RPO: konieczne określenie, w jakich sytuacjach aborcja jest w Polsce legalna

Zakres karalności czynów związanych z przerwaniem ciąży jest częściowo ukształtowany nie ustawą, lecz wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego wydanym w składzie zakwestionowanym przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Konieczne jest zatem podjęcie interwencji legislacyjnej, aby ani pacjentki, ani lekarze nie mieli wątpliwości, w jakich sytuacjach aborcja jest w Polsce legalna. Rzecznik Praw Obywatelskich pisze w tej sprawie do prezesa Naczelnej Rady Lekarskiej i zapewnia, że będzie monitorował implementację wyroku ETPC przez organy władzy publicznej.

Prezes Naczelnej Rady Lekarskiej zwrócił się do Rzecznika Praw Obywatelskich o stanowisko w związku z wątpliwościami środowiska lekarskiego odnośnie do zakresu obowiązywania ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży.

W odpowiedzi na pismo prezesa NRL, Rzecznik zwraca uwagę na następujące kwestie:

Zgodnie z art. 4a ust. 1 ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, przerwanie ciąży może być dokonane wyłącznie przez lekarza, gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej lub gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego.

W wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. (sygn. akt K 1/20) zakwestionowano możliwość dokonania aborcji w sytuacji, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu.

Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw, co spowodowało uchylenie przepisu wskazanego w jego sentencji. W obecnym stanie prawnym nie istnieje procedura pozwalająca na zaskarżenie czy podważenie tego wyroku w sposób, który prowadziłby do „odżycia” normy uznanej w tym wyroku za niekonstytucyjną.

Okolicznością, która nie może być jednak pominięta w ocenie skutków tego wyroku, jest fakt, że został on wydany z udziałem trzech osób nieuprawnionych do orzekania. Potwierdził to Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 14 grudnia 2023 r. w sprawie M.L. przeciwko Polsce.

Na możliwość kwestionowania skutków prawnych orzeczeń TK wydanych w składzie nieodpowiadającym wymogom określonym przez ETPC Rzecznik wskazywał już wcześniej w kontekście wyroku z 7 maja 2021 r. w sprawie Xero Flor p. Polsce (skarga nr 4907/18). RPO podkreślał, że obowiązkiem wszystkich organów państwa polskiego, w tym rządu, jest wyeliminowanie ryzyka wystąpienia tego typu następstw.

W konsekwencji zdaniem RPO orzeczenie w sprawie M.L. przeciwko Polsce powinno być uwzględniane także przez sądy powszechne, w szczególności w kontekście spraw karnych, w których oskarżonemu zarzuca się popełnienie jednego z przestępstw wymienionych w art. 152 § 1- 3 Kodeksu karnego. „Może to mieć znaczenie zwłaszcza w razie przypisania na tej podstawie odpowiedzialności karnej lekarzowi dokonującemu przerwania ciąży, kiedy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu” – pisze RPO.

Jedną z naczelnych zasad odpowiedzialności karnej jest gwarancja, zgodnie z którą czyn zabroniony prawem karnym powinien być określony ustawą (zasada „nullum crimen sine lege”). Zasada ta – przypomina RPO – oznacza, że penalizacja danego zachowania powinna być dokonana w procedurze niebudzącej jakichkolwiek wątpliwości co do jej legalności.

W analizowanej sprawie zakres karalności czynów związanych z przerwaniem ciąży jest aktualnie ukształtowany nie ustawą, lecz wyrokiem TK, który został wydany w składzie zakwestionowanym przez orzeczenie ETPC.

Okoliczność ta nie pozostaje bez znaczenia z punktu widzenia zasady „nullum crimen sine lege”, która powinna być uwzględniana i stosowana przez sądy, w tym sądy karne.

– W konkretnym stanie faktycznym wyrok ETPC mógłby zostać zastosowany przez sąd karny w taki sposób, że sąd uznałby, iż dokonanie czynu, którego karalność wynika z tego wyroku TK, nie skutkuje odpowiedzialnością karną – wskazuje Marcin Wiącek w piśmie do prezesa NRL.

Jak podkreśla, wyrok ETPC winien być uwzględniany także przez sądy cywilne, rozpatrujące sprawy z zakresu nienależytego wykonania umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej. Uwaga ta aktualna będzie także po ewentualnej zmianie rozporządzenia Ministra Zdrowia z 8 września 2015 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, zgodnie z propozycją Minister Zdrowia.

Stan prawny dotyczący zasad wykonywania legalnych zabiegów aborcji może w praktyce rodzić wątpliwości i prowadzić do pojawiania się w przestrzeni publicznej różnych, często sprzecznych interpretacji dotyczących przesłanek legalnego przerywania ciąży. „Sytuacja ta jest niekorzystna przede wszystkim z perspektywy pacjentek, które wciąż pozostają w niepewności co do warunków, w których mogą skorzystać z zabiegu w Polsce” – zwraca uwagę RPO.

Także z perspektywy lekarzy – dodaje – jest to stan wysoce niepożądany. Lekarze dokonujący aborcji na podstawie przesłanki embriopatologicznej – niezależnie od wskazanego stanowiska dotyczącego skutków wyroków ETPC dla praktyki orzeczniczej sądów powszechnych – pozostają w stanie niepewności co do zakresu odpowiedzialności karnej. W sytuacji zaś bezpodstawnego odmówienia wykonania zabiegu mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności odszkodowawczej i dyscyplinarnej. Konsekwencje finansowe mogą też spotkać podmioty lecznicze.

Wskazuje to, zdaniem RPO, na „bezwzględną konieczność podjęcia interwencji legislacyjnej, tak aby zarówno pacjentki, jak i lekarze nie mieli żadnych wątpliwości, w jakich sytuacjach aborcja jest w Polsce legalna”.

Rzecznik Praw Obywatelskich zapewnił prezesa NRL, że będzie monitorował implementację omawianego wyroku ETPC przez organy władzy publicznej, w tym sądy.