Płońsk – przywracanie pamięci o dawnej społeczności żydowskiej

Mieszkańcy Płońska i okolic (diecezja płocka) podczas warsztatów edukacyjnych mieli okazję poznać historię społeczności żydowskiej, która przez kilkaset lat żyła i pracowała w tym mieście. Uczestnicy cyklicznych spotkań w Domu Pamięci poznali na przykład sylwetki ludzi, którzy byli farbiarzami, czapnikami czy drukarzami, ale także postać Dawida Ben Guriona, założyciela państwa Izrael.

Płońskie warsztaty edukacyjne służyły przywracaniu pamięci o dawnej społeczności żydowskiej w Płońsku. Adresowane były do mieszkańców miasta i okolic. Ich celem było przybliżenie historii Płońska i jego przedwojennych mieszkańców żydowskiego pochodzenia, w kontekście ich zawodów, wkładu w życie gospodarcze, kulturalne i społeczne miasta.

W czasie kolejnych spotkań lokalna społeczność poznała postać Dawida Ben Guriona (1886–1973), założyciela i pierwszego premiera państwa Izrael, grafika linorycisty Józefa Budko czy rodzinę Posnerów, którzy w Kucharach Żydowskich prowadzili przędzalnię, ale także  nazwiska szewców, jubilerów, księgarzy, czapników, farbiarzy, drukarzy żydowskiego pochodzenia. W okresie międzywojennym posiadali oni swoje sklepy i warsztaty w rynku, przy ul. Warszawskiej, Płockiej, Ciechanowskiej (obecnie Grunwaldzkiej) czy Pułtuskiej.

Wiedzę o religii i kulturze żydowskiej uzupełniono na przykład informacjami o tym, co dla Żydów było ważne, czyli o ich religijnych świętach, takich ja święto Tory – Simchat Tora, święto Świateł – Chanuka, Nowy Rok Drzew Tu bi-Szwat, radosne święto Losów – Purim  czy Pesach – przypominające wyjście Żydów w niewoli egipskiej.

Organizatorem warsztatów edukacyjnych było Miejskie Centrum Kultury w Płońsku, a partnerem Urząd Miasta Płońska. Spotkania odbywały się w Domu Pamięci (mieszczącym się w historycznej kamienicy przy ul. Warszawskiej 2). Dofinansował je Żydowski Instytut Historyczny. Źródła udostępniła Pracownia Dokumentacji Dziejów Płońska.

Dom Pamięci w Płońsku prowadzi działalność edukacyjną, wystawienniczą, popularyzatorską, naukowo-badawczą i wydawniczą. Pomaga też potomkom płońskich Żydów w badaniach genealogicznych. Współpracuje ze środowiskami lokalnymi i podmiotami realizującymi zadania o charakterze tematycznie podobnym do zadań Domu Pamięci.

Ze strony internetowej Domu Pamięci w Płońsku można dowiedzieć się, że „pierwsze wzmianki źródłowe na temat żydowskiego osadnictwa w Płońsku pochodzą z 1446 roku. W 1670 roku panujący ówcześnie król Polski Michał Korybut Wiśniowiecki wydał przywilej zezwalający Żydom na budowę domów, synagogi i produkcję piwa. Przywilej ten spowodował większy napływ ludności żydowskiej do Płońska. Na skraju miasta, przy ul. Warszawskiej, utworzono ponad trzyhektarowy cmentarz żydowski wzmiankowany już w 1525 roku, wzniesiona została także pierwsza żydowska synagoga.

Kolejny napływ ludności żydowskiej do Płońska miał miejsce na przełomie XVIII i XIX wieku i był wynikiem zmian w ówczesnym prawie, dopuszczającym prowadzenie handlu i rzemiosła jedynie Żydom mieszkającym na terenie miast. W 1808 roku Płońsk należał do miast o największym odsetku ludności żydowskiej – Żydzi stanowili wtedy ponad 70 proc. jego społeczności. W kolejnych latach liczba ludności polskiej i żydowskiej w Płońsku wyrównała się – tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej Żydzi stanowili ok. połowę ludności Płońska, tj. prawie 6 tys. mieszkańców. Większość żydowskich domów znajdowała się w Rynku i przy pryncypialnych ulicach miasta, głównie przy ulicy Warszawskiej.

W przedwojennym Płońsku funkcjonowały żydowskie szkoły, przedszkola oraz różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia. Żydzi zajmowali się głównie rzemiosłem i handlem. Mieli swoich przedstawicieli we władzach miasta i miejskich instytucjach. Społeczność żydowska w Płońsku była bardzo zróżnicowana. Widoczne były tu wszelkie nurty społeczne, polityczne i religijne. Rozwój żydowskiej kultury w Płońsku przerwał wybuch II wojny światowej.

We wrześniu 1940 roku, w rejonie ulic: Warszawskiej, Pułtuskiej, Koziej, Krzywej i Wyszogrodzkiej, na obszarze około 1 km2, hitlerowcy utworzyli getto, w którym odseparowali Żydów od pozostałej ludności Płońska. Przebywało w nim około 6 tys. Żydów płońskich i drugie tyle z powiatu płońskiego i powiatów sąsiednich. W getcie panowały ciężkie warunki. Głód, przeludnienie i niewystarczająca opieka lekarska spowodowały wybuch epidemii tyfusu. Na rozkaz władz okupacyjnych, na terenie getta powołano Judenrat – radę żydowską, odpowiedzialną za organizację życia na jego terenie.

To właśnie dzięki staraniom płońskiego Judenratu, Niemcy dwukrotnie przesuwali termin ostatecznej likwidacji getta, a także wyrazili zgodę na zorganizowanie przez Judenrat dostaw artykułów żywnościowych dla płońskich Żydów, głodzonych w obozie w Pomiechówku. Getto w Płońsku funkcjonowało do połowy grudnia 1942 roku. 15 grudnia 1942 roku, w ostatnim (trzecim) transporcie z płońskiego getta, Niemcy wywieźli ludność żydowską do hitlerowskich obozów zagłady.

Likwidując getto, wyburzyli większość pożydowskich domów oraz zniszczyli żydowski cmentarz – dziś o jego istnieniu przypominają nieliczne zdjęcia i szkice urodzonego w Płońsku żydowskiego artysty, Józefa Budko (1888-1940)”.