy w tym zakresie. Już w początkach XIV w. Paweł Włodkowic, zwany ojcem tolerancji religijnej w Europie, podważał prawo Krzyżaków do zbrojnego nawracania pogan. To w Rzeczpospolitej szlacheckiej możliwe było sprawowanie najwyższych urzędów przez protestantów, zaś Żydzi, Tatarzy czy Karaimi cieszyli się – na mocy nadawanych przywilejów – swobodami religijnymi.

1. Współczesna prawna ochrona wolności religijnej w Polsce

Obecnie ochrona wolności religijnej ma silne podstawy prawne zarówno na gruncie międzynarodowym, jak i krajowym. W polskiej Konstytucji jest ona unormowana w kilku miejscach. Artykuł 53 mówi m.in. że: „1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. 2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują (…)”. Ponadto wolność religijna obejmuje też prawo do nauczania w szkołach religii kościołów i związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej (art. 53 ust. 4) oraz prawo rodziców do wychowywania dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3 w zw. z art. 48 ust. 1). Niezwykle istotne uregulowanie podkreślające rangę wolności religii zawiera także art. 233 ust. 1 Konstytucji RP, który stwierdza, że wolności tej nie może ograniczać ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego. Gwarancje na korzyść wolności religijnej zostały ukształtowane nie tylko w aspekcie praw indywidualnych wyznawców oraz ich ochrony. Mają także swój wymiar zbiorowy, odnoszący się do kościołów i związków wyznaniowych, do wspólnot i grup religijnych. Wskazuje na to choćby artykuł 25 Konstytucji, mówiący o poszanowaniu ich autonomii oraz współdziałaniu z państwem „dla dobra człowieka i dobra wspólnego”. Najdokładniej podchodzi do problemu gwarancji zbiorowych osobna ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. 1989 Nr 29 poz. 155 z późn. zm.). Ustawowa ochrona wolności religijnej wynika także z przepisów karnych. Kodeks karny poświęca osobny rozdział XXVI przestępstwom przeciwko wolności sumienia i wyznania. Jako czyny karalne zostały tam wymienione: ograniczanie człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość (art. 194), złośliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej (art. 195) oraz obrażanie uczuć religijnych innych osób poprzez znieważanie publiczne przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych (art. 196). Należy także wspomnieć o ochronie praw wynikających z wolności religijnej na gruncie prawa cywilnego – art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego zapewniają ochronę dóbr osobistych, do których bez wątpienia należą wolności religii oraz uczucia religijne (choć nie są to dobra wprost wymienione w tychże przepisach).

W tym miejscu należy uzupełnić te bogate gwarancje wolności religijnej o szczególną pozycję chrześcijaństwa w polskim porządku prawnym. Już bowiem w preambule Konstytucji mowa jest o kulturze zakorzenionej w „chrześcijańskim dziedzictwie Narodu”, a zgodnie z art. 5 władze polskie są obowiązane do strzeżenia dziedzictwa narodowego. Nie sposób także nie wspomnieć o wyjątkowej pozycji Kościoła katolickiego w Polsce, potwierdzonej konkordatem zawartym 28 lipca 1993 r. między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską. Preambuła tegoż dokumentu podkreśla „rolę odegraną przez Kościół w tysiącletnich dziejach Państwa Polskiego oraz znaczenie pontyfikatu Jego Świątobliwości Papieża Jana Pawła II dla współczesnych dziejów Polski”.

2. Stan prawny a rzeczywistość

Mając w pamięci przytoczone uregulowania prawne, należy zauważyć, że sposób stosowania obowiązujących norm zależy od wielu czynników, w tym od interpretacji przepisów przez organy sądownicze czy panujących w danym czasie stosunków społecznych. Istotnym zagadnieniem w tych rozważaniach jest także skuteczność prawnej ochrony danego dobra – a zatem odpowiedź na pytanie, czy obowiązujące normy prawne realnie chronią wolność religijną i czy sankcje związane z naruszaniem takiego dobra spełniają swoje funkcje, w tym funkcję prewencyjną.

a) analiza danych statystycznych

Laboratorium Wolności Religijnej prowadzi aktywność związaną z monitorowaniem wszelkiego rodzaju przejawów dyskryminacji na tle przynależności wyznaniowej i reagowaniem na nie. W tym celu corocznie przygotowywany jest raport przedstawiający przypadki naruszenia prawa do wolności religijnej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Jego opracowanie w oparciu o analizę zebranych danych, wraz z ukazaniem tendencji i zmian w stosunku do roku poprzedniego oraz w odniesieniu do skali zjawiska w wybranych krajach europejskich, odbywa się pod koniec każdego roku kalendarzowego. Naruszenia podzielono na siedem kategorii:

I. Fizyczne ataki na osoby wierzące (duchownych i świeckich) – zachowania bezpośrednio godzące w najwyższe dobra: życie lub zdrowie człowieka, o ile towarzyszy im kontekst religijny (duchowni, uczestnicy nabożeństw) i pobudki antyreligijne są ewidentne;

II. Niszczenie i znieważanie miejsc kultu (kościoły, kapliczki, cmentarze);

III. Niszczenie i znieważanie symboli religijnych i przedmiotów czci religijnej (krzyże, figurki, obrazy świętych) – do pierwszego typu zachowań (niszczenie) kwalifikują się akty wandalizmu, do drugiego (znieważanie) – niszczenie z zamiarem znieważenia uczuć religijnych; typ przestępstwa zależy też od motywacji sprawcy i okoliczności, w jakich działał;

IV. Ograniczanie publicznego wyznawania wiary (złośliwe zakłócanie sprawowania aktów religijnych: modlitwy, liturgii) – zdarzenie uniemożliwiające publiczne realizowanie wolności religijnej: ktoś nie dopuszcza wiernych do kościoła, podnosi fałszywy alarm przed nabożeństwem etc. Naruszenia w postaci ograniczania publicznego wyznawania wiary mogą łączyć się z aktem niszczenia lub znieważania, niemniej te elementy nie muszą występować;

V. Dyskryminacja ze względu na przekonania religijne (ograniczanie praw z powodu wyznawanej wiary) – sytuacje, gdy osoby pozbawiane są przysługujących im praw tylko z powodu przynależności religijnej (prawo zobowiązań czy relacje pracownicze etc.);

VI. Nawoływanie do nienawiści na tle różnic wyznaniowych albo znieważanie grupy ludności lub jakiejś osoby z powodu jej przynależności wyznaniowej – niefizyczne ataki na osoby wierzące (pojedyncze lub na grupę osób): mowa nienawiści lub znieważanie osób z uwagi na ich przynależność wyznaniową (obraźliwe słowa, nawoływanie do nienawiści);

VII. Inne – zdarzenia, których nie można zaklasyfikować do żadnej z powyższych kategorii.

Pierwszy raport dotyczył roku 2019, w którym zanotowano 72 przypadki naruszeń. Kolejny rok przyniósł 311 przypadków naruszeń prawa do wolności religijnej w Polsce, podanych do wiadomości publicznej za pośrednictwem mediów oraz zgłoszonych do Ośrodka Informacyjno-Konsultacyjnego Laboratorium Wolności Religijnej. Raport za rok 2021 zawiera natomiast 158 przypadków naruszeń. Analizując same liczby, należy stwierdzić, że mamy do czynienia w Polsce z radykalną tendencją wzrostową w obszarze naruszeń wolności religijnej. Ogólna liczba naruszeń dokonanych w roku 2021 zmniejszyła się w porównaniu do roku 2020 (odnotowano wówczas 311 przypadków), znacznie jednak przewyższa ona liczbę aktów motywowanych antyreligijnie z roku 2019 (łącznie 72 przypadki).

Na szczególną uwagę zasługują wydarzenia roku 2020, a więc eskalacja naruszeń w postaci niszczenia miejsc kultu oraz nawoływania do nienawiści względem duchowieństwa katolickiego, dokonane na terenie Polski po wydaniu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie ochrony życia poczętego (tylko w dniach 22–31 października 2020 r. w związku z działaniami Ogólnopolskiego Strajku Kobiet odnotowano 141 ataków skierowanych przeciwko Kościołowi rzymskokatolickiemu). Ponad 86% naruszeń prawa do wolności religii w Polsce w 2021 roku dotykało bezpośrednio wyznawców katolicyzmu (136 przypadków). Zdarzenia zgłoszone na policję lub do prokuratury stanowiły ponad 70% wszystkich ujętych w raporcie przypadków, co oznacza, że w odniesieniu do roku 2020 znacznie wzrósł odsetek przestępstw antyreligijnych zgłaszanych odpowiednim służbom (wzrost o 24,59%).

Skala wzrostu naruszeń pokazuje z jednej strony istotny spadek szacunku dla katolicyzmu w społeczeństwie, z drugiej zaś nieskuteczność norm prawnych w zakresie prewencji. Należy jednak zwrócić uwagę na wzrost świadomości osób wierzących oraz wspólnot religijnych odnośnie do przysługujących im praw oraz form ochrony, na co wskazuje zwiększająca się zgłaszalność potencjalnych naruszeń.

b) Wyzwania w obszarze ochrony praw chrześcijan w Polsce

Ochrona praw chrześcijan i wspólnot chrześcijańskich w Polsce wynika wprost z gwarancji wolności religijnych – zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Jednakże chrześcijaństwo, o czym była mowa, odgrywa wyjątkową rolę w kształtowaniu państwowości i kultury Rzeczypospolitej Polskiej. Z tego też względu zarówno państwo polskie, jak i społeczeństwo stoi przed wyzwaniem skutecznej ochrony naszego dziedzictwa narodowego z jednej strony oraz praw osób wierzących – z drugiej. Postępująca sekularyzacja społeczeństw zachodnich promieniuje także na polskie społeczeństwo. Prowadzi to do postulatów prywatyzacji religii. Wzrost liczby osób areligijnych bądź preferujących prywatne formy religijności kształtuje krajobraz polityczny i ideowy (choćby w sferze symboli czy edukacji). Poniżej wskazano wybrane, istotne problemy dotyczące ochrony wolności religijnej chrześcijan w Polsce.

Złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu aktów religijnych oraz obraza uczuć religijnych (art. 195 i 196 kk)

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na skuteczność ochrony praw chrześcijan gwarantowanej w polskim kodeksie karnym. Analiza wybranych przypadków naruszeń wolności religijnej pokazuje częstokroć iluzoryczność tejże ochrony wynikającą z określonej interpretacji wskazanych przepisów przez organy sądownicze. W przypadku art. 195 kodeksu karnego kluczowym problemem w kontekście skuteczności okazuje się konieczność wykazania przez organy ścigania „złośliwego” charakteru działania sprawcy. Jak pokazuje praktyka, zakłócanie najważniejszego obrzędu religijnego chrześcijan, jakim jest Eucharystia, nie jest traktowane przez polskie sądy jako „złośliwe”. W nieodległej czasowo sprawie oskarżony, w trakcie trwającej Mszy św., stanął tyłem do ołtarza i zaprezentował transparenty z napisami: „Kobieto! Sama umiesz decydować” oraz „Kobiety powinny mieć prawo decydowania czy urodzić czy nie, a nie państwo w oparciu o ideologię katolicką”. Sąd rejonowy w Toruniu stwierdził, iż czyn taki nie jest „złośliwy”, gdyż wskazane działanie nie może być uznane za „nachalne”, było bowiem ograniczone do krótkiego, milczącego zaprezentowania transparentu. Obecne brzmienie tego przepisu pozostawia bardzo duży margines oceny organom sądowniczym, co – jak pokazują statystyki policyjne i sądowe – skutkuje wyjątkowo niskim poziomem skazań – w roku 2020 liczba wszczętych postępowań z tytułu art. 195 kk wynosiła 27; stwierdzonych przez policję przestępstw było już 14, zaś ostatecznie skazanych – 10 osób. W roku 2021 skazane na podstawie przytoczonego przepisu zostały jedynie 3 osoby.

W kontekście obrazy uczuć religijnych (art. 196 kk) należy podnieść przede wszystkim problem subiektywizmu takiej konstrukcji normatywnej. Wielokrotnie organy sądowe uznawały, że dane zachowania, przedstawienia wizualne czy happeningi, choć mogły subiektywnie obrażać poszczególnych wierzących, to jednak na potrzeby procesu karnego należy na nie spojrzeć w sposób jak najbardziej zobiektywizowany. Rzecz w tym, że tej „obiektywizacji” dokonują każdorazowo konkretni sędziowie, kierując się zasadniczo własną oceną sytuacji. I tak wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej z wpisanymi w nimby kolorami tęczy w układzie flagi LGBT czy zdjęcie męskich genitaliów umieszczone w celach artystycznych na symbolu krzyża nie obrażają, zdaniem sądów, uczuć religijnych. Można też zniszczyć Biblię czy podeptać wizerunek Matki Boskiej, jak uczynił to znany muzyk Adam Darski, jeśli tylko uprzedzi się odbiorców, że treści, które będą prezentowane, mogą obrażać uczucia religijne.

Mikroagresje

Proces sekularyzacji polskiego społeczeństwa paradoksalnie nabrał tempa po upadku ustroju komunistycznego. Dołączenie do globalnego świata zachodniego, wzrost dobrobytu i szereg innych przyczyn, na które wskazują badacze zjawiska, przełożyły się znacząco na zmniejszenie poziomu religijności naszego społeczeństwa. Prowadzone rokrocznie badania statystyczne nie pozostawiają odnośnie do tego żadnych wątpliwości. Niestety proces odchodzenia od religii łączy się często z negowaniem systemu wartości i wizji świata osób wierzących. Prowadzi to do natężenia zachowań, które badacze określają mianem „mikroagresji”. Są to powszechnie akceptowane i subtelne komunikaty ukazujące niechęć do określonej grupy społecznej. Mikroagresje w znaczący sposób przyczyniają się do tworzenia negatywnej atmosfery wokół grupy docelowej, w tym przypadku – osób wierzących. Mikroagresje mogą przybierać postać niewerbalną (mowa ciała), jednak w przeważającej części chodzi o wypowiedzi, które powielają stereotypy, lekceważą sferę duchową, formułują zarzuty związane z brakiem „naukowości”. Niosą one ze sobą ośmieszanie, oczernianie czy etykietowanie osób wierzących. Jak wskazują badania statystyczne prowadzone na zlecenie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości („Poziom uprzedzenia względem wyznawców religii w Polsce”, Warszawa 2019), co najmniej jedna trzecia osób wierzących spotkała się w swoim życiu przynajmniej raz z traktowaniem dyskryminacyjnym z uwagi na wyznawaną wiarę.

Obszarem, który jest obecnie szczególnie narażony na mikroagresje z uwagi na wiarę, jest edukacja. Dzieci i młodzież uczęszczające na katechezę w wielu miejscach w Polsce zaczynają stanowić mniejszość w swoich klasach. Coraz częściej dotyka ich z tego powodu ostracyzm grupy rówieśniczej. Nie lepiej wygląda sytuacja katechetów – świeckich, jak i duchownych – oraz nauczycieli otwarcie przyznających się do swojej wiary. Wydziały katechetyczne poszczególnych diecezji Kościoła katolickiego informują o przypadkach wrogości ze strony innych nauczycieli, jak i dyskryminacji ze strony dyrekcji szkół.

Symbole religijne

Na koniec warto również zasygnalizować problematykę obecności symboli religijnych w przestrzeni publicznej. Charakterystyczna przestrzeń europejskich miast, nad którymi górują wieże kościołów, naznaczona jest bogatą symboliką religijną, która w wielu miejscach budzi sprzeciw środowisk ateistycznych. Podobne tendencje widoczne są także w Polsce. Obecność krzyża w polskiej przestrzeni publicznej stanowi od pewnego czasu temat debat publicznych. W 2011 roku grupa posłów złożyła wniosek o usunięcie krzyża z sali posiedzeń sejmu RP, podnosząc naruszenie przepisów konstytucyjnych, jak i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, dotyczących bezstronności i neutralności organów publicznych w kwestiach światopoglądowych. Wniosek został odrzucony, a w opinii prawnej dotyczącej tej sprawy prof. Lech Morawski trafnie wskazał: „[…] tak jak obecność krzyża nie pozostaje w żadnym związku z bezstronnością działań władz publicznych, tak nie ma ona nic wspólnego z <<niezależnością i autonomią>> obu tych instytucji. Wnioskodawcy zdają się nie pojmować, że istnieje różnica między szacunkiem do symboli, w których wyraża się tożsamość narodowa obywateli danego państwa, a bezstronnością jego aktów prawodawczych i praktyk politycznych i tak jak zdjęcie krzyża nie uczyni państwa bardziej bezstronnym, tak jego pozostawienie nie uczyni go mniej bezstronnym”. Obecność krzyża w salach szkolnych może również budzić kontrowersje, jeśli rodzic/rodzice bądź uczniowie wskażą, że narusza to ich wolność religijną. O usunięciu symbolu religijnego może też zadecydować sama dyrekcja szkoły. Jak dotychczas większość tego typu spraw rozstrzygana była w duchu demokracji bezpośredniej społeczności szkolnych, jednak w dobie coraz to dalej idących polityk antydyskryminacyjnych sprzeciw jednostki może – w nieodległej przyszłości – przeważyć nad wolą wspólnoty.

dr Przemysław Komorowski, Laboratorium Wolności Religijnej

Wybrana literatura:

Dobrzeniecki, K., Wolność religii i przekonań, w: Balcerzak, M., Sykuna, S. (red.), Leksykon ochrony praw człowieka. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2010.
Gronowska, B., Jasudowicz, T., Balcerzak, M., Lubiszewski M., Mizerski M., Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2009.
Horvat, S., Czy wiesz, jak rozpoznać mikroagresje skierowane przeciwko wierzącym?, https://laboratoriumwolnosci.pl/czy-wiesz-jak-rozpoznac-mikroagresje-skierowane-przeciwko-wierzacym/, dostęp 15.11.2022.
Jasudowicz, T., Wolność religii. Wybór materiałów. Dokumenty. Orzecznictwo, Toruń 2001.
Jasudowicz, T., Prewencja stosowania przemocy i gróźb bezprawnych na tle przynależności wyznaniowej oraz ochrona wolności religijnej sensu largo, Toruń 2020.
Komorowski, P., Ochrona wolności religijnej w systemie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Analiza krytyczna, Toruń 2020.
Morawski, L., Opinia w sprawie wniosku grupy posłów z dnia 9 listopada 2011 r. o wydanie zarządzenia nakazującego usunięcie krzyża łacińskiego, znajdującego się w sali posiedzeń Sejmu RP, http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/4A06C596A4DE37E0C125796E002FAD30/$file/opinia_Morawski.pdf, dostęp 15.11.2022.
Poziom uprzedzenia względem wyznawców religii w Polsce, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2019.
Sorka, K., Analiza aktualnego polskiego orzecznictwa w zakresie wolności religijnej, Warszawa 2019.
Warchałowski, K., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004.
Wolność religijna w Polsce. Raport statystyczny, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC im. Witolda Zdaniewicza, Warszawa 2019.