Aleksy II: Z Tallina do Moskwy

Zmarły 5 grudnia nad ranem w wieku 79 lat patriarcha moskiewski i Wszech Rusi Aleksy II od czerwca 1990 stał na czele Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP) – największej liczebnie wspólnoty tego wyznania na świecie.

Od kilku lat poważnie chorował na serce i – według niektórych źródeł – pod koniec kwietnia ub.r. miał przejść śmierć kliniczną w jednym ze szpitali szwajcarskich. Później jednak powrócił do swych obowiązków, ale stan jego zdrowia w dalszym ciągu był poważny.

Przyszły zwierzchnik RKP urodził się 23 lutego 1929 w Tallinie jako Aleksiej Michajłowicz Ridigier. Jego ojciec był duchownym prawosławnym, wywodzącym się ze starego rodu zruszczonych Niemców z Kurlandii. Jeden z jego przodków – Friedrich Wilhelm von Rüdiger pod koniec XVIII w. przyjął prawosławie, zapoczątkowując jedną z linii tego rodu, zasłużonego dla Rosji zwłaszcza w dziedzinie wojskowej. Ojciec patriarchy – Michaił osiedlił się w Tallinie i tam w 1940 został duchownym.

Biografowie Aleksego mówią o pewnym znaczącym wydarzeniu, do jakiego doszło jeszcze przed jego narodzinami. Otóż jego matka – Jelena na krótko przed porodem miała odbyć dłuższą podróż autobusem, ale w ostatniej chwili nie wpuszczono jej do środka, mimo że bardzo o to prosiła. Gdy przyszła na następny autobus, dowiedziała się, że wydarzył się wypadek, w którym zginęli wszyscy pasażerowie. Toteż gdy chłopiec się urodził i trzeba było go ochrzcić, otrzymał imię Aleksy na pamiątkę jednego z największych świętych prawosławnych z początku V wieku, czczonego zwłaszcza w sprawach trudnych.

Młody Aleksiej posługiwał jako ministrant w cerkwiach stolicy Estoniia jego ojcem duchowym był ks. protojerej Ioann Bogojawleński, późniejszy biskup talliński i estoński Izydor. W 1947 wstąpił do Leningradzkiego Seminarium Duchownego, które ukończył w dwa lata później. 15 kwietnia 1950 został wyświęcony na diakona i w dwa dni później na kapłana, po czym pracował jako proboszcz w cerkwi Objawienia Pańskiego w mieście Jõhvi koło Tallina. W tym też czasie ożenił się, aby – jak to obecnie tłumaczą władze kościelne – uniknąć powołania do wojska i móc spokojnie kontynuować pracę w Kościele. Rozwiódł się po kilku latach, aby móc wstąpić do klasztoru. W 1953 ukończył Akademię Duchowną w Leningradzie, uzyskując stopień kandydata teologii. 15 lipca 1957 został proboszczem jednej z parafii w Tartu i dziekanem tamtejszego okręgu kościelnego. W następnych latach zdobywał kolejne szczeble w karierze kościelnej, po czym 3 marca 1961 przyjął postrzyżyny mnisze w Ławrze Świętej Trójcy i św. Sergiusza w Zagorsku pod Moskwą (obecnie Siergijew Posad). Młody, 32-letni wówczas duchowny rozpoczął swą szybką, wręcz oszałamiającą karierę kościelną.

14 sierpnia 1961 Święty Synod RKP mianował go biskupem tallińskim i estońskim, zlecając mu jednocześnie czasowe kierowanie eparchią (diecezją) ryską. Sakrę przyjął on 3 września tegoż roku w katedrze św. Aleksandra Newskiego w stolicy Estonii. 14 listopada został wiceprzewodniczącym Wydziału Zewnętrznych Stosunków (obecnie: Kontaktów) Kościelnych Patriarchatu Moskiewskiego. 23 czerwca 1964 Synod wyniósł go do godności arcybiskupa, a 22 grudnia tegoż roku powołał na kierownika Patriarchatu Moskiewskiego, z czym łączyło się stałe członkostwo Świętego Synodu – organu na co dzień zarządzającego Kościołem. Od 7 maja do 16 października 1965 kierował Komitetem Wydawniczym Patriarchatu. Od 17 października 1963 do 1979 był członkiem Komisji Świętego Synodu RKP ds. jedności chrześcijańskiej i stosunków międzykościelnych – odpowiednika komisji ds. ekumenizmu w innych Kościołach.

25 lutego 1968 władze kościelne podniosły abp. Aleksego do godności metropolity. Miał wówczas 39 lat i był bodaj najmłodszym hierarchą prawosławnym obdarzonym tym tytułem. Oprócz kierowania swą eparchią pełnił też szereg innych ważnych funkcji w swym Kościele, m.in. uczestniczył w przygotowaniach i przeprowadzeniu obchodów 50-lecia i 60-lecia przywrócenia patriarchatu w RKP, Soboru Lokalnego w 1971 oraz przygotowań do obchodów 1000-lecia chrztu Rusi (1988).

29 czerwca 1986 został mianowany metropolitą leningradzkim i nowogrodzkim, pozostając jednocześnie nadal metropolitą tallińskim i estońskim. Na Soborze Lokalnym, zwołanym po śmierci patriarchy Pimena, wybrano go 7 czerwca 1990 piętnastym patriarchą moskiewskim i Wszech Rusi – głową RKP. Jego intronizacja, czyli oficjalne objęcie urzędu, odbyła się w 3 dni później.

Zarówno jako biskup w Tallinie, jak zwłaszcza na najwyższym stanowisku w swym Kościele Aleksy brał czynny udział w wielu ważnych wydarzeniach kościelnych, społecznych i ekumenicznych. W latach sześćdziesiątych uczestniczył w rozmowach teologicznych z Kościołem ewangelickim Niemiec (RFN i NRD). W latach 1961-68 był członkiem Komitetu Naczelnego Światowej Rady Kościołów (ŚRK), Komisji „Wiara i Ustrój” w ramach Rady (1964-68) itp. Ponad ćwierć wieku działał w Konferencji Kościołów Europejskich (KEK), przy czym od 1964 był jednym z jej przewodniczących (prezydentów), a 26 marca 1987 stanął na czele tej organizacji, pełniąc to stanowisko do września 1992, czyli do końca kadencji.

Był współprzewodniczącym I Europejskiego Zgromadzenia Ekumenicznego, które w dniach 15-21 maja 1989 odbyło się w szwajcarskiej Bazylei pod hasłem „Pokój i sprawiedliwość” z inicjatywy Rady Konferencji Biskupich Europy i KEK. Uczestniczył w 2. tego rodzaju spotkaniu w austriackim Grazu w czerwcu 1997. Spodziewano się wówczas, że w Austrii patriarcha spotka się z Janem Pawłem II, ale niestety, mimo daleko zaawansowanych przygotowań, do tego nie doszło. W latach 1982, 1984, 1986 i 1989 z inicjatywy ówczesnego metropolity Aleksego w żeńskim klasztorze Piuchtickim (Pühtitsa) w Estonii odbyły się cztery seminaria zorganizowane przez Kościoły ZSRR, należące do KEK-u i te, które tylko z nią współpracowały.

To jego wieloletnie doświadczenie ekumeniczne budziło nadzieje, gdy został wybrany głową RKP, że poprowadzi Kościół drogą zbliżenia z innymi wyznaniami, zwłaszcza z Kościołem katolickim. Tymczasem nic takiego nie nastąpiło, ale przeciwnie, właśnie w tym czasie – w latach dziewięćdziesiątych doszło do wyraźnego ochłodzenia stosunków katolicko-prawosławnych. Według Patriarchatu winę za to ponosił Watykan, m.in. przez mianowanie biskupów katolickich bez wiedzy RKP, a także grekokatolicy na Ukrainie Zachodniej, którzy ponoć „rozgromili” tam trzy diecezje prawosławne. Mimo wielu spotkań i rozmów watykańsko-rosyjskich, a nawet wyraźnych ustępstw ze strony katolików, napięcie się utrzymywało i np. nigdy nie doszło do spotkania patriarchy z Janem Pawłem II, którego ten ostatni bardzo pragnął, podobnie jak umożliwienia mu odwiedzenia Rosji.

Równolegle do zaangażowania kościelnego metropolita, a następnie patriarcha Aleksy działał bardzo aktywnie także na płaszczyźnie społeczno-politycznej, przy czym w czasach sowieckich była to przede wszystkim tzw. działalność pokojowa. RKP bardzo czynnie w tym uczestniczył zarówno w samym ZSRR, jak i w wymiarze międzynarodowym. Przyszły zwierzchnik rosyjskiego prawosławia od 1963 był członkiem zarządu Sowieckiego Funduszu Pokoju. Na posiedzeniu założycielskim stowarzyszenia „Rodina” 15 grudnia 1975 został członkiem rady tej organizacji, po czym wybierano go na to stanowisko jeszcze w latach 1981 i 1987. W 1980 został wiceprzewodniczącym Towarzystwa Przyjaźni Sowiecko-Indyjskiej. Był delegatem na Światową Konferencję Chrześcijańską „Życie i pokój” w Uppsali (Szwecja, 20-24 IV 1983), a później jednym z jej przewodniczących. Działał też m.in. w sowieckiej Fundacji Miłosierdzia i Zdrowia, z której ramienia w 1989 został nawet deputowanym ludowym.

Patriarcha był doktorem honorowym teologii uczelni w USA, Czechach, Serbii, Gruzji i z innych dziedzin nauk – filologii Uniwersytetu w Sankt-Petersburgu. Miał na swoim koncie również wiele innych nagród zarówno kościelnych, jak i państwowych, przy czym niektóre były dość zaskakujące, np. „honorowy chirurg Federacji Rosyjskiej”. W 2000 został honorowym obywatelem Moskwy, a podobne tytuły nadały mu też władze czterech innych miast rosyjskich oraz wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej Republik – Mordwińskiej i Kałmuckiej. Kilkakrotnie ogłaszano go Człowiekiem Roku i innymi podobnymi tytułami. 24 maja 2004 „za wybitne zasługi w umacnianiu pokoju, przyjaźni i zrozumienia wzajemnego między narodami” otrzymał nagrodę ONZ „Orędownik sprawiedliwości”, jak również Order Piotra Wielkiego I klasy z numerem 001.

Był redaktorem naczelnym „Encyklopedii Prawosławnej” (dotychczas ukazało się jej 18 tomów) i pełnił szereg innych odpowiedzialnych funkcji.

Jako zwierzchnik RKP w czasie ponad 120 podróży odwiedził łącznie 81 eparchii w samej Rosji i w krajach b. ZSRR. Przewodniczył 84 obrzędom konsekracji biskupich, w tym 71 jako patriarcha, oraz wyświęcił ponad 400 księży i prawie tylu samo diakonów.

Pozostawał w bardzo bliskich kontaktach z prezydentami Rosji – Borysem Jelcynem, którego poparł w czasie puczów w sierpniu 1991 i w październiku 1993 (przebywał wtedy w USA i pilnie powrócił do kraju), a jeszcze bardziej z jego następcą Władimirem Putinem, z którym spotykał się kilka razy w roku. Był człowiekiem przywykłym do życia w blasku jupiterów i „na świeczniku”, a podczas podróży po kraju podejmowano go z honorami należnymi głowie państwa. Gdy wygłaszał przemówienia oficjalne, np. podczas dorocznych spotka z duchowieństwem moskiewskim pod koniec roku, mówił o sobie zawsze w liczbie mnogiej, przy czym w tekście pisanym zaimek „My” był zawsze pisany wielką literą.

Po upadku komunizmu i rozpadzie ZSRR na początku lat dziewięćdziesiątych niektórym szeregowym członkom RKP umożliwiono na krótko dostęp do tajnych dokumentów KGB. Jeden z nich – czołowy dysydent w latach sowieckich, ks. Gleb Jakunin ujawnił, że Aleksy II jeszcze jako biskup w Tallinie był agentem służb specjalnych, mając kryptonim „Drozdow”. Sam zainteresowany stanowczo temu zaprzeczał, choć z drugiej strony przyznawał, że „aby bronić jednej rzeczy, trzeba czasami mówić coś innego”. Chodziło m.in. o często powtarzane przez hierarchów w okresie istnienia ZSRR frazesy, że w kraju tym panuje pełna wolność religijna i nie ma represji za wiarę. Już jako patriarcha Aleksy wielokrotnie mówił o Kościele „męczeńskim” i o ciężkich prześladowaniach ludzi wierzących. Poza tym każdy, kto choć trochę znał rzeczywistość sowiecką, wiedział, że żaden biskup, a tym bardziej pełniący najwyższe urzędy w hierarchii RKP, nie mógł awansować bez współpracy z tymi służbami.

Ks. Jakunin za swoje uporczywe dążenie do wyjaśnienia prawdy i za krytykę najwyższych władz kościelnych został w 1995 usunięty z Kościoła.