Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu

Komisja Wspólna od 75 lat  jest istotną płaszczyzną dialogu miedzy państwem a Kościołem. Miejscem gdzie rozwiązywane są istotne problemy dotyczące wzajemnych relacji oraz praw ludzi wierzących. Inicjatorem wspólnych spotkań rządu i Episkopatu w Polsce, jeszcze pod koniec lat czterdziestych ubiegłego wieku był Prymas Polski, abp Stefan Wyszyński.

Czasy PRL: Komisja Mieszana

Pierwsze posiedzenie tzw. Komisji Mieszanej miało  miejsce 5 sierpnia 1949 r. Do grudnia 1949 r. odbyło się ich 12. W wyniku tych prac 14 kwietnia 1950 r. podpisano pierwsze w dziejach „Porozumienie” zawarte między Episkopatem katolickim i rządem komunistycznym. Zawierało m.in. postanowienia o nauce religii w szkole, swobodzie kultu i nieskrępowanej działalności zakonów, co w obozie komunistycznym było swego rodzaju ewenementem. W zamian za to Episkopat wyrażał akceptację nowego ustroju i odcinał się od tzw. band, czyli podziemia niepodległościowego.

„Porozumienie” nie było jednak respektowane przez stronę rządową. Trzy lata później Episkopat wystosował do rządu memoriał w związku z poważnymi naruszeniami „Porozumienia”, co wyrażało się w decyzji o konieczności uzgadniania z władzami świeckimi nominacji na funkcje m. in. proboszcza. „Rzeczy Bożych na ołtarzach cesarza składać nam nie wolno. Non possumus!” – pisał w ostrym proteście kard. Wyszyński. Dokument ten stał się jednym z głównych powodów jego aresztowania w nocy z 25 na 26 września 1953 r. Wraz z internowaniem Prymasa, zawieszono działalność Komisji Mieszanej.

Prace Komisji Mieszanej wznowiono 8 listopada 1956 r. Prymas opisał też metodę pracy Komisji: „Przed każdym zebraniem członkowie biskupi obywają naradę u mnie; na Komisji występują ze sprawami uprzednio uzgodnionymi. Po zebraniu Komisji Mieszanej odbywa się konferencja sprawozdawcza, z której sporządza się «pod dyktando» protokół” (fragment z „Zapisków więziennych”).

Najdłuższa, 12-letnia przerwa w działalności Komisji nastąpiła po 1968 r. Rząd próbował w tym czasie dążyć do ugody w Watykanem bez udziału Episkopatu Polski. Kolejne posiedzenie odbyło się już po wyborze kard. Karola Wojtyły na papieża i jego pierwszej pielgrzymce do Ojczyzny. Formalno-prawny status Komisji potwierdziła ustawa o stosunkach miedzy państwem a Kościołem z maja 1989 r. Odtąd nosi ona nazwę Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu i Episkopatu.

W wolnej Polsce

Po 1989 r. prace Komisji Wspólnej podzielić można na kilka etapów, w zależności od opcji politycznej sprawującej władzę. Pierwszy z nich, za rządów Tadeusza Mazowieckiego i Hanny Suchockiej, jak wspominał jej ówczesny współprzewodniczący abp Tadeusz Gocłowski, „był etapem otwartym i partnerskim”. Wzajemny dialog doprowadził m. in. do przyjęcia ustawy w 1992 r., która wprowadziła w pełnym, postulowanym przez Kościół zakresie lekcje religii do szkół. Jednocześnie trwały negocjacje nad kształtem umowy Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską. Toczyły się one jednak na drodze dyplomatycznej (specjalnych zespołów powołanych przez obie strony)  a nie na forum Komisji Wspólnej. Etap ten zakończył się podpisaniem Konkordatu.

Walka o Konkordat

Radykalnie odmienny okres w pracy Komisji Wspólnej nastąpił po jesiennych wyborach 1993,  kiedy do rządów powrócili postkomuniści spod znaku SLD. Choć spotkania Komisji odbywały się regularnie, to w większości wypadków kończyły się protokołem rozbieżności. Często dyskutowana sprawą był Konkordat, którego ratyfikację blokowała wówczas parlamentarna lewica. Jedynym obszarem, w który obie strony zaangażowały się pozytywnie były przygotowania do wizyty Jana Pawła II w 1997 r. W tym samym roku strona rządowa zgodziła się na wynagradzanie ze środków budżetowych katechetów zatrudnionych w szkołach, zgodnie z wymogami prawa pracy.

W okresie rządów AWS – w latach 1997-2001 – stosunki państwo-Kościół wróciły do normalności. Na samym początku ratyfikowano Konkordat. Główny jednak ciężar wspólnych prac z rządem przejęła kierowana przez bp. Tadeusza Pieronka Kościelna Komisja Konkordatowa, która – wraz z analogiczną komisją rządową – pracowała nad dostosowaniem polskiego prawa do ustaleń wynikających z Konkordatu ze Stolicą Apostolską.

Lewica przyjazna Kościołowi w perspektywie integracji

Podczas okresu rządów lewicy w koalicji SLD-UP w latach 2001-2005, wzajemne stosunki – pomimo różnic w wielu kwestiach szczegółowych – układały się harmonijnie. Stronie rządowej z premierem Leszkiem Millerem na czele zależało na dobrych stosunkach z Kościołem w perspektywie rozpoczynającego się procesu integracji europejskiej. Kard. Józef Glemp w marcu 2002 r. sformułował to w następujących słowach: „Kościół zdaje sobie sprawę z trudności jakie niesie integracja, ale widzi możliwość współdziałania w tej dziedzinie. Kościół przybliżając duchowość Europy może towarzyszyć wysiłkom ekonomistów i finansistów pracujących na rzecz integracji europejskiej”.

W atmosferze dobrej współpracy polski rząd zobowiązał się, że będzie dążyć do wprowadzenia odwołania do chrześcijaństwa w preambule do Traktatu Konstytucyjnego dla Europy. Wśród innych tematów pracy Komisji, strona kościelna upominała się o zaliczanie oceny z religii do ogólnej średniej z ocen uzyskiwanych przez ucznia.

W listopadzie 2004 r. na forum Komisji Wspólnej biskupi wyrazili zastrzeżenia wobec przyjętej przez Parlament ustawy o świadczeniach rodzinnych. Jej zapisy spowodowały zjawisko fikcyjnych rozwodów, przeprowadzanych celem uzyskania wyższych świadczeń. Strona kościelna odniosła się też krytycznie do projektu ustawy zgłoszonej przez grupę senatorów, na temat rejestracji tzw. związków partnerskich.

Za pierwszego rządu PiS

Osłabienie częstotliwości spotkań Komisji Wspólnej nastąpiło za rządów koalicji PiS-Samoobrona-LPR w latach 2006 – 2007. Rząd Kazimierza Marcinkiewicza przez długi czas nie mianował swoich przedstawicieli do Komisji. Jedyne spotkanie Komisji Wspólnej w trakcie rządów tej koalicji miało miejsce 29 marca 2006 r.

Choć głównym tematem były przygotowania do pielgrzymki Benedykta XVI do Polski, to strona kościelna przedstawiła projekt dotyczący uporządkowania kwestii nauczania religii w szkołach. Zaproponowano, aby wprowadzić do wyboru obowiązkowe nauczanie religii lub etyki, przy jednoczesnym wycofaniu możliwości nieuczęszczania przez ucznia na żaden z tych przedmiotów. Ocena z religii lub etyki byłaby wliczania do średniej, jednak nie decydowałaby o promocji do następnej klasy. Rząd nie podjął jednak decyzji o obowiązkowym przedmiocie religia lub etyka, natomiast decyzję o wliczaniu stopnia z religii w średnią ocen uczniów podjął ówczesny minister edukacji Roman Giertych 13 lipca 2007 r.

Pod rządami koalicji PO-PSL

Komisja Wspólna w czasie rządów tej koalicji  w latach 2007 – 2015 spotkała się 9 razy. Do głównych tematów rozmów na jej forum należały prace Komisji Majątkowej oraz przekształcenia Funduszu Kościelnego w inną formę finasowania związków wyznaniowych. Z inicjatywy Episkopatu silnie promowanym tematem była polityka rodzinna,  potrzeba ustaw bioetycznych i tradycyjnie postulaty związane z nauką religii oraz etyki w szkole. Jeśli chodzi o politykę rodzinną, to początkowe jej etapy były wprowadzane pod wpływem silnej inspiracji ze strony Kościoła.

Pierwsze spotkanie Komisji Wspólnej za rządów koalicji PO-PSL miało miejsce 13 lutego 2008 r. Biskupi zaproponowali wówczas nowe tematy: potrzebę wprowadzenia w Polsce polityki prorodzinnej oraz kwestie konieczności prawnych regulacji z sferze bioetycznej. Metropolita lubelski abp Józef Życiński referując ten temat, postulował, że należy dołożyć starań, by Polska ratyfikowała Konwencję Bioetyczną Rady Europy z 1997 r., której była sygnatariuszem. Sugerował, byśmy w dyskusji nad polskimi regulacjami prawnymi skorzystali z doświadczeń innych krajów, np. Niemiec, gdzie szacunek do ludzkiego życia jest godny naśladowania.

Powrócono też do kwestii miejsca nauki religii w systemie edukacji. Biskupi wskazali, że w wielu krajach Unii Europejskiej istnieje możliwość zdawania egzaminu maturalnego z tego przedmiotu. Przypomnieli też, że należy wprowadzić możliwość uczęszczania na alternatywne wobec katechezy lekcje etyki. Strona rządowa obiecała, że taka możliwość zostanie wprowadzona od 1 września 2009 r., ale obietnicy tej nie dotrzymano.

Podczas kolejnego spotkania Komisji Wspólnej 19 listopada 2008 r. dyskutowano głównie o potrzebie wprowadzenia w Polsce systemowych rozwiązań w zakresie polityki na rzecz rodziny oraz o pracach Komisji Majątkowej. Obrady zakończyły się podpisaniem wspólnej deklaracji o potrzebie polityki rodzinnej.

Na spotkaniu Komisji 25 czerwca 2009 r. przedstawiciele rządu i Episkopatu podpisali deklarację nt. poprawy działania Komisji Majątkowej, w tych kwestiach, które wzbudzały największe kontrowersje społeczne.  Chodziło o pominięcie samorządów przy podejmowaniu decyzji o restytucji gruntów położonych na ich terenach oraz wysokości wycen wartości tychże gruntów. Postanowiono wprowadzić osobę wojewody do postępowania regulacyjnego prowadzonego przed Komisją Majątkową. Mógłby on pełnić rolę mediatora między stronami, o ile nie byłyby one w stanie dojść do porozumienia. Przedstawiciele Episkopatu poparli obywatelską inicjatywę ustawodawczą odnośnie do przywrócenia dnia wolnego od pracy w święto Trzech Króli. Strona rządowa zapowiedziała, że wniesie projekt, który Sejm uchwalił we wrześniu 2010 r., co  umożliwiło już 6 stycznia  2011 r. świętowanie tej uroczystości jako dnia wolnego od pracy.

W 2010 r. nie odbywały się posiedzenia Komisji wspólnej. Aktywność przejawiał tylko jej podzespół ds. rodziny.

Na spotkaniu Komisji 9 lutego 2011 r.  głównym tematem była nadal polityka rodzinna, m. in. omawiano wpływ podwyższenia VAT na sytuację rodzin wielodzietnych, dokonano też  oceny ustawy żłobkowej. Stroma kościelna wysunęła ponadto postulat promowania wielodzietności podczas zbliżającej się polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej.

Natomiast tematem następnego spotkania Komisji 15 czerwca 2011 r. była kwestia nowelizacji ustawy o stosunkach państwo-Kościół, związana z wcześniejszą likwidacją Komisji Majątkowej w lutym 2011 r. Towarzyszyły temu niezbędne zapisy w ustawie Kościół-państwo. Były one konsultowane przez rząd z przedstawicielami Episkopatu, jednak nie zostały poprzedzone umową na piśmie. Taki tryb postępowania wywołał niepokój wśród wielu prawników, głownie kościelnych którzy uznali, że – w świetle polskiego prawa – zmiany prawa dotyczące Kościoła i innych związków wyznaniowych winny być poprzedzone pisemną umową stron. Obie strony zgodziły się, że wszelkie kolejne zmiany ustawowe powinny być dokonywane w takim właśnie trybie.

Innym ważnym tematem obrad Komisji Wspólnej była rozpoczynająca się polska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej. Przedstawiciele Episkopatu  przypomnieli, że Traktat Lizboński w art. 17 zobowiązuje instytucje unijne do regularnego, przejrzystego i otwartego dialogu z Kościołami chrześcijańskimi. Z związku z tym postulowano uszanowanie zwyczaju, funkcjonującego od 15 lat, że każda nowa prezydencja spotyka się z przedstawicielami Kościołów chrześcijańskich. Skierowano list do premiera Donalda Tuska, proponując, aby w Polsce takie spotkanie zostało zorganizowane na początku prezydencji.

Podczas tego spotkania Abp Sławoj Leszek Głódź wyraził poważny niepokój w związku z przygotowaniami w Sejmie ustawy o umowie partnerskiej, która pozwalałaby legalizować związki homoseksualne. – Te związki, jak i adoptowanie przez nie dzieci, jest z punktu widzenia Kościoła katolickiego są nie do przyjęcia – podkreślił hierarcha.

Próba likwidacji Funduszu Kościelnego i ustanowienia nowocześniejszych rozwiązań

Na kolejnym spotkaniu Komisji Wspólnej 15 marca 2012 r. rozmawiano o reformie Funduszu Kościelnego.  Minister administracji cyfryzacji Michał Boni przekazał stronie kościelnej „Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego oraz niektórych innych ustaw”, a w kilka dni później na jego wniosek został reaktywowany Zespół ds. Finansów Rządowej Komisji Konkordatowej. Z kolei 22 marca 2012 r. nuncjusz apostolski w Polsce ustanowił Zespół ds. Realizacji art. 22 Konkordatu Kościelnej Komisji Konkordatowej. Obie strony stanęły do rozmów. Od strony rządowej przewodniczył im min. Boni, gdyż w jego resorcie znajdował się wówczas departament ds. wyznaniowych, a od strony kościelnej kard. Kazimierz Nycz, stojącego na czele Zespoły ds. realizacji art. 22 Konkordatu wspomagany przez sekretarza Episkopatu bp. Wojciecha Polaka, będącego jednocześnie przewodniczącym Kościelnej Komisji Konkordatowej.

3 kwietnia 2012 r., w siedzibie Sekretariatu Konferencji Episkopatu odbyło się pierwsze posiedzenie wspomnianych zespołów a w jego efekcie uzyskano zgodę na: przygotowanie przez stronę rządową projektu dwustronnej umowy między Radą Ministrów a Konferencją Episkopatu działającą z upoważnienia Stolicy Apostolskiej. 26 lipca 2013 r. został przekazany do konsultacji społecznych „Projekt ustawy z dnia …. o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz niektórych innych ustaw (projekt z dnia 25 lipca 2013 r.)”. Przewidywał on likwidację Funduszu Kościelnego i zastąpienie go dobrowolną asygnatą podatkową w wys. 0,5 proc. Aby jednak ustawa taka mogła zostać przesłana do Sejmu, niezbędna była zgoda na nią w formie umowy z Kościołem katolickim, a także z innymi związkami wyznaniowymi. Umowa powinna zawierać jako załącznik uzgodniony przez obie strony projekt ustawy, który rząd miałby złożyć w parlamencie. Do realizacji tego postanowienia jednak nie doszło. Powodem był sprzeciw niektórych innych związków wyznaniowych, w tym Kościoła prawosławnego, które obawiały się, że – biorąc pod uwagę rozproszenie ich wiernych – poziom ich wpłat mógłby być niski.

Rozmowy na temat przekształcenia Funduszu Kościelnego niestety nie były kontynuowane w trakcie rządów Zjednoczonej Prawicy, choć prawdopodobnie mogłyby się zakończyć rozwiązaniem satysfakcjonującym wszystkie strony.

Niezależnie od rozmów nt. przekształcenia Funduszu Kościelnego, Komisja Wspólna kontynuowała swe prace. Na spotkaniu Komisji 21 listopada 2012.  strona kościelna wyraziła sprzeciw wobec umieszczania lekcji religii poza kanonem godzin obowiązkowych, z czym zgodzili się przedstawiciele rządu.   Przedstawiciele rządu stwierdzili, że takie postępowanie   jest skutkiem złej interpretacji przepisów, a przypadki takie będą wyjaśniane. Oprócz zagadnień dotyczących religii w szkole i na maturze, strony kościelna i rządowa powróciły do omawiania polityki rodzinnej oraz prawodawstwa w kwestiach bioetycznych. W stanowisku rządu przedstawiono założenia dotyczące wydłużonego urlopu rodzicielskiego, i objęcia pomocą tych grup społecznych, które do tej pory nie mogły korzystać z urlopów wychowawczych.

Na kolejnym spotkaniu Komisji Wspólnej 14 listopada 2013 r. rozpoczęto rozmowy nt. obchodów Światowych Dni Młodzieży w Krakowie w 2016 r., którym miała towarzyszyć pielgrzymka Ojca Świętego. Ważnym elementem spotkania była też dyskusja dotycząca możliwości wprowadzenia religii jako dodatkowego przedmiotu egzaminu maturalnego. Zebrani odnieśli się także do ratyfikacji Konwencji Rady Europy w sprawie przeciwdziałania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej oraz zmian w systemie praw wynikających z debaty dotyczącej przemian kulturowych.

Na następnym spotkaniu Komisji Wspólnej 17 grudnia 2014 r. omawiano wizytę Papieża Franciszka w Polsce w 2016 roku, połączoną ze Światowymi Dniami Młodzieży w Krakowie oraz z 1050. rocznicą chrztu Polski. Obie strony zwróciły uwagę na rolę samorządów w organizowaniu tych przedsięwzięć i potrzebę powołania grup roboczych złożonych z reprezentantów zaangażowanych stron.

Na posiedzeniu omówiono również zagadnienia mające istotne znaczenie dla przyszłości rodzin – m.in. proces wprowadzania Karty Dużej Rodziny.

Za rządów Zjednoczonej Prawicy

Częstotliwość spotkań Komisji Wspólnej została zahamowana. W latach 2015 – 2023 Komisja Wspólna spotkała się tylko 3 razy. Na organizacji tych spotkań nie zależało żadnej ze stron, gdyż uważano, że relacje te są na tyle dobre, że nie jest niezbędny organ służący do rozwiązywania pojawiających się problemów.

Przygotowania do Światowych Dni Młodzieży i wizyty papieża Franciszka w Polsce, ochrona danych osobowych w Kościele katolickim oraz działania rządu w zakresie polityki na rzecz rodzin, w tym program „Rodzina 500+” – to tematy spotkania Komisji Wspólnej, które odbyło się 25 kwietnia 2016 r. Obie strony oceniły pozytywnie na trzy miesiące przed ŚDM  stan przygotowań do Światowych Dni Młodzieży i wizyty Papieża Franciszka w Polsce.

Na kolejnym spotkaniu Komisji 1 lutego 2017 r.  powrócono do tematu polityki rodzinnej realizowanej przez rząd, i bardzo pozytywnie oceniono wprowadzony przez rząd PiS-u program 500-plus. Nowym tematem, wynikającym z europejskich regulacji była ochrona danych osobowych w instytucjach kościelnych. Rozmawiano też o obchodach 100-lecia odzyskania niepodległości oraz o ochronie seniorów przed oszustami.

Na kolejnym spotkaniu Komisji Wspólnej 16 kwietnia 2018  jej uczestnicy zapoznali się z informacją przedstawioną przez Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, oznaczającą wprowadzenie obowiązujących standardów w tym zakresie przez wszystkie instytucje Kościoła katolickiego. Konferencja Episkopatu Polski przyjęła 13 marca br. dekret ogólny w sprawie ochrony danych osobowych w Kościele katolickim, który ustanawiał m. in.  instytucję Kościelnego Inspektora Ochrony Danych. Wiele miejsca poświęcono obchodom 100-lecia odzyskania niepodległości. Ze strony kościelnej zaznaczono, że uroczystości ogólnopolskie będą miały miejsce na Jasnej Górze, w Gnieźnie, Krakowie i Warszawie oraz we wszystkich diecezjach w Polsce.

11 grudnia 2018 r. nadal ważnym tematem obrad Komisji Wspólnej była współpraca państwa i Kościoła w zakresie ochrony danych osobowych, a także zagadnienia dotyczące wyboru przedmiotu religii lub etyki, ochrona życia człowieka od poczęcia do naturalnej śmierci oraz ochrona dzieci i młodzieży przed przypadkami seksualnego molestowania przez duchownych. Był to nowy temat wywołany falą skandalów na tym tle w ramach Kościoła, jak również środkami przeciwdziałania intensywnie wdrażanymi przez Kościół.

7 listopada 2022 r. miało miejsce ostatnie spotkanie Komisji Wspólnej. Od strony rządowej przewodniczył mu min. Mariusz Kamiński, który  podziękował stronie kościelnej za zaangażowanie w pomoc uchodźcom wojennym z Ukrainy. Nowym współprzewodniczącym ze strony Episkopatu został abp Marek Jędraszewski, metropolita krakowski. Strony rozmawiały również o zagadnieniach związanych m.in. z ewentualnymi zmianami prawnymi w planie odbudowy polskiej gospodarki po pandemii COVID-19. Obrady zakończyła dyskusja na temat społecznych skutków reklamy alkoholu. Przedstawiciele episkopatu po raz kolejny domagali się wprowadzenia ograniczeń w sprzedaży alkoholu, wzorem innych krajów europejskich.

Generalnie rzecz biorąc, podczas 8-letnich rządów Zjednoczonej Prawicy – pomimo deklarowanych religijnych sympatii przez polityków tej opcji – nie rozwiązano wielu podstawowych problemów leżących w interesie Kościoła i społeczności ludzi wierzących. Należą do nich takie kwestie jak potrzeba ustawowego uregulowania na wysokim szczeblu statusu oraz ilości lekcji religii lub etyki w szkole, wprowadzenia nowoczesnych regulacji w zakresie finansowej pomocy dla Kościoła i związków wyznaniowych czy chociażby radykalnego ograniczenia punktów sprzedaży alkoholu, wzorem wielu innych państw europejskich, np. Litwy.

Ciężar nierozwiązanych problemów spada na Episkopat obecnie, a uzyskanie ze strony „Koalicji 15 października” rozwiązań korzystnych dla Kościoła będzie niezmiernie trudne. Obecnie współprzewodniczącymi Komisji Wspólnej są abp Józef Kupny, metropolita wrocławski i zastępca przewodniczącego KEP oraz Tomasz Siemoniak, minister Spraw Wewnętrznych i Administracji.