Lata święte w Kościele katolickim – zarys dziejów

Zapowiedziane na 9 maja przedstawienie bulli Franciszka ogłaszającej rok 2025 w Kościele katolickim Rokiem Świętym Jubileuszowym jest dobrą okazją do uświadomienia sobie, co to jest i czym jest taki Rok. Mimo że ma on za sobą ponad 800-letnią przeszłość, a jego korzenie wyrastają jeszcze ze Starego Przymierza, to w sumie stosunkowo niewiele wiemy o tej instytucji. Jedną z głównych tego przyczyn jest rzadkość tego wydarzenia w życiu Kościoła, a zatem także w świadomości wiernych, rok ten przypada bowiem raz na 25 lat i nie zmieniają tego faktu nawet tzw. jubileusze nadzwyczajne, ogłaszane częściej, ale które – jak sama nazwa wskazuje – też są czymś wyjątkowym w życiu Kościoła.

Biblijne początki

Już w Starym  Testamencie, a dokładniej na początku 25. rozdziału Księgi Kapłańskiej, znajdujemy szczegółowy opis tzw. Jubileuszu, czyli roku szabatowego, który obowiązywał Żydów raz na siedem lat. „Potem Pan mówił do Mojżesza na górze Synaj: «Przemów do Izraelitów i powiedz im: Kiedy wejdziecie do ziemi, którą daję wam, wtedy ziemia będzie także obchodzić szabat dla Pana. Sześć lat będziesz obsiewał swoje pole, sześć lat będziesz obcinał swoją winnicę i będziesz zbierał jej plony, ale w siódmym roku będzie uroczysty szabat dla ziemi, szabat dla Pana. Nie będziesz wtedy obsiewał pola ani obcinał winnicy, nie będziesz żął tego, co samo urośnie na polu, ani nie będziesz zbierał nie obciętych winogron. To będzie rok szabatowy dla ziemi. Szabat ziemi będzie służył wam za pokarm: tobie, słudze twemu, służącej twej, najemnikowi twemu i osiadłym u ciebie  przybyszom. Cały jego  plon będzie służyć za pokarm także twojemu bydłu i zwierzętom, które są w twoim kraju»” (25, 1-7).

Ale to nie wszystko – w następnych wersetach Pan nakazał, aby po siedmiu kolejnych latach szabatowych, a więc po 49 latach Żydzi świętowali rok 50. jako jubileuszowy. Samo słowo „jubileusz” również ma korzenie biblijne, gdyż nadejście tego czasu należało obwieścić dziesiątego dnia siódmego miesiąca roku żydowskiego (księżycowego), dmąc w róg – chodziło o róg barani, a baran to po hebrajsku „jobel”, stąd nazwa całego wydarzenia.

Był to rok szczególny: wyzwolenia wszystkich mieszkańców kraju, a każdy z nich miał wtedy powrócić „do swej własności i każdy powróci do swego rodu”. Znów powtarzał się zakaz siania i zbierania plonów, bo – jak zaznaczył Bóg we wspomnianej przemowie do Mojżesza – „to będzie dla was jubileusz, to będzie dla was rzecz święta” (Kpł 25, 12); wolno natomiast było jeść tylko „to, co urośnie na polu”.

Księga Kapłańska bardzo szczegółowo wymienia niektóre obowiązki Żydów w tym czasie: jeśli będą coś sprzedawać bliźnim lub kupować od nich, nie mogą wyrządzać sobie nawzajem krzywdy, a „im więcej lat pozostaje do jubileuszu, tym większą cenę zapłacisz, im mniej lat pozostaje, tym mniejszą cenę zapłacisz, bo ilość plonów on ci sprzedaje” (25, 16). Obowiązywał też zakaz sprzedawania ziemi „na zawsze”, bo ona należy do Pana, a w roku jubileuszowym dawny właściciel, jeśli bieda zmusiła go do sprzedaży swej ziemi, miał prawo ją wykupić. Inne dość szczegółowe przepisy, związane z jubileuszem, to np. odzyskiwanie wolności przez tych, którzy z powodu biedy musieli sprzedać się w niewolę swemu sąsiadowi i zakaz brania w tym okresie niewolników z grona swych rodaków („będziecie ich kupowali od narodów, które są naokoło was” – w. 44) i szereg innych.

Przestrzeganiu i wypełnianiu przez Izraelitów wszystkich tych nakazów i zakazów towarzyszyła obietnica błogosławieństwa Bożego i wszelkiej pomyślności okazywanej wiernemu ludowi.

Jak widzimy rok jubileuszowy obejmował wszystkie najważniejsze etapy życia Izraelitów i miał za zadanie zarówno przywrócenie, niejako „wyprostowanie” ważnych zasad współżycia między ludźmi, które często z biegiem lat „rozmazywały się”, jak i odnowę życia duchowego i religijnego.

Lata święte w chrześcijaństwie

Wydawałoby się, że starotestamentalna idea lat świętych nie ma większego znaczenia dla chrześcijan, zwłaszcza wtedy, gdy wiara Chrystusowa rozprzestrzeniła się po całym świecie, a Kościół działał na ogół w zupełnie innych warunkach niż te, które były udziałem ludu wybranego żyjącego na niewielkim skrawku ziemi. I rzeczywiście przez całe pierwsze tysiąclecie w praktyce nie było żadnych odniesień do tej praktyki. Kościół na zachodzie i wschodzie żył innymi sprawami, musiał podejmować nowe wyzwania, o których nie wspominała Biblia. Jednocześnie jednak należy pamiętać, że świadomość przemijania czasu, jaka leży u podstaw roku jubileuszowego, nie była bynajmniej obca chrześcijanom pierwszych wieków, tyle że przejawiała się nieco inaczej – w cotygodniowym świętowaniu niedzieli jako Dnia Pańskiego, który wieńczył sześć dni pracy (nawiązanie do sześciu dni stworzenia świata i do siedmioletniego cyklu roku szabatowego). Z czasem doszły do tego różne święta, obchodzone w ciągu roku, które również w pewnym stopniu zastępowały ideę roku jubileuszowego.

Odrodzenie idei biblijnej

Do koncepcji starotestamentalnej zaczęto wracać w drugim tysiącleciu, już po podziale chrześcijaństwa w XI wieku. Złożyło się na to kilka czynników, m.in. zaostrzająca się sytuacja w średniowiecznej Europie, gdy władcy chrześcijańscy często walczyli ze sobą, a przy tym narastało zagrożenie całego świata chrześcijańskiego ze strony islamu, toteż wśród wielu ówczesnych ludzi rosła tęsknota za „czasem łaski, pokoju i miłosierdzia”, jaki – w myśl Księgi Kapłańskiej – miał towarzyszyć jubileuszowi. I tak stopniowo dojrzewała myśl odnowienia idei lat świętych, które miały być takim właśnie czasem łaski i miłosierdzia.

Pierwszy Rok Święty, jeszcze nie pod tą nazwą, ale jako „Odpust setny” [tzn. zapowiedziany w roku „setnym”], ogłosił Bonifacy VIII (1294-1303) bullą „Antiquorum habet fida relatio” z 22 lutego 1300. Ale w istocie rozpoczął się on na Boże Narodzenie 1299, gdyż w owym czasie rok świecki rozpoczynał się w uroczystość Wcielenia Słowa Bożego, które oznaczało symbolicznie początek nowych czasów. Do Rzymu napłynęły z tej okazji wielkie tłumy wiernych z całego Półwyspu Apenińskiego i z innych regionów ówczesnej Europy Zachodniej.

Papież we wspomnianym dokumencie napisał m.in., że ów pierwszy jubileusz „roku setnego” (tzn. 1300) jest po to, „aby uzyskać całkowite odpuszczenie wszystkich grzechów i zaspokoić wszelkie pragnienie pokoju”. Zarządził również, aby odtąd co sto lat, pod koniec kolejnego stulecia odbywały się w Kościele lata święte.

Ale ludzie nie chcieli czekać tak długo i drugi Rok Święty odbył się w 1350 na mocy bulli Klemensa VI (1342-52) „Unigenitus Dei Filius” z 27 I 1343, ale ogłoszonej dopiero 18 VIII 1349. Był to dość osobliwy „jubileusz bez papieża”, jak go określali współcześni, m.in. św. Brygida Szwedzka i poeta Francesco Petrarca. Stało się tak dlatego, że Klemens VI – Francuz Pierre Roger Beaufort – przebywał wtedy w Awinionie i nie zamierzał wracać do Rzymu. Niemniej jednak II Rok Święty odbył się, a nieobecny na nim Ojciec Święty zarządził w swej bulli, że odtąd jubileusze odbywać się będą co 50 lat.

Lecz i ten okres nie został dotrzymany, gdyż kolejny – III Rok Święty odbył się już w 1390, i to za sprawą dwóch papieży: Urbana VI (1378-89) i Bonifacego IX (1389-1404). Były to trudne czasy dla Kościoła: świeżo po zakończeniu tzw. „Niewoli Awiniońskiej” w 1378 i powrocie papieży do Rzymu, który jednak był miastem wyludnionym, o niezdrowym powietrzu i skąd kardynałowie (w większości Francuzi) szybko zaczęli uciekać, znów do Awinionu. Tam też w 1378 wybrali antypapieża – Klemensa VII (1378-94), rozpoczynając kolejny ciemny okres w dziejach papiestwa. W tej sytuacji Urban VI, chcąc jakoś udobruchać rzymian, ogłosił 8 IV 1389 bullę „Salvator noster Unigenitus Dei Filius”, zapowiadającą jubileusz już w 1390. Nie doczekał jednak tego, gdyż zmarł rok wcześniej, ale jego następca bullą „Dudum felicis” z 11 VI 1390 potwierdził tę decyzję.

A w 10 lat później tenże Bonifacy IX ogłosił ponoć kolejny Rok Święty, ale wielu historyków powątpiewa w to, gdyż nie ma żadnej bulli zapowiadającej takie wydarzenie. Poza tym Rzym w owym czasie był nadal miastem niespokojnym, w którym raz po raz dochodziło do walk, co oczywiście nie sprzyjało pogłębianiu życia duchowego i nie zachęcało do przyjazdu.

Paweł II (1464-71) bullą „Ineffabili Providentia” z 19 IV 1470 zarządził, że – biorąc pod uwagę kruchość i krótkotrwałość życia ludzkiego – lata święte mają się odbywać co 25 lat, aby każde pokolenie miało „swój” jubileusz. Sam jednak nie doczekał spełnienia zarządzenia, ale decyzję tę potwierdził jego następca Sykstus IV (1471-84) bullą „Salvator noster” z 26 III 1572 i to on przewodniczył temu wydarzeniu.

Przegląd lat świętych

Mówiąc o latach świętych należy pamiętać nie tylko o ich datach, i o papieżach, którzy je ogłaszali, ale też przynajmniej o towarzyszącej im oprawie duchowo-teologicznej i organizacyjnej. Każdy bowiem taki rok składa się z co najmniej kilku punktów, niezbędnych dla uzyskania jego owoców duchowych, aby udział w nim można było uznać za ważny i pożyteczny. Nie od razu wypracowano cały obowiązujący dzisiaj rytuał tych lat, ale pewne ich cechy były w nich obecne od początku.

Przede wszystkim więc każdy rok święty – ten „normalny”, odbywający się co 25 lat – jest, a przynajmniej powinien być, tak jak w Starym Testamencie, czasem łaski, miłosierdzia, przebaczenia, czyli w istocie głębokiej zmiany wewnętrznej. Z każdym takim wydarzeniem związane są odpusty – zarówno zupełne, jak i cząstkowe. Aby je osiągnąć, należy nawiedzić niektóre bazyliki rzymskie, a w naszych czasach także katedry i niektóre wyznaczone, zwykle najważniejsze inne kościoły w różnych diecezjach.

Od Roku Świętego 1423 stałą praktyką każdego Roku Świętego jest otwieranie Drzwi Świętych. Po raz pierwszy uczynił to Mikołaj V (1447-55) w 1423, otwierając drzwi swej katedry jako biskupa Rzymu, czyli bazyliki św. Jana na Lateranie. W 76 lat później gest ten powtórzył na Boże Narodzenie 1499, a więc na rozpoczęcie roku jubileuszowego 1500, Aleksander VI (1492-1505), rozszerzając jednocześnie tę praktykę na pozostałe rzymskie bazyliki większe z papieską św. Piotra na czele. Dziś, a właściwie co najmniej od Wielkiego Jubileuszu Roku Świętego 2000, Drzwi Święte otwiera się nie tylko w tych najszacowniejszych świątyniach Wiecznego Miasta, ale także we wszystkich katedrach, a więc głównych kościołach diecezjalnych oraz w wyznaczonych przez miejscowych biskupów ważniejszych świątyniach w poszczególnych diecezjach.

Dotychczas papieże ogłosili 26 zwyczajnych lat świętych. Oto one:

1. 24/25 XII 1299-25 XII 1300 – Bonifacy VIII (1294-1303), bulla „Antiquorum habet fida relatio” (22 II 1300).
2. 25 XII 1349-25 XII 1350 – Klemens VI (1342-52), bulla “Unigenitus Dei Filius” (27 I 1343)
3. 1 I-25 XII 1390 – Urban VI (1378-89) zapowiedział go bullą “Salvator noster Unigenitus Dei Filius” z 8 IV 1389, ale zmarł przed rozpoczęciem go i Rok Święty otworzył i przewodniczył mu Bonifacy IX (1389-1404).
4. 1400 – Bonifacy IX (1389-1404), nie było bulli ogłaszającej (a przynajmniej nie zachowała się) i niektórzy historycy Kościoła mają wątpliwości, czy ów jubileusz w ogóle się odbył, niemniej jednak w oficjalnych wykazach jest on umieszczany.
5. 1423 – Marcin V (1417-31); również brak jest bulli zapowiadającej i otwierającej, wiadomo jednak, że jubileusz się odbył jako Rok Święty Odkupienia. Tak nietypowy rok przeprowadzenia go wynikał z nawiązania przez papieża nie do roku 1400, ale do rocznicy odkupienia (liczonej od daty ukrzyżowania Pana Jezusa w 33 roku) i do 33 lat, jakie upłynęły od Roku Świętego 1390.
6. 24 XII 1449-25 XII 1450 – Mikołaj V (1447-55), bulla „Immensa et innumerabilia” (19 I 1449).
7. 25 XII 1474-25 XII 1475 – Paweł II zapowiedział go bullą „Ineffabili Providentia” (19 IV 1470), ale zmarł przed otwarciem i jubileusz otworzył jego następca Sykstus IV (1471-84). Odtąd lata święte odbywają się raz na ćwierćwiecze.
8. 24 XII 1499-6 I 1501 – Aleksander VI (1482-1503), bulla „Inter multiplices” (28 III 1499).
9. XII 1524-XII 1525 – Klemens VII (1523-34), bulla “Inter sollicitudines et coram nobis” (17 XII 1524).
10. 24 II-25 XII 1550 – Paweł III (1534-49) wydał dwa dekrety (29 IV i 12 VI 1549) zapowiadające Rok Święty, ale nie doczekał go i jego dzieło wcielił w życie jego następca Juliusz III (1550-55) bullą „Si pastores ovium” (10 II 1550).
11. 24 XII 1574-25 XII 1575 – Grzegorz XIII (1572-85), bulla „Dominus ac Redemptor noster” (10 V 1574).
12. 31 XII 1599-13 I 1601 – Klemens VIII (1592-1605), bulla „Annus Domini placabilis” (19 V 1599).
13. 24 XII 1624-24 XII 1625 – Urban VIII (1623-44), bulla „Omnes gentes plaudite manibus” (29 IV 1624).
14. 24 XII 1649-24 XII 1650 – Innocenty X (1644-55), bulla “Appropinquat dilectissimi filii” (4 V 1649).
15. 24 XII 1674-24 XII 1675 – Klemens X (1670-76), bulla „Ad Apostolicae vocis oraculum” (16 IV 1674).
16. 24 XII 1699-24 XII 1700 – Innocenty XII (1691-1700) zapowiedział i przygotował Jubileusz bullą “Regi saeculorum” (18 V 1699), ale nie przewodniczył mu ze względu na stan zdrowia – zmarł w trakcie jego trwania 27 IX 1700 i Rok zamknął już jego następca Klemens XI (1700-21).
17. 24 XII 1724-24 XII 1725 – Benedykt XIII (1724-30), bulla „Redemptor et Dominus noster” (26 VI 1724).
18. 24 XII 1749-25 XII 1750 – Benedykt XIV (1740-58), bulla „Peregrinantes a Domino” (5 V 1749). Papież ten rozciągnął łaski Roku Świętego na cały następny rok, aby jak najwięcej wiernych mogło z nich skorzystać.
19. 26 II-25 XII 1775 – Klemens XIV (1769-74) zapowiedział Jubileusz bullą „Salutis nostrae auctor” (30 IV 1774), zmarł jednak przed jego rozpoczęciem, toteż otworzył go Pius VI (1775-99), który bullą „Summo Dei” (25 XI 1775) przedłużył ten Rok Święty na następny rok i na cały świat.
20. 24 XII 1824-25 XII 1825 – Leon XII (1823-29), bulla “Quod hoc ineunte” (24 V 1824). Jubileusz ten odbył się po 50-letniej przerwie, gdyż następca Piusa VI – Pius VII (1800-23) został wybrany w Wenecji, ponieważ Rzym okupowały wówczas wojska francuskie i papież nie mógł do niego powrócić. Bardzo pragnął ogłosić Rok Święty, ale ze względu na niestabilność polityczną było to niemożliwe, ograniczył się więc do wydania 24 V 1800 encykliki „Ex quo Ecclesiam”, w której udzielał odpustu zupełnego tym, którzy w tym czasie nawiedzą bazyliki rzymskie i będą pełnić uczynki miłosierdzia. Dopiero Leon XII mógł przygotować i ogłosić kolejny Jubileusz.
21. 11 II-25 XII 1875 – Pius IX (1846-78), bulla „Gravibus Ecclesiae et huius saeculi calamitatibus” (24 XII 1874). I znów nastąpiła półwieczna przerwa w ogłoszeniu Roku Świętego, gdyż w 1850 w całej Europie panowała jeszcze rewolucyjna atmosfera, wywołana przez Wiosnę Ludów (1848) i papież musiał opuścić Wieczne Miasto, do którego wrócił dopiero – dzięki wojskom francuskim – w kwietniu 1850, a więc już w trakcie trwania roku jubileuszowego. Udzielił jednak odpustu jubileuszowego tym, którzy w owym czasie zdecydowali się przyjechać do Rzymu. W 1875 nie był to Rok Święty we właściwym znaczeniu, gdyż od 1870 papież był „więźniem Watykanu”, pozbawionym własnego państwa po zajęciu Rzymu przez wojska Garibaldiego, który uczynił z tego miasta stolicę zjednoczonych Włoch. Po raz pierwszy i jedyny, jak dotychczas, Ojciec Święty nie otworzył Drzwi Świętych, toteż Rok ten nazwano „Jubileuszem zamkniętych drzwi”.
22. 24 XII 1899-24 XII 1900 – Leon XIII, bulla „Properante ad exitum saeculo” (11 V 1899).
23. 24 XII 1924-24 XII 1925 – Pius XI (1922-39), bulla “Infinita Dei misericordia” (29 V 1924).
24. 24 XII 1949-24 XII 1950 – Pius XII (1939-58), bulla “Jubilaeum maximum” (26 V 1949). Papież nazwał go Rokiem Pokoju.
25. 24 XII 1974-24 XII 1975 – Paweł VI (1963-78), bulla “Apostolorum limina” (23 V 1974).
26. 25 XII 1999-6 I 2001 – Jan Paweł II (1978-2005), list apostolski „Tertio millennio ineunte” (10 XI 1994).

Inne lata jubileuszowe

Oprócz wymienionych powyżej jubileuszy zwyczajnych, zwanych też wielkimi, papieże w różnych okresach, ale głównie w XX wieku, ogłaszali też lata święte nadzwyczajne, związane z jakimiś szczególnymi rocznicami bądź wydarzeniami w życiu Kościoła. Wcześniej niektórzy biskupi ustanawiali takie jubileusze z okazji własnych okrągłych rocznic, ale zdarzało się też, że dotyczyły one pewnych regionów czy krajów.

Dwukrotnie dotyczyło to Polski: najpierw 10 X 1609 Paweł V (1605-21) ogłosił nadzwyczajny jubileusz jako wezwanie do modlitw za nasz kraj, przeżywający ciężkie chwile, związane z rokoszem Zebrzydowskiego przeciw królowi Zygmuntowi III Wazie, którego papież jednoznacznie poparł. Drugi „polski” jubileusz nadzwyczajny ogłosił 11 VIII 1683 Innocenty XI (1676-89), prosząc króla Jana III Sobieskiego o pomoc w walce z wojskami tureckimi (było to na krótko przed odsieczą wiedeńską).

W XX stuleciu papieże ogłosili 4 jubileusze nadzwyczajne:

1. 1 IV 1933-2 IV 1934 – Pius XI, bulla „Quod nuper” (6 I 1933); 1. Rok Święty Odkupienia (nie licząc tego z 1423) z okazji 1900. rocznicy śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa.
2. 8 XII 1953-8 XII 1954 – Pius XII, encyklika „Fulgens corona” (8 IX 1953). Był to 1. Rok Maryjny, ogłoszony w setną rocznicę ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny.
3. 25 III 1983-22 IV 1984 – Jan Paweł II, bulla „Aperite portas Redemptori” (6 I 1983). Był to 2. w historii Rok Święty Odkupienia w 1950. rocznicę odkupienia.
4. 6 VI 1987-15 VIII 1988 – Jan Paweł II, encyklika „Redemptoris Mater” (25 III 1987). Drugi Rok Maryjny, a zarazem pierwszy rozpoczęty jednoczesną transmisją telewizyjną z modlitwy różańcowej w 17 sanktuariach maryjnych na świecie, m.in. z Jasnej Góry.

Na zakończenie dodajmy, że oprócz tych lat jubileuszowych – zwyczajnych i nadzwyczajnych – Jan Paweł II, a po nim Benedykt XVI i obecnie Franciszek ogłaszali różne lata święte, ale o nieco innym charakterze, nastawione raczej na pogłębienie jakiejś formy pobożności. Wspomnijmy tu o takich inicjatywach jak Rok Różańca Świętego (X 2002-X 2003) i Rok Eucharystii (10 VI 2004-17 X 2005) – ogłoszone przez Jana Pawła II czy Rok św. Pawła (28 VI 2008-29 VI 2009, Rok Kapłański (19 VI 2009-11 VI 2010) i Rok Wiary (11 X 2012-24 XI 2013) – Benedykt XVI.

Franciszek ogłosił dotychczas następujące Lata Święte: Życia Konsekrowanego (30 XI 2014-2 II 2016), Nadzwyczajny Jubileusz (Rok Święty) Miłosierdzia Bożego (8 XII 2015-20 XI 2016), Rok św. Józefa (8 XII 2020-8 XII 2021) i Specjalny Rok Rodziny (19 III 2021-XII 2022).