Biblia najczęściej tłumaczoną i wydawaną księgą na świecie

W III niedzielę okresu zwykłego – w tym roku 21 stycznia – obchodzimy w całym Kościele już po raz piąty Niedzielę Słowa Bożego. Ustanowił ją Franciszek na mocy motu proprio „Aperuit illis” z 30 września 2019, „we wspomnienie św. Hieronima, w 1600. rocznicę jego śmierci”. Po raz pierwszy dzień ten obchodzono 26 stycznia 2020 r. Słowo Boże zawarte jest w Piśmie Świętym – najczęściej tłumaczonej, wydawanej i najbardziej znanej księdze na świecie.

Ściślej mówiąc, należałoby tu użyć liczby mnogiej, gdyż Biblia to nie jedna, ale 66 (według protestantów) lub 73 księgi (w katolicyzmie i chrześcijaństwie wschodnim) Starego i Nowego Testamentu. Niezależnie jednak od różnic co do ilości ksiąg uznawanych za święte, należy podkreślić, iż mamy tu do czynienia z wyjątkowym i jedynym w swoim rodzaju dziełem literackim, przełożonym w całości lub przynajmniej częściowo na niemal połowę znanych nam dziś języków na całym świecie.

Od 9 maja 1946 istnieją Zjednoczone Towarzystwa Biblijne (ZTB lub skrót angielski: UBS), skupiające obecnie 146 krajowych stowarzyszeń biblijnych z całego świata. Ma ono siedzibę w mieście Reading nad Tamizą na zachód od Londynu. Planowano powołać je do życia w 1939, ale wybuch II wojny światowej pokrzyżował te plany. Powrócono do nich już po wojnie i w 1946 utworzyło je 12 krajowych towarzystw biblijnych, wśród nich przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne w Warszawie (działało ono na ziemiach polskich od 1816 jako oddział utworzonego w 1804 Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego). W 1990 zmieniło ono nazwę na obowiązującą obecnie Towarzystwo Biblijne w Polsce, do którego należy dziś 11 Kościołów, łącznie z katolickim.

Doroczny raport Zjednoczonych Towarzystw Biblijnych, wydany w ub.r., a przedstawiający stan na koniec poprzedniego roku, stwierdza z pewnym ubolewaniem, że ciągle jeszcze „w 3776 językach, używanych przez 201 mln ludzi, nie ma w ogóle Biblii, a półtora miliarda osób nie ma dotychczas całego Pisma Świętego”. Według tego samego źródła pełna Biblia, czyli wszystkie księgi Starego i Nowego Testamentu, była na początku 2023 roku dostępna w 733 językach mówionych przez ok. 5,9 miliarda mieszkańców naszej planety, przy czym ponad 70 proc. tych przekładów było dziełem stowarzyszeń wchodzących w skład ZTB.

Tylko w ub.r. Towarzystwa wydały pełne przekłady Biblii w 81 językach używanych przez 723 mln ludzi, z tego ok. 100 mln otrzymało pierwsze tłumaczenia w swych językach.

Tłumaczenia Pisma Świętego na języki różnych, nierzadko niewielkich narodów, to nie tylko przybliżanie im Słowa Bożego, ale często także ogromny wkład w rozwój tych języków, ich ujednolicanie czy wręcz tworzenie ich form literackich. Tak było np. z dokonanym przez Marcina Lutra przekładem Biblii na współczesny mu język niemiecki (ukazał się w 1522), który odegrał wielką rolę w wykształceniu się literackiej formy tego języka. Do tego czasu był on bardzo zróżnicowany dialektalnie i regionalnie i właśnie dzieło reformatora z Wirtenbergi wywarło ogromny wpływ, i to na kilka stuleci, na ukształtowanie się jednolitej normy języka niemieckiego.

Jeszcze bardziej oddziaływanie to widać na przykładzie zagrożonych wymarciem języków małych narodów Rosji, zwłaszcza na Syberii. Jest to zasługą Instytutu Przekładu Biblii (IPB), obecnego w tym kraju od lat dziewięćdziesiątych. Powstał on w 1973 w Sztokholmie z inicjatywy Chorwata Borislava Arapovicia jako organizacja niekomercyjna „Biblia dla Wschodu”, która w 5 lat później zmieniła nazwę na obecną (Institute for Bible Translation). Podstawowym jej celem było tłumaczenie i wydawanie Pisma Świętego w całości i poszczególnych ksiąg w niesłowiańskich językach narodów ówczesnego Związku Sowieckiego. Początkowo przedrukowywano istniejące już stare przekłady i wydania, szybko jednak okazało się, że były one przestarzałe, a dla wielu języków w ogóle ich nie było.

Gdy na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. w ówczesnym ZSRR zaczęły się dokonywać procesy demokratyzacyjne i przywóz Pisma Świętego nie był już zakazany, Instytut zaczął działać w tym kraju. W 1992, już po rozpadzie ZSRR, w Moskwie został zarejestrowany oddział IPB, który w 3 lata później zyskał status organizacji samodzielnej, a w 2000 stał się instytucją naukowo-badawczą w ramach Rosyjskiej Akademii Nauk.

Chociaż twórcami placówki byli protestanci, obecnie ma ona charakter międzywyznaniowy, a gotowe już przekłady zwykle recenzują przedstawiciele Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Oprócz tekstów biblijnych Instytut wydaje też różne opracowania pokrewne, np. „Biblię dla dzieci” (w prawie 40 językach o łącznym nakładzie ponad 8 mln egz.) i monumentalny „Słownik Biblii”, który ukazał się w latach 1987-90 w nakładzie 150 tys. egzemplarzy.

Instytut ma wielkie zasługi w tłumaczeniu poszczególnych ksiąg biblijnych na języki – często zagrożone wyginięciem – małych narodów rosyjskiej Północy i Dalekiego Wschodu. W wielu wypadkach przekłady te są nielicznymi, a niekiedy wręcz jedynymi publikacjami w tych językach w ostatnich dziesięcioleciach, przyczyniając się do ich ożywienia. Pojedyncze księgi biblijne wydano np. w takich „egzotycznych” językach  jak abchaski, ałtajski, czukocki, dargiński, eweński, koriacki, nanajski, nieniecki czy tuwiński.

Przekłady te wymagają nie tylko dobrej znajomości danego języka, ale też nierzadko tworzenia nowych słów i zwrotów, aby oddać poprawnie pojęcia, których w tym języku dotychczas nie było, np. Duch Święty, Trójca Święta, świętość itp. Przyczynia się to nieraz do ratowania języka, którym posługuje się dziś niewiele osób i tym samym jest on niejako z góry skazany na wyginięcie.

W naszym kraju, jak wspomniano, od 1990 istnieje Towarzystwo Biblijne w Polsce, kontynuujące działalność powstałego w 1816 Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego. Obecnie należy doń 11 Kościołów, w większości protestanckich, ale też katolicki, polskokatolicki, starokatolicki mariawitów i prawosławny. Od 1 stycznia 2020 na jego czele stoi Jadwiga Zalisz z Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.

Kościół katolicki, niezależnie od swego członkostwa we wspomnianym stowarzyszeniu, ma też własne struktury biblijne, m.in. Sekcję Biblijną w ramach Komisji Nauki Wiary w łonie Konferencji Episkopatu Polski (KEP) i Dzieło Biblijne im. Św. Jana Pawła II. To właśnie KEP powołała je do życia w czerwcu 2005 na wniosek abp. Mariana Gołębiewskiego z Wrocławia z września 2003 Zebranie założycielskie Dzieła odbyło się we wrześniu tegoż roku w Łowiczu. Jego przewodniczącym jest od początku ks. prof. Henryk Witczyk z KUL-u.

Jedną z najcenniejszych i najciekawszych inicjatyw Dzieła było zorganizowanie Tygodnia Biblijnego, który rozpoczyna się w III Niedzielę Wielkanocną i trwa do najbliższej soboty. Pierwszy odbył się w dniach 26 kwietnia-2 maja 2009 pod hasłem „Dla mnie żyć – to Chrystus” (Flp 1,21). Dotychczas przeprowadzono 15 takich Tygodni.