Zmarł Kenzaburo Ōe – laureat Nagrody Nobla, piszący o godności ludzkiej

Piszę o godności człowieka, na tym ostatecznie skupia się moja twórczość – tak dzieło swojego życia podsumował zmarły 3 marca japoński noblista Kenzaburo Ōe. Pisał on i działał w duchu pacyfizmu i rozliczania się z militarystyczną przeszłością swojego kraju. Zaowocowało to m.in. niewymazywaniem z podręczników szkolnych wzmianki o tym, że „armia ponosiła odpowiedzialność za zbiorowe samobójstwa wielu mieszkańców Okinawy (w końcowej fazie wojny)”.

Drugim ważnym wymiarem jego twórczości było zmierzenie się z nieuleczalną chorobą urodzonego w 1963 jego syna Hikariego. Pisarz nie uległ pokusie ucieczki od tego problemu i potrafił cały ten proces odpowiednio wyrazić w kilku swoich utworach. Na świecie najbardziej chyba znana jest jego „Sprawa osobista” (Kojinteki na taiken), za która m.in. otrzymał w 1994 literacką Nagrodę Nobla.

O tym wszechstronnym temacie odkrywania ludzkiej godności napisał szerzej m.in. „New York Times” we wspomnieniu pośmiertnym 13 marca br. (zaraz po ogłoszeniu informacji o śmierci pisarza w Japonii).

Na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku dwudziestokilkuletni Ōe, mimo że otrzymał już kilka wyróżnień za swoje teksty, poczuł, że opuszcza go wena twórcza i – co wśród japońskich artystów nie jest rzadkie – myślał nawet o popełnieniu samobójstwa. Jednakże w 1963 pojawiło się w jego życiu coś, co na zawsze zmieniło jego życie. W czerwcu tego roku urodził się jego syn z wadą mózgu. Lekarze stwierdzili, że konieczna jest operacja, gdyż w przeciwnym wypadku chłopiec umrze, zaznaczyli jednak, że po tej interwencji chirurgicznej pozostanie on niepełnosprawny psychicznie. Ojciec próbował najpierw uciec od tego problemu, uczestnicząc w konferencji antyjądrowej w Hiroszimie.

36 lat później, w 1999 w wywiadzie dla „New Yorkera” zwierzył się, że „uciekałem wówczas od własnego dziecka. Był to okres w moim życiu, którego teraz się wstydzę”. W dalszej części tej rozmowy Ōe wskazał na ważne spotkanie z dr. Fumio Shigeto – dyrektorem szpitala w Hiroszimie, który zajmował się ofiarami wybuchu bomby A z 1945 r. „Ten młody lekarz natchnął mnie, mówiąc, że «jeśli są wśród nas cierpiący, poranieni, to musimy coś dla nich robić, próbować ich leczyć, nawet wtedy, gdy jeszcze nie wynaleziono odpowiednich metod tego leczenia». Słuchając go poczułem wstyd, że jako ojciec nic nie robię dla swojego syna, który nawet nie potrafi wyrazić swojego bólu”.

To wtedy powstała nowela „Sprawa osobista”, w której młodemu dobrze zapowiadającemu się naukowcowi rodzi się dziecko z wadą mózgu. Tak jak autor, on tez ucieka od problemu, ale nie na konferencję do Hiroszimy, lecz do swojej kochanki. Dziecko zaś zamierza powierzyć opiece pewnemu lekarzowi, który „pozwoli mu spokojnie umrzeć. Oboje zaś z kobietą chcą uciec na wakacje do Afryki. Tak się jednak nie staje. W końcu, po wewnętrznie stoczonej ze sobą walce naukowiec postanawia powrócić do swojego dziecka i ratować jego życie, a także do swojej żony. Umacniają się więzi rodzinne, czym zadziwia nawet własną teściową.

Podobne tematy można znaleźć w kilku następnych dziełach Ōe. Na przykład w tle „Futbolu ery Man`en” jest dziecko, które popadło w całkowitą demencje i stało się przyczyną stresu całej rodziny. Utwór opowiada o dwóch braciach żyjących na wyspie Sikoku. W tle są tam także wydarzenie sprzed ponad stu lat: powstanie chłopów walczących o swoją godność, ale też kazirodztwo i samobójstwo. Opowieść kończy się jednak „czymś w rodzaju pojednania i nadziei”. W odniesieniu także do tego dzieła pisarz został dostrzeżony w Sztokholmie i nagrodzony za „tworzenie z poetycką siłą świata, w którym życie i mit łączą się, tworząc niepokojący obraz dzisiejszej sytuacji ludzkiej”.

Przyszły noblista urodził się 31 stycznia 1935 w wiosce Ōse (obecnie część miasta Uchiko) na wyspie Sikoku. W 1954 roku ukończył liceum w Matsuyamie i jeszcze tego samego roku przeniósł się do Tokio, aby na tamtejszym uniwersytecie studiować (w latach 1954–59) literaturę francuską. Wtedy też zadebiutował opowiadaniem „Kimyō na shigoto” (Dziwne zajęcie, 1957), a następnie napisał „Shisha no ogori” (Hojność umarłych, 1957), „Shiiku” (Zdobycz, 1958).

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku jego twórczość była naznaczona bolesnym doświadczeniem wychowywania syna urodzonego z wadą mózgu. Wątek odpowiedzialności za bliskich, którzy wymagają pomocy, jest widoczny we wspomnianych utworach: „Sprawa osobista” (1964) czy „Futbol ery Man`en” (1967), a także w „Sora no kaibutsu Aguii” (Potwór z nieba Aguii, 1964). Natomiast w „Kōzui wa waga tamashii ni oyobi” (Powódź sięga mej duszy, 1973) pisarz poruszał zagrożenia istnienia w epoce atomowej, a w „Dōjidai gēmu” (Gry symultaniczne, 1979) przedstawił historię japońskiego społeczeństwa alternatywnego, które wybrało drogę harmonii z przyrodą.

W cyklu pięciu opowiadań „«Rein-tsuri» o kiku onnatachi” (Kobiety słuchające «Drzewa deszczowego», 1982) pisarz przybliża czytelnika do moralnej nicości zagrażającej bohaterom na Hawajach, w Japonii i Meksyku. To rzeczywiste, a zarazem metaforyczne drzewo, zostaje spalone wraz z przytułkiem dla umysłowo chorych na Hawajach. Ogień, który je pochłonął, może wkrótce spalić cały świat – przestrzegł autor.

W latach dziewięćdziesiątych ukazało się jego najobszerniejsze dzieło, trylogia „Moeagaru midori no ki” (Gorejące zielone drzewo, 1993–95), po czym ogłosił, że nie będzie już pisać powieści. Ale już w 1999 roku wydał „Chūgaeri” (Salto), a następnie „Chenjiringu” (lub „Torikaeko” – Odmieniec, 2000) oraz „Ureigao no dōji” (Chłopiec o ponurej twarzy, 2002).

Gdy w 1994 Komitet Nagrody Nobla szwedzkiej Akademii Nauk przyznawał ją japońskiemu pisarzowi, uzasadnił to następująco: „Kenzaburō Ōe jest pisarzem, który z poetycką siłą tworzy wyobrażony świat, w którym życie i mit łączą się, tworząc niepokojący obraz dzisiejszej ludzkiej sytuacji”.