Encykliki – najważniejsze i najbardziej osobiste dokumenty papieskie

Encyklika, a właściwie „litterae encyclicae” lub „epistula encyclica”, czyli „list okólny [okrężny]”, jest najważniejszym, a zarazem najbardziej osobistym dokumentem papieskim. Ojciec Święty wybiera ten rodzaj komunikowania się z całym Kościołem lub z Kościołem partykularnym wtedy, gdy chce przekazać jakieś istotne treści dotyczące przede wszystkim wiary, ale także bieżących wydarzeń społecznych, politycznych, kulturalnych i wszelkich innych zagadnień, które uznaje za ważne.

To papieskie pismo okólne różni się od innych dokumentów pontyfikalnych, jak bulle, brewe, motu proprio i im podobne, jeszcze tym, że autor zwraca się w nim, w uroczystej i podniosłej formie, do biskupów, duchowieństwa i ogółu wiernych. Ostatnio, przynajmniej od „Pacem in terris” św. Jana XXIII z 1963, papieże nierzadko adresują swe encykliki nie tylko do katolików, ale też „do wszystkich ludzi dobrej woli”.

Chociaż dokumenty te niekoniecznie poruszają zagadnienia ściśle teologiczne, doktrynalne czy kanoniczne, podejmując również sprawy społeczne (np. świata pracy), polityczne czy gospodarcze i nie mają charakteru wypowiedzi „ex cathaedra”, czyli podanych w formie nieomylnej, to jednak zawsze są one ważnym elementem Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Podkreślił to już Pius XII (1939-58) w encyklice „Humani generis” z 22 sierpnia 1950 (poświęconej związkowi między teorią ewolucji a rozwojem Kościoła):

„Nie wolno też sądzić, że treści Encyklik nie wymagają same przez się uległości, skoro w nich Papieże nie sprawują swej najwyższej władzy nauczania. Uczą one bowiem na podstawie zwyczajnego posłannictwa Urzędu Nauczającego, do którego również odnoszą się słowa: «Kto was słucha, Mnie słucha» (Łk 10,16). Najczęściej też to, co Encykliki wykładają i uwydatniają, już skądinąd należy do doktryny katolickiej. Jeśli zatem Najwyżsi Pasterze w wypowiedziach swych orzekają, po uprzednim zbadaniu, o kwestii dotąd swobodnie dyskutowanej, dla wszystkich jest jasne, że z woli i intencji Papieży sprawa ta nie może być odtąd przedmiotem wolnej dyskusji między teologami”.

Encyklika jako osobiste „pismo okólne” papieża służy przede wszystkim utrzymaniu jedności wiary i poglądów w Kościele, wyjaśnianiu pojawiających się zagadnień spornych i wątpliwych, ukazywaniu właściwych rozwiązań i kierunków badań nauczania katolickiego, zawiera konkretne pouczenia, a nieraz wręcz określenia dogmatyczne. Waga i znaczenie takich dokumentów zależy oczywiście od poruszanych w nich spraw i stopnia ich złożoności, ale też m.in. od liczby i jakości odbiorców poszczególnych encyklik. Obok bowiem dokumentów skierowanych do całego Kościoła papieże pisali także „listy okólne” do niektórych episkopatów lokalnych, np. francuskiego, polskiego, włoskiego itd.

Dodajmy jeszcze, że tytuły poszczególnych encyklik pochodzą od pierwszych dwóch-trzech słów danego dokumentu, zwykle łacińskich, chociaż w ostatnich latach coraz częściej zdarza się, że encykliki (podobnie jak wiele innych dokumentów papieskich) są pisane w innych językach, np. po włosku, hiszpańsku, francusku itd.

Początki

Za pierwszą encyklikę we współczesnym rozumieniu tego słowa uważa się dokument Benedykta XIV (1740-58) „Ubi primum” z 3 grudnia 1740, a więc powstałą w niespełna 4 miesiące po wyborze kard. P. Lambertiniego na papieża (17 sierpnia tegoż roku). Podstawą do takiego sądu jest użycie przez Ojca Świętego uroczystej formuły: „Do najczcigodniejszych naszych braci patriarchów, prymasów, arcybiskupów i biskupów i innych ordynariuszy miejsc, pozostających w pokoju i wspólnocie ze Stolicą Apostolską”, po czym następował zwrot „Czcigodni bracia, pozdrowienie i błogosławieństwo apostolskie”. Słowa te – czasami z drobnymi zmianami – stanowiły odtąd wyróżniający składnik kolejnych tego rodzaju dokumentów. Wcześniej najważniejsze przesłania papieskie miały formy wspomnianych bulli czy brewe, rzadziej listów apostolskich i innych dokumentów.

Benedykt XIV – wybitny kanonista, naukowiec i mecenas sztuk – napisał łącznie 43 (według innych źródeł – 32) encykliki o bardzo zróżnicowanej tematyce: teologicznej, liturgicznej, misyjnej i innej. Zapoczątkowane bądź kontynuowane i rozwijane przezeń po poprzednikach reformy przyczyniły się do wzrostu autorytetu i poważania Kościoła i papiestwa.

Różnice w liczbie encyklik

Jego następcy regularnie ogłaszali kolejne takie dokumenty, choć początkowo nie w takiej liczbie, jak on. Zresztą owa liczba jest też trudna do dokładnego ustalenia, przynajmniej do czasów Leona XIII (1878-1903), gdyż różne źródła podają rozmaite wielkości, niekiedy dość znacznie różniące się między sobą. Na przykład – według polskiego Internetu Klemens XII (1758-69) napisał 13 encyklik, ale wersja włoska tej międzynarodowej sieci mówi, że było ich tylko 6. Podobnie jego następca Klemens XIV (1769-74) miał ogłosić odpowiednio 6 i 2 tego rodzaju dokumenty, Pius VI (1775-99) – 24 i 8, Pius VII (1800-23) – 17 i 4, Leon XII (1823-29) – 21 i 2, Pius VIII (1829-30) – 6 i 1, Grzegorz XVI (1831-46) – 64 (Encyklopedia Katolicka KUL wymienia liczbę 16, a internet włoski – zaledwie 9). Pius IX (1846-78) miał napisać 77 tego rodzaju dokumentów, według EKat – 33, a źródła włoskie podają, że było ich 41. W odniesieniu do Leona XIII (1878-1903) wskaźniki te wynoszą odpowiednio 86 i 51 encyklik. W tym wypadku nie ulega jednak wątpliwości, iż papież ten był autorem największej liczby tego rodzaju dokumentów.

Rozbieżności te nie dotyczą już późniejszych, a więc coraz bliższych nam chronologicznie papieży: św. Pius X (2903-14) pozostawił po sobie 16 encyklik, Benedykt XV (1914-22) – 12, Pius XI (1914-39) – 30, Pius XII (1939-58) – 41, św. Jan XXIII (1958-63) – 8, św. Paweł VI (1963-78) – 7, św. Jan Paweł II (1978-2005) – 14 i Benedykt XVI (2005-13) – 3. Obecny Ojciec Święty Franciszek ogłosił dotychczas trzy takie dokumenty.

Niektóre najważniejsze encykliki

Niezależnie jednak od wszystkich tych różnic można wskazać na kilka szczególnie ważnych tego rodzaju dokumentów. Z obfitego dorobku Benedykta XIV na uwagę zasługują encykliki: „Vix pervenit” z 1XI 1745, skierowana do episkopatu włoskiego, w której papież stanowczo potępił lichwę i inne grzechy ciężkie (śmiertelne), potwierdził bezprawność różnych podejść do pożyczek udzielanych bogatym i ubogim; „A quo primum” z 14 VI 1751, zaadresowana do biskupów polskich, zawierająca pewne wskazówki dla postępowania chrześcijan wobec Żydów, mieszkających w tych samych miastach i wsiach oraz „Ex quo primum” z 1 III 1756, wzywająca wszystkich Greków obrządku wschodniego do korzystania z nowego wydania „Euchologionu”, czyli księgi liturgicznej Kościoła greckiego, będącej odpowiednikiem łacińskiego Rytuału oraz kilku innych ksiąg łacińskich zebranych w jedno.

Z encyklik bł. Piusa IX warto przywołać dokument „Quanta cura” z 8 XII 1864, zawierający „Syllabus”, a więc wykaz błędów modernistycznych. Papież potępił w nim także wszelkie ideologie „modernistyczne”, od liberalizmu do socjalizmu, skrytykował rewolucję francuską i włoski ruch niepodległościowy, a myśl oświeceniową określił jako „wolność do utracenia samych siebie”. W dorobku tego papieża znajduje się też akcent polski: encyklika „Ubi Urbaniano” z 30 VII 1864, protestująca przeciw okrucieństwom rosyjskim w trakcie tłumienia Powstania Styczniowego, wyrażająca solidarność z represjonowanymi księżmi i będąca pocieszeniem dla prześladowanego społeczeństwa polskiego.

Z ponad 50 (lub 80 – zob. wyżej) encyklik Leona XIII należy wspomnieć przynajmniej kilka. Już pierwszy jego dokument tego rodzaju – „Inscrutabili Dei Consilio” z 21 IV 1878 wskazywał na różne niepokojące zjawiska tamtych czasów. Wypływały one – zdaniem autora – z dyskredytowania z różnych stron  autorytetu Kościoła, który jest Matką cywilizacji i który tak bardzo wspierał przez całe wieki całą ludzkość, zwłaszcza Włochy i Rzym.

Ważna jest też druga encyklika tego papieża – „Quod Apostolici Muneris” z 28 XII 1878, w której po raz pierwszy w dziejach Kościoła podjął on zagadnienia społeczne. Potępił socjalizm, komunizm i nihilizm, postrzegane całościowo, przede wszystkim za ich sprzeciw wobec wartości moralnych, instytucji naturalnych, legalnych praw własności i władzy. Przeciwstawił im naukę katolicką nt. porządku społecznego, w której wszyscy ludzie są sobie równi ze względu na swe powołanie i odpowiedzialność przed prawem Bożym, ale różnią się na rządzących i poddanych, powiązanych wzajemnymi obowiązkami i prawami oraz dążącymi do zgody społecznej. Papież poparł prawo do własności prywatnej, ale też obowiązek i konieczność pomagania biednym.

Szczególne miejsce wśród encyklik Leona XIII zajmuje „Rerum Novarum” z 15 V 1891 – pierwszy tej rangi dokument papieski o tematyce społecznej, który stworzył i na całe dziesięciolecia ukształtował katolicką naukę społeczną. Ojciec Święty zajął w nim stanowisko pośrednie między socjalizmem i komunizmem z jednej strony a zachłannym kapitalizmem z drugiej. Przestrzegał klasę robotniczą przed przeradzaniem się jej gniewu w nieskuteczne idee rewolucji, zazdrości i nienawiści do bogatych, a zarazem prosił przedsiębiorców, aby złagodzili swe podejście do pracowników, aby nie traktowali ich jak niewolników. Wyrażał nadzieję, że partnerzy społeczni porozumieją się i będą współpracować w sprawach społecznych, tworząc stowarzyszenia „zarówno robotnicze, jak i mieszane, robotnicze i właścicieli” na rzecz wzajemnej ochrony praw.

Leon XIII zachęcał pracowników chrześcijańskich do zakładania własnych firm, zamiast przyłączania się do „organizacji sprzecznych z duchem chrześcijańskim i dobrem publicznym”. Przy tym wszystkim zdecydowane potępił socjalizm, teorię walki klas i masonerię, opowiadając się za wspólnym rozwiązywaniem zagadnień społecznych przez zespolone działanie Kościoła, państwa, pracowników i pracodawców.

O znaczeniu, jakie dokument ten odegrał w dziejach Kościoła i świata, świadczy fakt, iż w niektóre „okrągłe” rocznice jego ukazania się, najpierw po 40, a następnie po 80 i 100 latach papieże wydawali nawiązujące do nich własne dokumenty: encyklikę „Quadragesimo Anno” Piusa XI z 15 maja 1931, „Octogesima advenniens” – list apostolski Pawła VI z 14 maja 1971 i encyklikę Jana Pawła II „Centesimus annus” z 1991. Wszystkie te dokumenty przypominały i twórczo rozwijały społeczną naukę Kościoła z uwzględnieniem bieżącej rzeczywistości społeczno-polityczno-gospodarczej.

Spośród 41 encyklik Piusa XII, obejmujących bardzo szeroki krąg tematów, warto przypomnieć m.in. „Divino afflante Spiritu” z 30 IX 1943 o wspieraniu i pogłębianiu studiów biblijnych, „Mediator Dei” z 20 XI 1947 o liturgii świętej, „Humani generis” z 22 VIII 1950 o niektórych fałszywych poglądach grożących podważaniem podstaw nauki katolickiej (m.in. o masonerii) i – polski akcent tego pontyfikatu – „Invicti Athletae Christi” (O niezwyciężonym zawodniku Chrystusa) z 16 V 1957, poświęcona św. Andrzejowi Boboli z okazji 300. rocznicy jego męczeństwa.

Z dorobku św. Jana XXIII na szczególną uwagę zasługuje jego ostatnia encyklika „Pacem in terris” z 11 kwietnia 1963, w której autor po raz pierwszy zwraca się nie tylko do biskupów, duchowieństwa i wiernych Kościoła katolickiego, ale także do „wszystkich ludzi dobrej woli”, wzywając do działań na rzecz zachowania i umocnienia pokoju na ziemi.

Św. Paweł VI dał Kościołowi i światu m.in. dwie wielkie encykliki: „Populorum progressio” z 26 III 1967 o rozwoju i postępie narodów oraz „Humanae vitae” z 25 VIII 1968 nt. małżeństwa, rodziny i regulacji poczęć, broniącą godności i nienaruszalności życia ludzkiego.

Bogata spuścizna nauczania św. Jana Pawła II to m.in. encykliki:  „Laborem exercens” z 14 IX 1981 o wartości i godności pracy ludzkiej oraz o prawach i obowiązkach pracowników i pracodawców, „Slavorum Apostoli” z 2 VI 1985 – z okazji 1100. rocznicy dzieła ewangelizowania Słowian przez św. Cyryla i Metodego, „Sollicitudo rei socialis” z 30 XII 1987 – o tematyce społecznej, „Centesimus annus” z 1 maja 1991 – również o tematyce społecznej w setną rocznicę „Rerum novarum” Leona XIII, „Ut unum sint” z 25 maja 1995 – o ekumenizmie i stosunkach międzywyznaniowych oraz „Fides et ratio” z 14 IX 1998 – o wzajemnych więziach między wiarą a rozumem.

Ze skromnego, jak na razie, dorobku Franciszka warto wymienić „Laudato si” z 24 V 2015 – troska o nasz wspólny dom – pierwsza encyklika o tematyce ekologicznej i „Fratelli tutti” z 4 X 2020 – o powszechnym braterstwie ludzkim.

—-

Encykliki jako wykładnia nauczania poszczególnych papieży, ale też całego Kościoła, stanowią przebogate i niewyczerpane źródło poznawania, wzbogacania, pogłębiania i rozwijania wiary katolickiej na wielu płaszczyznach.