Niemiecki historyk: watykańskie archiwa przynoszą nowe informacje o Piusie XII

Według historyka z Münster w Niemczech, Huberta Wolfa, archiwa watykańskie z czasów II wojny światowej, które są dostępne od 2020 roku, wymuszają wielokrotną „zmianę paradygmatu” w badaniach. Dotyczy to w szczególności prawie 1700 próśb o pomoc od prześladowanych Żydów do papieża Piusa XII, które Wolf i jego zespół obecnie badają.

Pytanie, czy papież powstrzymywał się od publicznych protestów przeciwko nazistom, aby móc potajemnie pomagać tysiącom Żydów, musi również zostać ponownie rozpatrzone w świetle tych dokumentów. Wolf wygłosił we wtorek wykład na temat „Nowe dokumenty z czasów pontyfikatu Piusa XII i ich znaczenie dla stosunków żydowsko-chrześcijańskich: dialog historyków i teologów” podczas międzynarodowego kongresu na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie.

Zdaniem historyka, jedną ze zmienionych kwestii wynikających z nowo udostępnionych akt jest uświadomienie sobie, że papież, pomimo pełnej władzy w Kościele, miał jedynie ograniczone możliwości w swojej rzeczywistej pracy. Tutaj brak kompetencji i spory dotyczące odpowiedzialności w Kurii Rzymskiej czasami odgrywały ważną rolę. Zamiast pytać, co papież zrobił w obliczu Holokaustu, należało teraz zapytać, co zrobił cały Watykan.

Dotyczy to również wsparcia Watykanu dla ochrzczonych i nieochrzczonych Żydów. Dotychczasowe ustalenia w aktach pokazują w zaskakujący sposób, że z reguły pomagano zarówno ochrzczonym, jak i nieochrzczonym Żydom. Czasami nawet nieochrzczonym Żydom łatwiej było otrzymać pomoc z Watykanu. Wolf wyjaśnił, że papież osobiście zapoznał się z około dziesięcioma procentami próśb i zorganizował pomoc.

Zespół historyków pod kierownictwem Huberta Wolfa zbadał już ponad 6000 petycji skierowanych do Piusa XII. Wolf w wywiadzie dla Radia Watykańskiego podkreślił, że Pius XII nie działał sam. Watykan, jako świecka i duchowa instytucja, był przez wieki kształtowany przez pewne poglądy na temat świata, roli Kościoła w nim i jego pozycji wobec innych narodów i religii. W obliczu bezprecedensowych okrucieństw Holokaustu poglądy te ukształtowały reakcję urzędników skupionych wokół papieża Piusa XII. „Zamiast patrzeć na osobę Piusa XII i Holokaust, należy raczej spojrzeć na Kurię Rzymską i żydowskie ofiary” – powiedział Wolf.

Ważne jest, aby spojrzeć na zakres, w jakim międzynarodowe działania papieskiej dyplomacji humanitarnej zostały ukształtowane i przekształcone w przededniu II wojny światowej; procesy, które rozpoczęły się od fundamentalnych zmian zarówno pod rządami Benedykta XV, jak i Piusa XI, przypomniał historyk Robert Ventresca z King’s University College na Western University.

Historyk podkreślił, że jednocześnie należy krytycznie ocenić polityczne i ideologiczne przesłanki leżące u podstaw tych struktur. „Ostatecznie, dzisiejsze badania mają na celu zrozumienie, w jaki sposób teologia, polityka i dyplomacja nakładały się na siebie i współdziałały, aby określić kierunek papieskiej polityki w czasach ekstremalnych kryzysów humanitarnych” – powiedział Ventresca.

Nowe archiwa dotyczące pontyfikatu Piusa XII – Eugenio Pacellego (1939-1958) otworzyły zupełnie nowy okres badań nad historią dyplomacji, powiedział Matteo Luigi Napolitano z „Universita’ degli Studi del Molise”. Podstawowym problemem było to, że nie można było analizować stosunków międzynarodowych Stolicy Apostolskiej tylko według standardów religijnych lub moralnych. „Szkoła realpolitik” nie zwracała uwagi na rolę Watykanu w stosunkach międzynarodowych, zapominając, że wielu uczonych uważa dziś podejście „realpolitik” za ważne w stosunkach dyplomatycznych Watykanu w dążeniu do pokoju i stabilności międzynarodowej.

Projekt Münster „Proszenie papieża o pomoc” to cyfrowa edycja petycji, które Żydzi kierowali do papieża i Kościoła w czasie Zagłady, przypomniał Wolf. Były to głównie osobiste listy, w których składający petycje sami opisywali swoje potrzeby i zmartwienia, listy od przyjaciół i krewnych, listy od kościelnych lub wpływowych osób oraz listy polecające, a także prośby o ogólną interwencję papieża w imieniu Żydów.

Oprócz transkrypcji tych osobistych petycji, projekt obejmuje inne dokumenty z archiwów watykańskich, które odnoszą się do poszczególnych przypadków, a także oferuje obszerne narzędzia pedagogiczne i dydaktyczne. Opierając się na obfitości dokumentów, którymi zajmuje się projekt, wykład Wolfa zaoferował wybrane tezy, które są ważne dla dialogu żydowsko-chrześcijańskiego. W związku z tym pojawia się pytanie o moc decyzyjną i wolność papieża jako głowy Kościoła, o rolę petycji w edukacji politycznej w czasach nowo rozbudzonego antysemityzmu na całym świecie, o tożsamość lub przynależność poszczególnych autorów petycji, o konflikt między dogmatem a polityką dyplomatyczną Kurii Rzymskiej oraz o rozróżnienie między Żydami a ochrzczonymi Żydami.