Bp Nitkiewicz: świeccy muszą być obecni także w duszpasterstwie

Zjawisko klerykalizacji świeckich i zeświecczenia duchownych przybiera na sile – ubolewa w rozmowie z KAI bp Krzysztof Nitkiewicz. Biskup sandomierski, który wiele lat pracował w Watykanie i we Włoszech ma nadzieję, na zdecydowanie lepsze wykorzystanie w Polsce potencjału świeckich w duszpasterstwie parafialnym, w tym przygotowaniach do przyjęcia sakramentów.

Tomasz Królak (KAI): Od 12 lat kieruje Ksiądz Biskup diecezją sandomierską, ale ponad 20 przebywał za granicą, z czego większość czasu pracując w Watykanie, głównie w Kongregacji ds. Kościołów Wschodnich. Jakie wyzwania, patrząc z takiej perspektywy, wydają się Księdzu najważniejsze dla Kościoła w Polsce?

Bp Krzysztof Nitkiewicz: – Dzisiaj musimy patrzeć na to co wokół nas w kontekście pandemii, która znacząco zmieniła rzeczywistość – i kościelną, i społeczną, i polityczną. Można mówić o wielkim kryzysie, który dotyka różnych dziedzin, także życia religijnego. Co prawda ludzie wracają do kościoła, odczuwają potrzebę bycia razem i bycia z Chrystusem, jednak zaległości, które powstały są trudne do odrobienia.

Patrzę na młodzież przystępującą do bierzmowania. W naszej diecezji prowadzimy trzyletni cykl przygotowań do tego sakramentu ale, siłą rzeczy, ten czas został skrócony, bo czekają już następne roczniki, rodzice naciskają i księża proboszczowie nie chcą mieć zaległości. Czy takie masowe bierzmowanie będzie przeżywane w należyty sposób? Pojawiają się pewne wątpliwości ale bierzmuję, ufając, że Pan Bóg ma swoje drogi. Jednocześnie księża zobowiązali się, że formacja na tym się nie zakończy.

O obecnym kryzysie świadczy też rosnąca liczba apostazji. Nawet jeśli uznamy, że pewna część osób robi to z powodu swoistej mody, bo to jest trendy, to w żadnym wypadku nie możemy tego bagatelizować. Zlekceważenie takiej prośby przez księdza – a mamy tego rodzaju przypadki – pogarsza tylko sytuację religijną i prawną. Pogłębia się bowiem przepaść między nami i można się spodziewać postępowania w sądach administracyjnych, a nawet sankcji za niezachowanie przepisów o ochronie danych osobowych.

KAI: Ale dlaczego właściwie apostazja stała się, jak Ksiądz Biskup powiedział, modna, zwłaszcza wśród młodych. Czy to jest efekt krytycznego wobec Kościoła tonu części mediów, czy raczej osobistych doświadczeń z proboszczem czy katechetą?

– W przypadku młodych kluczową przyczyną jest to, że mówimy zupełnie innymi językami. Nie chodzi o to, żebyśmy dostosowywali się do ich sposobu myślenia, mówienia, wartościowania, bo jeśli ktoś ma kilkadziesiąt lat więcej, to jest to niemożliwe. Natomiast, i trzeba to powiedzieć, język Kościoła jest klerykalny, to znaczy obcy, niezrozumiały, zwłaszcza dla młodych. Na pewno media robią swoje, ale wpływ na decyzje o apostazji mają także różne skandale seksualne oraz doświadczenie osobistego wykorzystania w różnym tego wymiarze.

Niemniej, jeśli ksiądz będzie w sposób autentyczny żył swoją wiarą, a młodzi tę autentyczność zobaczą, to stanie się dla nich autorytetem.

Co mamy robić w tej kryzysowej sytuacji? Wydaje się, że trzeba zacząć od siebie. Każdy duchowny powinien zatroszczyć się o własną wiarę poprzez pogłębienie relacji z Chrystusem, a jednocześnie poprzez ożywienie relacji z ludźmi. Potrzebujemy więcej modlitwy, refleksji, nawet pewnego samobiczowania się, bo naprawdę zaniedbaliśmy wiele rzeczy, zaczynając od życia wewnętrznego. Może też nasza praca nie idzie w głąb i jest trochę powierzchowna, żeby nie powiedzieć rutynowa.

KAI: Czyli przeakcentowuje się administrowanie.

– Właśnie. Przeżywamy w Sandomierzu trzeci Synod diecezjalny, którego dokumenty są już praktycznie gotowe i teraz powinny być dyskutowane na zgromadzeniach plenarnych. To nie może być formalne tylko przyjęcie dokumentów, bo wtedy taki Synod nie ma sensu.

Dziś dużo mówi się o synodalności Kościoła, ale jaki sens ma synod, jeśli nie rozmawiamy, jeśli nie słuchamy siebie nawzajem? Owszem, cieszę się, że przy powstawaniu tych dokumentów była szeroka dyskusja w diecezji, ale teraz musi nastąpić jej ciąg dalszy.

Stoimy na rozdrożu zastanawiając się, w którą stronę pójść: bardziej w lewo czy może w prawo, a może do przodu? Ale, jak powiedziałem, pierwszą rzeczą powinna być troska o pogłębienie własnej wiary.

KAI: Synod diecezji sandomierskiej rozpoczął się długo przed pandemią, która rzeczywiście w wielu wymiarach okazała się pustosząca…

– Synod wielu rzeczy nie przewidział. Odbywaliśmy go przez dwa lata w sytuacji zupełnego spokoju. Tymczasem człowiek widzi, ile jest wart dopiero w sytuacji próby. Myślę, że trzeba będzie zmieniać bardzo wiele propozycji uchwał synodalnych. Musimy jeszcze bardziej postawić na udział świeckich w życiu wspólnoty. Na przykład, w parafiach gdzie posługują nadzwyczajni szafarze Komunii św., życie religijne wygląda zupełnie inaczej. Proboszcz ma naprawdę wartościowych współpracowników, ma się na kim oprzeć, z kim porozmawiać, kogo się poradzić. Nie mamy jeszcze w diecezji diakonów stałych, ale ci świeccy są naprawdę zaangażowani. Im więcej jest wspólnot i grup w parafii, tym są one żywsze.

Wspomniał pan o moim doświadczeniu na Zachodzie. Tam Kościół stoi na wspólnotach. Parafia, do której jeździłem co niedzielę, San Clemente Papa na północy Rzymu, liczyła 25 tys. osób. Pracował w niej proboszcz i dwóch wikariuszy. Ale działało jednocześnie 27 grup parafialnych To one nadawały rytm, a proboszcz niczym dyrygent poruszał tylko pałeczką, jednak bez zbytnich ingerencji. Orkiestra grała nawet kiedy go nie było.

KAI: Tęskni Ksiądz Biskup za taką sytuacją u nas?

– Bardzo.

KAI: Polski laikat jest ciągle uśpiony.

– Tak, ale to jest też wina nas, duchownych, bo nie szukamy okazji do tego, by świeccy mogli się zaangażować.

Dwa dni temu mieliśmy posiedzenie kapituły Nagrody “Dobrego Drzewa” – to nasze diecezjalne wyróżnienie przyznawane każdego roku. Połowę kapituły stanowią świeccy, pozostali to duchowni i jedna siostra zakonna. Wyłoniliśmy trzech wspaniałych ludzi: dyrektorkę szkoły, pielęgniarkę i przedsiębiorcę. Oni są przysłowiową „duszą” w swoich środowiskach, angażując się na różnych polach. Takich osób jest bardzo wiele, a więc także wśród tych uśpionych. Tylko, że my, duchowni nie zawsze dajemy im okazję, żeby podzielili się swoim talentem.

Przychodzi mi na myśl mój przyjaciel z Rzymu, Giancarlo Sleiter, biochemik, który wykładał na Uniwersytecie Sapienza, swego czasu kandydat do Nagrody Nobla. Po powrocie z wykładów przygotowywał w parafii młodzież do bierzmowania. „Zaginał” mnie czasami w niektórych kwestiach teologicznych i liturgicznych.

Mówię księżom: słuchajcie, wiadomo, że w szkole są katecheci i katechetki ale w parafii przygotowania do I Komunii św. i bierzmowania mogą zrobić świeccy. Cóż, nie jesteśmy jeszcze na to gotowi, chociaż mamy ludzi przygotowanych do takiego zadania. Przynajmniej ja nie miałbym żadnej wątpliwości, żeby im to powierzyć.

W związku z pandemią zrobiliśmy drugą już serię internetowego kursu przedmałżeńskiego. Zgłosiło się 700 osób! Nie tylko z naszej diecezji. Mogliśmy przyjąć tylko 400. Zdecydowałem, żeby ten kurs przeprowadzili świeccy: katecheci, prawnicy, psychologowie, lekarze itd. Okazał się wielkim sukcesem. Poprzednim razem były jakieś filmiki, lektury – i nikt tego nie słuchał, jakoś to zaliczali i tyle. Tak więc, jest miejsce dla świeckich.

Nasza diecezja ma ponadto najwięcej w Polsce grup intronizacyjnych. To jest potężne zaplecze modlitewne i cieszę się z tego, że ci ludzie są. Ale jednocześnie potrzebujemy ewangelizatorów.

Powinniśmy częściej radzić się świeckich i to nie tylko w kwestiach materialnych: czy odnowić kościół albo jak zrobić parking.

KAI: Potrzeba partnerów do dyskusji o duszpasterstwie.

– Tak, żeby było z kim o tym porozmawiać. Znam konkretne osoby, które mogą podpowiedzieć wiele rzeczy.

KAI: Zresztą świeccy coraz częściej sami zaczynają się upominać o rozmowę w Kościoła o Kościele. Ciśnienie rośnie, a myślę tu o wielu głosach wyrażanych publicznie i prywatnie przez świeckich, a także o Kongresie Katolików i Katoliczek. Co Ksiądz Biskup sądzi o tej inicjatywie?

– Patrząc z perspektywy naszej diecezji wygląda to trochę inaczej. To diecezja średniej wielkości, bez wielkich miast. Nie słyszałem o grupach, które by szły drogą proponowaną przez Kongres.
Natomiast, jak już powiedziałem, musimy przewidzieć zwiększenie roli świeckich w parafiach i w diecezji. Myślę tutaj o rzeczywistej współodpowiedzialności za ich funkcjonowanie, naturalnie w granicach prawa kanonicznego. Wtedy, bez jakichś krzykliwych haseł, przywrócimy to, co było w pierwotnym Kościele.

Priorytetem musi być jednak zawsze ewangelizacja. Pan Jezus powtarza przecież ciągle: idźcie i nauczajcie. Tymczasem nacisk kładziony jest często na stan materialny parafii, na wygląd świątyni, jej otoczenia. Sprzyja temu możliwość pozyskiwania dotacji. Nie chciałbym generalizować lecz często takie właśnie są również oczekiwania wiernych, więc proboszczowie wychodzą im naprzeciw.

Bliska jest mi sytuacja Kościołów, które wyszły z komunizmu, gdzie nie ma księży, a różnego rodzaju funkcje pełnią świeccy. Pamiętam, że niegdyś w Moskwie szefem Caritas obejmującej całą Rosję był świecki diakon, Włoch. Myślę, że powoli idziemy w tę stronę i nie obawiam się tego. Nie porównywałbym też polskich postulatów do niemieckiej Drogi synodalnej. Niemcy mają swój styl, co wiąże się m.in. z historią relacji z Rzymem oraz z dziedzictwem Reformacji. Nam bliżej jest do sytuacji z Włoch, Hiszpanii, czy nawet Francji.

KAI: W październiku tego roku rozpoczną się prace Synodu Biskupów z całego świata, zwołane przez Franciszka pod hasłem “Ku Kościołowi synodalnemu: komunia, uczestnictwo i misja”. Sekretariat Synodu zapowiada m.in. “rzeczywiste wysłuchanie Ludu Bożego”. Jakich sfer życia Kościoła winny dotyczyć takie konsultacje w naszym kraju?

– Wszystkich podstawowych dziedzin Kościoła, a dotyczących i duchownych i świeckich, a więc: nauczania, uświęcania i rządzenia. Ważna jest np. kwestia nauczania religii w szkołach i parafiach czy przygotowanie do sakramentów. Zagadnieniem najbardziej “podatnym” na dyskusję wydaje mi się sprawowanie władzy w Kościele.

Przy okazji synodu diecezjalnego rozesłaliśmy ankiety z propozycjami i otrzymaliśmy około 400 odpowiedzi z różnymi sugestiami, które włączyliśmy następnie do dokumentów. Tyle, że jak wspomniałem, pandemia zmieniła po części rzeczywistość. Odkryliśmy ponadto ile jeszcze mamy do zrobienia np. w sferze relacji międzyludzkich, pracy charytatywnej czy katechezy. Konieczne było podjęcie doraźnych działań, aby np. zapewnić wiernym transmisje Mszy św., objąć opieką osoby znajdujące się na kwarantannie, wesprzeć szpitale przez organizowanie zbiórek na urządzenia medyczne. Udało się ale czy będziemy potrafili to kontynuować?

KAI: Może kontynuować, ale stacjonarnie, zamieniając transmisje Mszy na spotkania z biskupem, otwarte dyskusje parafian o dzisiejszych wyzwaniach lub spotkania tematyczne z gośćmi z różnych dziedzin?

– Jak najbardziej, robimy to chociażby w kontekście dyskusji o apostazji. Została wydana w nakładzie 10 tyś egzemplarzy książeczka ks. prof. Leona Siweckiego „Chrystus drogą prawdą i życiem. Nieszczęście odejścia z Kościoła”. W każdym dekanacie odbywają się już spotkania dyskusyjne na ten temat. Jest on również poruszany w ramach przygotowania do bierzmowania.

KAI: Rozmawiamy sporo o świeckich, ale wydaje się, że zmienia się też profil “osobowościowy” duchownych, ich sposób rozumienia swojej obecności w Kościele.

– Zauważam, że zjawisko określane jako „klerykalizacja świeckich i zeświecczenie duchownych” przybiera coraz bardziej na sile. Niektórzy księża wpatrzeni są w mechanizmy typowe dla demokracji świeckiej. Kiedy zwróciłem uwagę jednemu z naszych kapłanów, że nie powinien brać udziału w manifestacjach antycovidowców, odpowiedział mi, że jest obywatelem Polski i korzysta ze swoich praw. Ktoś inny próbuje podważać przenosiny z jednej parafii na drugą przy pomocy Kodeksu Pracy. A gdzie prawo kanoniczne? Przecież jest ono silnie osadzone w Ewangelii i w tradycji Kościoła. Broni dogmatów wiary i broni człowieka, troszczy się o jego zbawienie i godność. Ma ponadto charakter wybitnie duszpasterski. Kodeks Prawa Kanonicznego nie ogranicza niczyjej wolności i daje możliwość odwołania się od decyzji biskupa do Stolicy Apostolskiej lub dochodzenia swoich praw w sądzie kościelnym.

KAI: Czy nie uważa Ksiądz Biskup, że mamy dziś wielki deficyt rozmowy w Kościele o Kościele? Myślę, że i świeccy i duchowni powinni wyjść ze swoich wygodnych stref i spotkać się na szczerej, rodzinnej rozmowie, bo Kościół jest rodziną. Tymczasem tej rozmowy jest za mało.

– I to zdecydowanie za mało. Trzeba przy tym zaznaczyć, że część środowisk – a więc i księży i świeckich – nie chce dyskutować. Bo tak jest wygodniej: ksiądz wszystko zrobi, a wierny, jeśli będzie miał taką potrzebę, „zamówi” sobie usługę. Dla wielu pandemia pozostaje usprawiedliwieniem pewnej bierności: nie spotkamy się, bo nie można, nie da się itp. Myślę, że teraz, kiedy odczuwamy wielką potrzebę bycia z drugim człowiekiem, trzeba to wykorzystać. Dla nas taką szansą jest synod. Sesje plenarne będą gromadziły około 300 osób. Dążę do tego, aby zapewnić przy tej okazji atmosferę prawdziwego braterstwa, bo bez niego trudno mówić o wspólnocie. Tak więc, ani monologu, ani przekrzykiwania się nawzajem. Taką sytuację miałem niedawno podczas jednej z celebracji. Kiedy poprosiłem wiernych o założenie maseczek, zostałem zaatakowany werbalnie. Nie pomogło tłumaczenie, że z powodu Covidu spędziłem wiele dni w szpitalu i otarłem się o śmierć… Jak grochem o ścianę.

KAI: A dlaczego właściwie kwestia stosowania zasad bezpieczeństwa tak mocno podzieliła Kościół w Polsce?

– Tu chyba pokutuje trochę polska mentalność: każdy wie najlepiej i każdy robi to, co uważa za słuszne. Mamy tego przykład także w polityce, zaczynając od poziomu lokalnych samorządów. Poza tym jest sporo niewiedzy, co wykorzystują różni ideolodzy.

KAI: Czy jako były przewodniczący Komisji KEP ds. Ekumenizmu myśli Ksiądz Biskup o jakichś nowych inicjatywach ekumenicznych, które – wobec kryzysu religijności w Europie – wzmacniałyby wzajemnie rożne wspólnoty chrześcijańskie?

– Cieszę się, że obok wspólnych dokumentów ogłaszanych w ostatnich latach, – o ochronie stworzenia, o uchodźcach czy świętowaniu niedzieli – także podczas pandemii nie zabrakło współpracy, np. na polu charytatywnym. Myślę, że za mało jest jeszcze kontaktów na poziomie lokalnym. A jeśli się nie spotykamy, to się nie znamy i jesteśmy dla siebie obojętni. Od paru lat trwają prace nad przewodnikiem dla chrześcijan różnych wyznań o tym, jak się zachowywać w świątyniach różnych wyznań. Głębszy natomiast problem dotyczy konieczności reformy podręczników do katechezy, bo elementów ekumenicznych jest w nich za mało. Młodzi ludzie nie mają o tym zielonego pojęcia, a księża niewiele więcej. W seminariach ekumenizm obecny jest bowiem w szczątkowych ilościach, a przy nowym ratio studiorum będzie go jeszcze mniej.
Uważam też, że w odniesieniu do chrześcijan, pojęcie mniejszość i większość są absolutnie błędne, bo najważniejsza jest chrześcijańska obecność. Chciałbym, żeby nasi bracia z innych Kościołów byli bardziej obecni, byśmy nie patrzyli na nich z góry jako “większość”.

KAI: Obserwując spadek praktyk religijnych, zmniejszającą się liczbę powołań kapłańskich, rezygnacje młodzieży z katechezy czy wzrastająca liczbę apostazji – by wymienić tylko te zjawiska – trudno o optymizm co do przyszłości Kościoła w Polsce.

– Francuska politolog Chantal Delsol zwracała uwagę, że człowiek współczesny pragnie pewności i różnych gwarancji. Odnoszę wrażenie, że takiemu myśleniu ulegamy także my, duszpasterze. Tymczasem to nie jest droga Ewangelii. Drogą Ewangelii jest zawierzenie Bogu i nadzieja. Nie chcę przez to powiedzieć, żebyśmy teraz czekali na cud. Nie, musimy iść i ewangelizować, robić wszystko, co możemy zrobić, jak mówił św. Ignacy Loyola, ale jednocześnie zachowywać nadzieję, że Pan Bóg nam pomoże.

KAI: Każde z opowiadań tomu “Klucz do serca biskupa”…

…kończy się nadzieją. Nie brakuje jej również w nowej książce pt. „Migotanie komór”. Jeden z jej bohaterów, biskup Włóczyński, obserwując przez okno manifestantów, którzy wykrzykują wrogo pod adresem Kościoła mówi tak: „Bóg daje nam właśnie znak. Po ludzku przykry, trudny do przyjęcia, zawsze jednak znak. Musimy go przyjąć z wdzięcznością i prosić Najwyższego o mądrość”. Jako Kościół nie jesteśmy w stanie nieuleczalnej choroby, czy w jakimś stadium terminalnym.

KAI: Oby życie zainspirowało się duchem biskupa Włóczyńskiego.

– Życie niesie nieprawdopodobnie zaskakujące scenariusze.