Od „Akademii Pobożności” do Tolkiena – tradycje wydawnicze Jasnej Góry

Od „Akademii Pobożności” Mikołaja z Mościsk Mościckiego, dzieł batalistycznych, polskich modlitewników w okresie zaborów do odkrywania Eucharystii we „Władcy Pierścienia” J.R.R. Tolkiena – tak najkrócej można popatrzeć na tradycje wydawnicze paulinów na Jasnej Górze. Obecnie kontynuuje je wydawnictwo „Paulinianum”. Dziś Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich.

Wydawnictwo wyrosło z wielowiekowej tradycji edytorskiej Zakonu Paulinów. Jego nakładem ukazują się przeważnie publikacje o tematyce teologicznej, głównie z zakresu mariologii, związane z kultem Matki Bożej Jasnogórskiej czy pomoce duszpasterskie i formacyjne.

Jak zwraca uwagę Krzysztof Kołaciński z wydawnictwa Paulinianum, wśród publikacji nie brakuje tych z dziedziny apologetyki, szczególnie teraz potrzebnych, by umieć uzasadniać podstawowe zagadnienia wiary chrześcijańskiej. – Ze względu na to, że mamy takie czasy dość niespokojne i zderzenia cywilizacyjne są coraz większe i bardziej odczuwalne, to zachęcamy tych, którzy deklarują się jako katolicy, aby uczyli się bronić wiary i wiedzieli skąd nasz katolicyzm wypływa, co nam daje – wyjaśnia Kołaciński.

Jedną z ostatnich pozycji jest książka amerykańskiego teologa z Luizjany Scotta L. Smitha „Władca Pierścieni i Eucharystia”. Co łączy Białe Drzewo Gondoru z różdżką Jessego czy przepowiednię Bilbo na naradzie u Elronda z Izajaszem? Dzięki książce amerykańskiego teologa odkrywamy fascynujące odniesienia do świata Biblii i Eucharystii, ale też szukamy odpowiedzi, co może np. łączyć starożytną herezję chrześcijańską Pelagiusza z Darthem Plagueisem z „Gwiezdnych Wojen. Według J.R.R. Tolkiena, „jedyną wielką rzeczą do kochania na ziemi była Eucharystia”. O tych odniesieniach w świecie wykreowanym przez angielskiego pisarza opowiada w swojej książce Scott L. Smith.

Nakładem wydawnictwa Paulinianum ukazały się także po raz pierwszy w Polsce konferencje abp. Fultona J. Sheena o Świętej na trudne czasy – karmelitance z Lisieux, czyli „Piękna historia miłosna”. – „Piękna historia miłosna” opowiada do głębi wzruszającą historię relacji św. Teresy do Chrystusa i Zbawiciela do człowieka –  mówi o. Zbigniew Ptak, dyrektor wydawnictwa Paulinianum.

W kręgu zainteresowań Wydawnictwa „Paulinianum” leży także opracowanie edytorskie książek o charakterze popularnonaukowym i popularyzatorskim, przeznaczonych dla szerokiego grona czytelników. Poprzez tego typu publikacje paulini pragną przybliżać znaczenie wyjątkowych w historii Polski miejsc, wśród których szczególną rolę odgrywa Jasna Góra.

W XII wieku mówiono o roli ksiąg i bibliotek klasztornych: “Klasztor bez ksiąg jest jak twierdza bez zbrojowni”( „Claustrum sine armario est quasi castrum sine armamentario”). Ta „zbrojownia” na Jasnej Górze jest wyjątkowa ze względu na unikatowy księgozbiór i urodę sali bibliotecznej.

Jasna Góra od pierwszych dziesięcioleci swojego istnienia była ona nie tylko miejscem kultu religijnego, ale także ośrodkiem popularyzowania książki rękopiśmiennej i ówczesnej polszczyzny. Na szczególną uwagę zasługują rękopisy Mikołaja z Wilkowiecka, pieśni maryjne: „Maryja, czysta dziewica” i „Gwiazdo morza głębokiego” oraz tzw. jasnogórski rękopis „Bogurodzicy”. Chociaż do dzisiaj nie wiadomo, gdzie na Jasnej Górze znajdowało się skryptorium, pewne jest, że działało tam ośmiu kopistów. Najcenniejszym rękopisem w zbiorach jasnogórskich jest pochodzący z początku XVI w. Missale Paulinorum (ok. 1506), zwany powszechnie – ze względu na osobę jego fundatora, króla Jana Olbrachta – Mszałem Jagiellonów albo Mszałem Olbrachta. Należy on do kodeksów liturgiczno-muzycznych zachowanych w jasnogórskim archiwum. Ten niezwykle kunsztownie wykonany rękopis, ozdobiony licznymi dekoracjami malarskimi. W 2013 r. ukazało się wydanie fototypiczne Mszału pod red. Remigiusza Pośpiecha.

Tradycje wydawnicze Jasnej Góry sięgają 1628 r., gdy w klasztorze powstała pierwsza w mieście drukarnia tłocząca różne dzieła w języku polskim. Pierwszym była „Akademia Pobożności” Mikołaja z Mościsk Mościckiego licząca aż 724 stronice. W 1762 r. do zbioru wprowadzono nowy dział – nauki matematyczne, przyrodnicze i techniczne. Ponieważ klasztor pełnił funkcję fortecy, pojawiła się pewna liczba dzieł matematycznych, batalistycznych oraz z zakresu architektury wojskowej.

Najbardziej znana jasnogórska biblioteka, nazywana „starą”, powstała w latach 30. XVIII wieku. Zgromadzono w niej ponad dziesięć tysięcy inkunabułów i starodruków.

Wcześniej księgozbiór zgromadzony był w dolnych piętrach murowanej wieży kościoła. Wielki pożar 10 lipca 1690 r., oszczędził bibliotekę. Pamiątką po tym wydarzeniu są ślady zawilgoceń na niektórych książkach. Decyzję o budowie obecnych pomieszczeń bibliotecznych podjął generał Zakonu o. Chryzostom Koźbiałowicz. Biblioteka powstała w zachodnim skrzydle klasztoru.

Zakon Paulinów został zorganizowany w oparciu o regułę św. Augustyna, która nakazuje traktować bibliotekę jako placówkę działającą wewnątrz klasztoru. Polski tekst tej łacińskiej reguły brzmi następująco: „Ci, którzy biblioteką, szatnią lub spiżarnią zawiadują, niech bez szemrania służą braciom swoim”. Reguła zobowiązywała bibliotekarza zakonnego do wypożyczania książek w określone dni i o ustalonej porze a prawo zakonne nakazywało, aby biblioteką kierował zakonnik kaznodzieja, prowadzący działalność duszpasterską, co wpływało na tematykę zbioru. Gromadzono więc przede wszystkim dzieła zawierające komentarze biblijne, dzieła historyczne świeckie i kościelne, hagiograficzne i słowniki czy literaturę monastyczną.

W 1758 r. wprowadzone zostało zabezpieczenie ksiąg w formie drewnianych futerałów z sosnowego drewna. Pudła te wyklejono od strony zewnętrznej marmurkowym papierem introligatorskim. Grzbiet futerału obciągnięto skórą bydlęcą barwioną  ze złoceniami naśladującą oprawę wytwornej księgi. Pomysłodawcą tej oryginalnej formy zabezpieczenia i ochrony zbioru był ówczesny przeor klasztoru o. Albin Dworzański. Taki sposób zabezpieczenia zbioru uczynił z biblioteki jasnogórskiej placówkę unikatową wśród zabytkowych europejskich bibliotek.