Współczesne finansowanie Kościołów na Słowacji i w Czechach

O ile państwo słowackie – w nawiązaniu dawnego systemu austro-węgierskiego, kontynuowanego także za czasów komunistycznych – wciąż wypłaca duchownym wynagrodzenia, który będzie bazować na dochodach uzyskanych ze zwróconych majątków, a także oczywiście na tradycyjnych ofiarach.

Na Słowacji i w Czechach, podobnie jak w Polsce począwszy od przełomowych lat 90-tych toczą się z różnym nasileniem dyskusje dotyczące sposobu finansowania działalności Kościołów. Co jakiś czas pojawiają się inicjatywy społeczne lub polityczne, zmierzające do ograniczenia finansowania przez państwo działalności religijnej. I o ile między poszczególnymi Kościołami, niezależnie od państwa ich funkcjonowania, nie ma pełnej zgody, co do preferowanej formy państwowego wspierania ich działalności, o tyle największe z nich, zarówno na Słowacji, jak i w Czechach, co do zasady zgodnie podkreślają konieczność państwowego zadośćuczynienia za krzywdy (w tym finansowe) zaznane w czasach minionego ustroju i podkreślają znaczenie działalności niebezpośrednio religijnej, w tym przede wszystkim charytatywnej, edukacyjnej i w ochronie zdrowia, prowadzonej przez nie na rzecz społeczeństwa i państwa. Znalazło to swoje potwierdzenie również podczas procesów ustawodawczych, zwłaszcza w czasie konsultacji poprzedzających przyjmowanie ustaw zastępujących komunistyczną Ustawę o gwarancjach z 1949 r.

Niemniej jednak ustalenie powszechnie akceptowalnego modelu jest bardzo trudne również z powodu różnych oczekiwań poszczególnych kościołów i innych wspólnot religijnych wynikających z różnych struktur organizacyjnych, różnego poczucia misji oraz różnej pozycji w społeczeństwie. Przy czym zwłaszcza w ostatnim aspekcie wyraźnie zarysowuje się różnica między realiami słowackimi – gdzie religijność, w tym szczególnie sformalizowana ma stosunkowo wysoki współczynnik, a czeskimi – charakteryzującymi się wiodącym ateizmem i ukształtowanym na jego gruncie podejściem do Kościołów. W naturalny sposób inne rozwiązania preferują duże wspólnoty, szczególnie dominujący na Słowacji i tradycyjnie dobrze zorganizowany w Czechach Kościół Katolicki, inne zaś, wspólnoty małe. Te ostatnie, zwłaszcza w warunkach słowackich w znacznej mierze dążyły do utrzymania obowiązującego w czasach komunistycznych modelu finansowania działalności religijnej, co poza aspektem finansowym mogło mieć związek z określonymi powiązaniami personalnymi.

Przy omawianiu modeli finasowania Kościołów warto zauważyć, że uwzględniając podział podmiotów uczestniczących w wytwarzaniu słowackiego i czeskiego PKB na podmioty należące do sektora: publicznego (I), rynkowego (II) i niezyskownego, obejmującego działalność non-profit (III), Kościoły mogą być zaliczone do III sektora. Jedną z cech charakterystycznych funkcjonowania trzeciosektorowych podmiotów jest umożliwienie im pozyskiwania finansowania z różnych źródeł, w tym także od podmiotów należących do sektorów I i II oraz z własnej działalności zarobkowej (choć co ważne, nie nastawionej bezpośrednio na zysk będący wartością samą w sobie). Następną godną zauważenia cechą jest prowadzenie działalności Kościołów również w obszarze zainteresowania sektora publicznego – chodzi przede wszystkim o ochronę zdrowia, pomoc socjalną, działalność charytatywną, edukację i wychowanie, szkolnictwo wyższe i naukę – co w sposób oczywisty skutkuje odciążaniem w tym zakresie organizacji państwowej (publicznej) ale też rodzi możliwość oczekiwania ze strony państwa przez uprawnione podmioty wyznaniowe przynajmniej partycypowania w finansowaniu takiej działalności.

Finansowanie Kościołów w Czechach obecnie

Obecnie głównym aktem prawnym zastępującym ustawę o gwarancjach z 1949 r. i regulującym funkcjonowanie w Czechach Kościołów jest ustawa z dnia 27 listopada 2001 r. o wolności wyznania religijnego i sytuacji kościołów i wspólnot religijnych oraz o zmianie niektórych ustaw (ustawa o kościołach i wspólnotach religijnych), opublikowana w 2002 r. pod nr 3. Zgodnie z § 27 tej ustawy Kościoły są finansowane przede wszystkim za pomocą: wpłat (příspěvky) osób fizycznych i prawnych; dochodów (příjmy) ze sprzedaży i wynajmu/dzierżawy (pronájmu) majątku ruchomego, nieruchomego i wartości niematerialnych Kościołów; odsetek od depozytów; darowizn i spadków; zbiórek i wpływów z części wpływów (sbírky a příspěvky z části výtěžků) zgodnie z aktualną w danym czasie ustawą o zbiórkach publicznych; pożyczek i kredytów; dochodów z prowadzonej działalności gospodarczej lub innej działalności zarobkowej; dotacji.

W dniu 1 stycznia 2013 r. weszła w życie ustawa z dnia 8 listopada 2012 r. o rozliczeniach majątkowych z kościołami i wspólnotami religijnymi (dalej jak ustawa o rozliczeniach), która zakończyła dotychczasowy czeski model finansowania Kościołów. Począwszy od 2013 roku z budżetu państwa wypłacane są rekompensaty finansowe (finanční náhrada) Kościołom dotkniętym rządami komunistycznymi, które zawarły z państwem ugodę. Zgodnie z § 15 ust. 3 ustawy o rozliczeniach rekompensata finansowa zostanie wypłacona w trzydziestu następujących po sobie rocznych ratach. Wysokość raty rocznej oblicza się jako stosunek niespłaconej kwoty rekompensaty finansowej do liczby rocznych rat pozostałych jeszcze spłaty. Roczna rata rekompensaty finansowej jest wypłacana przez czeskie Ministerstwo Kultury do dnia 31 grudnia roku kalendarzowego, na który jest przeznaczona, a po wypłacie pierwszej rocznej raty kwota zaległej rekompensaty finansowej będzie corocznie zwiększana o roczną stopę inflacji opublikowaną przez Czeski Urząd Statystyczny za rok kalendarzowy o dwa lata poprzedzający rok kalendarzowy wypłaty konkretnej rocznej raty.

W tzw. okresie przejściowym (přechodné období) przez okres 17 lat, począwszy od 2013 r., wskazane Kościoły mają prawo do składki wspierającej ich działalność (příspěvek na podporu jejich činnosti). Przez pierwsze trzy lata okresu przejściowego składka ta była równa całości kwoty przyznanej danemu Kościołowi w 2011 r. na podstawie ustawy o gwarancjach, a począwszy od czwartego roku jest zmniejszana co roku o kwotę odpowiadającą 5 % kwoty wypłaconej w pierwszym roku okresu przejściowego, przy czym składka nie podlega żadnemu podatkowi, opłacie ani innemu podobnemu świadczeniu pieniężnemu.

Finansowa rekompensata ze strony państwa na działalność wyznaniową może być przekazana jedynie wskazanym, zarejestrowanym Kościołom. Począwszy od 2013 r., zgodnie z § 15 ust. 2 ustawy o rozliczeniach, z budżetu państwa za pomocą rekompensaty, która nie obejmuje składki wspierającej działalność w okresie przejściowym, dofinansowano ich ogółem 17: Kościół Apostolski (Apoštolská cirkev) początkowo kwotą 1 056 336 374 Kč (koron czeskich), Braterska Unia Baptystów (Bratrská jednota baptistů) – 227 862 069 Kč; Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (Církev adventistů sedmého dne) – 520 827 586 Kč, Kościół Braterski (Církev bratrská) – 761 051 303 Kč, Czechosłowacki Kościół Husycki (Církev československá husitská) – 3 085 312 000 Kč, Kościół Greckokatolicki (Církev řeckokatolická) – 298 933 257 Kč, Kościół Rzymskokatolicki (Církev římskokatolická) – 47 200 000 000 Kč, Czeskobraterski Kościół Ewangelicki (Českobratrská církev evangelická) – 2 266 593 186 Kč, Kościół Ewangelicko-Augsburski w Republice Czeskiej, (Evangelická církev augsburského vyznání v České republice) – 118 506 407 Kč, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny (Evangelická církev metodistická) – 367 634 208 Kč, Federacja Gmin Żydowskich w Republice Czeskiej (Federace židovských obcí v České republice) – 272 064 153 Kč, Jedność Braterska (Jednota bratrská) – 601 707 065 Kč, Luterański Ewangelicki Kościół Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej (Luterská evangelická církev a. v. v České republice) – 113 828 334 Kč, Wspólnota Religijna Czeskich Unitarian (Náboženská společnost českých unitářů) – 35 999 847 Kč, Cerkiew prawosławna na ziemiach czeskich (Pravoslavná církev v českých zemích) – 1 146 511 242 Kč, Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania (Slezská církev evangelická augsburského vyznání) – 654 093 059 Kč, Kościół Starokatolicki w Republice Czeskiej (Starokatolická církev v České republice) – 272 739 910 Kč .

Prof. Akademii Sztuki Wojennej dr. hab. Konrad Walczuk

***

Referat ten został wygłoszony przez Autora na konferencji „Finansowanie Kościołów. Rozwiązania polskie na tle europejskim”, która odbyła się 7 września w Warszawie.