Konkretne propozycje zawarte w Dokumencie Końcowym Synodu Biskupów o synodalności

Zatwierdzony przez papieża Franciszka Dokument Końcowy XVI Zwyczajnego Zgromadzenia Synodu Biskupów o synodalności przynosi szereg propozycji reform, które – jeśli zostaną wprowadzone w życie – mogą w dużej mierze zmienić oblicze Kościoła katolickiego, w tym panujące w nim relacje między duchownymi i świeckimi. Wymagać to jednak będzie nie tylko wskazanych w dokumencie zmian strukturalnych, ale przede wszystkim zmiany mentalności samych ochrzczonych.

Jak mówi relator generalny zakończonego zgromadzenia kard. Jean-Claude Hollerich, „Duch Święty potrzebuje czasu, żeby nawrócić nasze serca (…) bo stawiamy opór”. Ale z czasem katolicy „zobaczą Kościół, w którym się liczą, w którym są ważni, w którym ich talenty, ich dary, ich doświadczenie życiowe są ważne, ponieważ należą do ludu ochrzczonych”, którzy „we chrzcie i bierzmowaniu otrzymali misję” do wypełnienia „razem jako Kościół”.

Jak podkreśla Dokument Końcowy, „sercem” całego procesu synodalnego z lat 2021-2024 było wezwanie do odnowy Kościoła (3). Synod realizuje nauczanie Soboru Watykańskiego II o Kościele jako misterium i ludzie Bożym, przez co jest kolejnym aktem recepcji tego soboru (5).

Pierwsze owoce synodu

Dokument Końcowy zauważa, że wśród pierwszych owoców synodu jest wzrost zainteresowania na poziomie lokalnych wspólnot metodą konwersacji w Duchu Świętym, wspólnotowym rozeznawaniem, dzieleniem się swymi darami, wynikającymi z własnego powołania i współodpowiedzialnością za misję Kościoła (7).

Kolejnym owocem było powołanie po pierwszej sesji synodu w 2023 roku dziesięciu grup studyjnych, które do 2025 roku mają przedstawić wyniki swych prac na takie tematy, jak: relacje między wschodnimi Kościołami katolickimi i Kościołem łacińskim; słuchanie wołania ubogich; misja w świecie cyfrowym; rewizja podstawowych zasad formacji kapłańskiej w perspektywie synodalnej i misyjnej; niektóre kwestie teologiczne i kanoniczne dotyczące posług w Kościele; rewizja w perspektywie synodalnej i misyjnej dokumentów, które regulują relacje między biskupami, osobami konsekrowanymi, zrzeszeniami kościelnymi; niektóre aspekty postaci i posługi biskupa (szczególnie: kryteria wyboru kandydatów do biskupstwa, funkcja sądownicza biskupa, natura i przebieg wizyt ad limina Apostolorum) w perspektywie synodalnej i misyjnej; rola przedstawicieli papieskich w perspektywie synodalnej i misyjnej; kryteria teologiczne i metodologia synodalna we wspólnym rozeznawaniu kontrowersyjnych problemów doktrynalnych, duszpasterskich i etycznych; recepcja owoców drogi ekumenicznej w ludzie Bożym. Grupy te wspomaga Komisja Kanoniczna, powołana w porozumieniu z Dykasterią ds. Tekstów Prawnych, zaś nad synodalną metodą ich prac czuwa Sekretariat Generalny Synodu Biskupów.

Z kolei Sympozjum Konferencji Biskupich Afryki i Madagaskaru powierzono rozeznanie kwestii duszpasterskiego towarzyszenia osobom, żyjącym w małżeństwach poligamicznych (8).

Propozycje dotyczące relacji wewnątrzkościelnych

Sugestia pod adresem konferencji biskupich i synodów katolickich Kościołów wschodnich sui iuris [rządzących się własnym prawem – KAI], by wyznaczyły osoby (i przeznaczyły na to środki), które pilotowałyby wprowadzanie w życie Kościołów lokalnych synodalnej metodologii konsultacji i rozeznawania. Chodzi o wprowadzenie konkretnych sposobów, jak również ścieżek formacyjnych prowadzących do widocznego nawrócenia synodalnego w parafiach, instytutach życia konsekrowanego i stowarzyszeniach życia apostolskiego, zrzeszeniach wiernych, diecezjach, konferencjach biskupich itd. (9).

Ze szczególną uwagą i wrażliwością należy wsłuchiwać się w głosy ofiar i osób, które przeżyły wykorzystanie seksualne, duchowe, ekonomiczne, instytucjonalne, związane z władzą i sumieniem, których dopuszczają się duchowni lub osoby zajmujące stanowiska kościelne. „Kościół musi rozpoznać własne uchybienia, pokornie prosić o przebaczenie, otoczyć opieką ofiary, zapewnić narzędzia prewencyjne i dążyć do odbudowania wzajemnego zaufania w Panu” (55).

Pełne wdrożenie wszystkich możliwości przewidzianych już w obowiązującym prawie w odniesieniu do roli kobiet w Kościele, zwłaszcza tam, gdzie pozostają one niezrealizowane. „Nie ma żadnych powodów, dla których kobiety nie mogą pełnić roli przywódczej w Kościele: nie można powstrzymać tego, co pochodzi od Ducha Świętego. Otwarta pozostaje także kwestia dostępu kobiet do posługi diakonatu. Musimy kontynuować rozeznanie w tej kwestii”. W kaznodziejstwie, nauczaniu, katechezie i w oficjalnych dokumentach Kościoła należy poświęcać więcej miejsca wkładowi świętych kobiet, teolożek i mistyczek. Fragmenty Pisma Świętego mówiące o pierwszoplanowej roli kobiet w historii zbawienia powinny znaleźć odpowiednie miejsce w lekcjonarzach liturgicznych (60).

Branie w Kościele pod uwagę głosu dzieci, młodzieży, osób z niepełnosprawnością. Zapewnienie ludziom młodym towarzyszenia w celu rozeznania życiowego powołania. Utworzenie Kościelnego Obserwatorium Niepełnosprawności, które wspierałoby udział takich osób w życiu Kościoła (61-63).

Tworzenie sieci małżeństw sakramentalnych, aby były nie odbiorcami, ale aktywnymi podmiotami duszpasterstwa rodzin (64).

Wprowadzanie w Kościele większej liczby posług świeckich (ministeri laicali), które nie wymagają sakramentu święceń, nie tylko w dziedzinie liturgii. „Mogą być ustanowione lub nie. Należy również zastanowić się nad tym, jak powierzyć posługi świeckim w czasach, gdy ludzie z coraz większą łatwością przemieszczają się z miejsca na miejsce, określając czas i zakres ich wykonywania”. Jednocześnie Dokument Końcowy przypomina, że to do właściwej władzy kościelnej należy rozeznawanie, który charyzmat ludzi świeckich powinien przybrać formę posługi kościelnej, w odpowiedzi na prawdziwą potrzebę duszpasterską danej wspólnoty (66).

Stworzenie form instytucjonalnych dialogu pomiędzy biskupami i teologami. „Zgromadzenie zaprasza instytucje teologiczne do kontynuowania badań mających na celu wyjaśnienie i pogłębienie znaczenia synodalności i towarzyszenia formacji w Kościołach lokalnych” (67).

„Zgromadzenie Synodalne pragnie, aby lud Boży miał większy wpływ na wybór biskupów” (70).

Biskup powinien być święcony w diecezji, dla której został przeznaczony, a nie w diecezji pochodzenia, zaś głównych konsekratorów należy wybrać spośród biskupów danej prowincji kościelnej, wśród których powinien znaleźć się jej metropolita (70).

Biskup powinien, zwłaszcza podczas wizyt duszpasterskich, spędzać czas z wiernymi. „Pomoże to doświadczyć Kościoła jako rodziny Bożej” (70).

Kontynuowanie refleksji na temat konstytutywnej relacji biskupa z Kościołem lokalnym, która „nie wydaje się dziś wystarczająco jasna w przypadku biskupów tytularnych, na przykład przedstawicieli papieskich” i osób pracujących w Kurii Rzymskiej (70).

Zapewnienie biskupom stałej formacji, również na szczeblu lokalnym. Doprecyzowanie roli biskupów pomocniczych i poszerzenia zakresu zadań, jakie biskup diecezjalny może delegować. Korzystanie z doświadczenia biskupów emerytów (71).

Zapewnienie prezbiterom towarzyszenia i wsparcia, zwłaszcza na pierwszych etapach posługi oraz w chwilach choroby i słabości (72).

Zachęta do święcenia większej liczby diakonów stałych (73).

Odkrycie na nowo współodpowiedzialności biskupów, kapłanów i diakonów w sprawowaniu posługi, która wymaga także współpracy z innymi członkami ludu Bożego. „Bardziej wyraźny podział zadań i odpowiedzialności, odważniejsze rozeznanie tego, co konkretnie należy do posługi wynikającej ze święceń oraz co można i należy delegować innym, będzie sprzyjać jej sprawowaniu w sposób zdrowszy duchowo i bardziej dynamiczny duszpastersko” (74).

Konferencje biskupie winny określić „warunki osobiste”, jakie muszą spełnić kandydaci do posług ustanowionych w Kościele łacińskim dla świeckich: lektora, akolity, katechety (75).

Obok ustanowionych posług, kompetentna władza kościelna może powierzać świeckim posługi „nieustanowione rytualnie”, takie jak np. koordynowanie małej wspólnoty kościelnej, prowadzenie modlitwy wspólnoty, organizowanie akcje charytatywne itp., w zależności od specyfiki wspólnoty lokalnej. Choć nie istnieje odpowiedni rytuał, to należy podać wspólnocie do wiadomości publicznej powierzenie tego mandatu, aby ułatwić jego faktyczne uznanie (76).

Ocenienie, w oparciu o potrzeby lokalne, rozszerzenia możliwości sprawowania przez świeckich posług nadzwyczajnych, takich jak: nadzwyczajny szafarz Komunii, przewodniczenie niedzielnym celebracjom bez udziału prezbitera, udzielanie niektórych sakramentaliów, nadzwyczajny szafarz chrztu, asystowanie przy ślubach (76).

„Szersze uczestnictwo świeckich mężczyzn i kobiet w procesach kościelnego rozeznawania i we wszystkich fazach procesów decyzyjnych (wypracowywanie i podejmowanie decyzji)” (77a).

„Szerszy dostęp świeckich mężczyzn i kobiet do odpowiedzialnych stanowisk w diecezjach i instytucjach kościelnych, w tym w seminariach, instytutach i wydziałach teologicznych, zgodnie z obowiązującymi przepisami” (77b).

„Większe uznanie i bardziej zdecydowane wsparcie życia i charyzmatów osób konsekrowanych oraz ich wykorzystanie na odpowiedzialnych stanowiskach kościelnych” (77c).

„Wzrost liczby wykwalifikowanych mężczyzn i kobiet świeckich, którzy pełnią funkcję sędziego w procesach kanonicznych” (77d).

„Rzeczywiste uznanie godności i poszanowanie praw pracowników Kościoła i jego instytucji” (77e).

Kontynuowanie rozeznania w kwestii ustanowienia nowej „posługi słuchania i towarzyszenia” (78).

Propozycje dotyczące procesów decyzyjnych w Kościele

Wszyscy ochrzczeni, a szczególnie ci, którzy pełnią odpowiedzialne stanowiska lub służą rozeznaniu kościelnemu, potrzebują „odpowiedniego kształcenia, które nie tylko jest techniczne, ale jest w stanie zbadać ich teologiczne, biblijne i duchowe podstawy” (80). Formacja ta powinna być oferowana począwszy od małych wspólnot i parafii (86).

Kościelne „rozeznawanie korzysta ze wszystkich darów mądrości, jakie Pan udziela w Kościele, i jest zakorzenione w sensus fidei [zmyśle wiary – KAI] przekazywanym przez Ducha wszystkim ochrzczonym. W tym duchu musimy na nowo zrozumieć i przeorientować życie misyjnego Kościoła synodalnego” (81).

„Wspieranie szerokiego uczestnictwa w procesach rozeznania, ze szczególnym uwzględnieniem zaangażowania tych, którzy znajdują się na marginesie wspólnoty chrześcijańskiej i społeczeństwa” (82). Jak najszerszy udział całego ludu Bożego w procesach decyzyjnych jest najskuteczniejszym sposobem promowania synodalności jako modus vivendi i modus operandi [sposobie życia i działania – KAI] Kościoła (87).

Rezultat procesu konsultacyjnego będący wynikiem prawidłowego rozeznania nie może zostać zignorowany. Jednocześnie w Kościele decyzje nie są nigdy podejmowane „bez władzy pasterskiej, która decyduje na mocy sprawowanego urzędu”. Dlatego „formuła używana w Kodeksie Prawa Kanonicznego, mówiąca o głosie «tylko doradczym» (tantum consultivum), musi zostać przeanalizowana w celu usunięcia ewentualnych niejasności”. Potrzebne jest więc „dokonanie przeglądu przepisów kanonicznych w ujęciu synodalnym”, aby wyjaśnić różnicę między konsultacjami i podejmowaniem decyzji, a także „odpowiedzialność tych, którzy z racji różnych funkcji biorą udział w procesach decyzyjnych” (92).

Kościoły lokalne mają znaleźć odpowiednie sposoby wprowadzenia „konkretnych, krótkoterminowych zmian” we wprowadzeniu w życie procesów decyzyjnych rozumianych w synodalnej kategorii uczestnictwa. Inaczej „wizja Kościoła synodalnego nie będzie wiarygodna, co spowoduje alienację tych członków ludu Bożego, którzy czerpali siłę i nadzieję z drogi synodalnej” (94).

Podejmowane decyzje muszą podlegać sprawozdawczości i ocenie, w duchu przejrzystości inspirowanej kryteriami ewangelicznymi (95). Jest to szczególnie istotne tam, gdzie trzeba odbudować wiarygodność Kościoła (97). Dotyczy jednak nie tylko kwestii wykorzystywania seksualnego i finansów, ale również „stylu życia pasterzy, planów duszpasterskich, metod ewangelizacji” oraz szanowania przez Kościół godności osoby ludzkiej, „na przykład w odniesieniu do warunków pracy w swoich instytucjach” (98).

Sprawozdawczość musi stać się standardową praktyką na wszystkich poziomach życia Kościoła (99). Obowiązkiem Kościołów lokalnych jest „opracowanie skutecznych form i procedur sprawozdawczości i oceny”, dostosowując do środowisk kościelnych dobre praktyki obecne w lokalnym społeczeństwie obywatelskim. Sposób wdrożenia procesów sprawozdawczości i oceny winien być elementem raportu składanego w Stolicy Apostolskiej w ramach wizyt ad limina (101).

Zapewnienie skutecznego funkcjonowania rad gospodarczych (102a).

Zapewnienie skutecznego włączenia ludu Bożego, zwłaszcza jego najbardziej kompetentnych członków, w planowanie duszpasterskie i gospodarcze (102b).

Przygotowanie i publikacja (odpowiednia do lokalnego kontekstu i skutecznie dostępna) rocznego sprawozdania gospodarczego, w miarę możliwości poświadczonego przez audytorów zewnętrznych, co zapewnia przejrzystość zarządzania majątkiem i zasobami finansowymi Kościoła i jego instytucji (102c).

Przygotowanie i publikacja rocznego raportu z przebiegu misji duszpasterskiej, zawierającego również podjęte inicjatywy w zakresie ochrony osób małoletnich i bezbronnych oraz dostępu osób świeckich do stanowisk we władzach i udziału w procesach decyzyjnych, z określeniem proporcji płci (102d).

Stworzenie procedury okresowej oceny pełnienia wszystkich posług i funkcji w Kościele (102e).

Obowiązkowy charakter i działanie nie tylko formalne „organów partycypacyjnych”, takich jak: synod diecezjalny, rada kapłańska, diecezjalna i parafialna rada duszpasterska i gospodarcza (103-104). Należy w nich wprowadzić synodalną metodologię pracy. Gdy członkowie tych gremiów nie są wybierani, winni być wyznaczani na podstawie wyników konsultacji synodalnych. „Członkowie diecezjalnych i parafialnych rad duszpasterskich będą mogli proponować tematy do wprowadzenia do porządku dziennego, podobnie jak członkowie rady kapłańskiej” (105). W skład „organów partycypacyjnych” winny wchodzić osoby zaangażowane w dawanie świadectwa wiary, z nastawieniem apostolskim i misyjnym, a nie tylko osoby zaangażowane w organizację życia i posługę w obrębie wspólnoty. Należy zachęcać do większego zaangażowania kobiet, młodych ludzi i osób żyjących w warunkach ubóstwa lub marginalizacji. W razie lokalnych potrzeb można też włączać przedstawicieli innych Kościołów i religii z danego terenu (106).

Regularne organizowanie zgromadzeń kościelnych na wszystkich poziomach (wspólnot podstawowych, parafii, diecezji), „nie ograniczając konsultacji do Kościoła katolickiego”, ale otwierając się na wkład innych Kościołów i Wspólnot chrześcijańskich oraz biorąc pod uwagę na inne religie w danej okolicy (107).

Synod diecezjalny (i zgromadzenie eparchialne) powinien stać się organem regularnej konsultacji biskupa z powierzoną mu częścią ludu Bożego. Może również „stanowić przestrzeń sprawozdawczości i oceny: biskup przedstawia mu sprawozdanie z działalności duszpasterskiej w różnych dziedzinach, z realizacji planu duszpasterskiego, z przyjmowania procesów synodalnych całego Kościoła, z inicjatyw w zakresie ochrony [małoletnich i bezbronnych], a także z zarządzania finansami i dobrami doczesnymi”. Należy wzmocnić przepisy kanoniczne w tej dziedzinie, aby synody diecezjalne i zgromadzenia eparchialne zbierały się regularnie i niezbyt rzadko (108).

Propozycje dotyczące więzi kościelnych

Wspieranie i towarzyszenie tym, którzy są zaangażowani w misję w świecie cyfrowym w Kościołach lokalnych (113).

„Wymiana darów” między Kościołami tradycji łacińskiej i katolickimi Kościołami wschodnimi (120).

„Wymiana darów” i dzielenie się zasobami między Kościołami lokalnymi różnych regionów: zapewnić takie warunki, „aby kapłani, którzy przychodzą na pomoc Kościołom, w których brakuje duchownych, nie byli tylko środkiem zaradczym, ale zasobem dla wzrostu Kościoła, który ich wysyła i który ich przyjmuje”. „Podobnie należy dążyć do tego, aby pomoc ekonomiczna nie przeradzała się w pomoc społeczną, lecz wspierała solidarność ewangeliczną i była zarządzana w sposób przejrzysty i wiarygodny” (121).

Zebranie owoców synodalnej refleksji nad statusem teologicznym i prawnym konferencji biskupich (125a).

Określenie zakresu kompetencji doktrynalnych i dyscyplinarnych konferencji biskupich (125b).

Dokonanie oceny doświadczeń związanych z rzeczywistym funkcjonowaniem konferencji biskupich, relacji między episkopatami i Stolicą Apostolską, w celu określenia jakie konkretnie reformy należy wprowadzić. „Wizyty ad limina Apostolorum mogą stanowić doskonałą okazję do takiej oceny” (125c).

Zadbanie o to, aby wszystkie diecezje były częścią prowincji kościelnej i konferencji biskupiej (125d).

Wyjaśnienie statusu teologicznego i kanonicznego kontynentalnych zgromadzeń kościelnych, takich jakie odbyły się w 2023 roku w ramach procesu synodalnego (126).

W zgromadzeniach kościelnych (regionalnych, narodowych, kontynentalnych) utworzyć przestrzeń dialogu z innymi chrześcijanami, przedstawicielami innych religii, instytucji publicznych, organizacji społeczeństwa obywatelskiego i społeczeństwa jako całości (127).

Synody partykularne (prowincjalne lub plenarne) winny być zwoływane regularnie. Należy zreformować procedurę zatwierdzania ich wyników przez Stolicę Apostolską, „wskazując dokładne terminy lub, w sprawach czysto duszpasterskich lub dyscyplinarnych (nie dotyczących bezpośrednio spraw wiary, moralności czy dyscypliny sakramentalnej), wprowadzając domniemanie prawne równoważne milczącej zgodzie” (129).

Utworzenie Rady Patriarchów, Arcybiskupów Większych i Metropolitów Katolickich Kościołów Wschodnich pod przewodnictwem papieża, jako wyraz synodalności i narzędzie jedności. Włączenie biskupów obrządków wschodnich do konferencji biskupich danego kraju. Zwołanie Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów mającego na celu umocnienie i ponowny rozkwit katolickich Kościołów wschodnich (133).

W celu „zbawiennej decentralizacji”, na podstawie studiów teologicznych i kanonicznych określić, które sprawy powinny być zastrzeżone dla papieża, a które można zwrócić biskupom w ich Kościołach lub grupach Kościołów (134).

„Opracowywanie ustawodawstwa kanonicznego przez osoby posiadające zadania i władzę w Kościele powinno mieć styl synodalny i być dojrzałe jako owoc rozeznania kościelnego” (134).

Konsultacje z konferencjami episkopatów i ich odpowiednikami we katolickich Kościołach wschodnich przed opublikowaniem przez dykasterie Kurii Rzymskiej ważnych dokumentów normatywnych (135).

Regularna ocena działalności Kurii Rzymskiej i przedstawicieli papieskich w logice przejrzystości i sprawozdawczości (135).

Zmiana formy, w jakiej są przeprowadzane wizyty ad limina Apostolorum, aby stwarzały „coraz większe możliwości otwartej wymiany i wzajemnego słuchania” (135).

Dalsze podejmowanie refleksji wspólne z innymi chrześcijanami na temat sprawowania posługi jedności przez Biskupa Rzymu na podstawie dokumentu Dykasterii ds. Popierania Jedności Chrześcijan „Biskup Rzymu. Prymat i synodalność w dialogach ekumenicznych i w odpowiedziach na encyklikę «Ut unum sint»” (137).

Ekumeniczne praktykowanie synodalności, w tym konsultacji i rozeznania w kwestiach będących przedmiotem wspólnego i pilnego zainteresowania, takich jak odbycie Synodu ekumenicznego na temat ewangelizacji (138).

Podjęcie w 2025 roku odważnych inicjatyw na rzecz wspólnej daty Wielkanocy dla wszystkich chrześcijan (139).

Rewizja podstawowych zasad formacji kapłańskiej (Ratio Fundamentalis Institutionis Saverdotalis) w duchu synodalnym. Powinna ona wzbudzić w kandydatach pasję do misji ad gentes. Potrzebna jest również „formacja biskupów, aby mogli coraz lepiej podejmować swoją misję łączenia darów Ducha Świętego w jedno i sprawowania w stylu synodalnym władzy, która im została powierzona” (148).