Bractwo św. Piusa X – od ekskomuniki do pojednania?

Ogłoszony 24 stycznia dekret Kongregacji Biskupów, znoszący ekskomunikę z czterech biskupów Bractwa Kapłańskiego św. Piusa X, konsekrowanych w `1988 bez zgody papieża, jest okazją do przypomnienia dziejów samego Bractwa.

Założył je w listopadzie 1970 w miejscowości Ecône na terenie szwajcarskiej diecezji Lozanny, Genewy i Fryburga francuski kapłan ze Zgromadzenia Ducha Świętego (duchaczy) abp Marcel Lefebvre (29 XI 1905-25 III 1991); w latach 1955-62 arcybiskup stolicy Senegalu – Dakaru. Nie zgadzał się on ze zmianami wprowadzonymi przez Sobór Watykański II (chociaż sam podpisał wszystkie jego dokumenty) i nowe stowarzyszenie stawiało sobie za zadanie pielęgnowanie dotychczasowej liturgii mszalnej, tzw. trydenckiej oraz kształcenie w tym duchu nowych księży. Należy podkreślić, że chociaż duchowym i rzeczywistym twórcą Bractwa był arcybiskup, to formalnie ustanowił je 1 listopada 1970 r. biskup tej szwajcarskiej diecezji François Charrière.

Sprzeciw abp Lefebvre’a dotyczył zresztą nie tylko Mszy, ale także m.in. ekumenizmu, dialogu z innymi religiami, zasady wolności religijnej czy soborowej zachęty do tworzenia krajowych konferencji biskupich. Wszystkie te zjawiska świadczyły – zdaniem arcybiskupa – o wyrzekaniu się przez Kościół katolicki dotychczasowej zasady jedynozbawczości i o słabnięciu jego posłannictwa w świecie.

Działalność Bractwa bardzo szybko wzbudziła zastrzeżenia, a wkrótce ostrą krytykę ze strony zarówno Kościoła w Szwajcarii, jak i Stolicy Apostolskiej i osobiście Pawła VI. Po całej serii ostrzeżeń i upomnień ze strony Watykanu, a także wizytacji seminarium w Ecône, 22 lipca 1976 Papież ten poczuł się zmuszony zawiesić arcybiskupa w czynnościach kapłańskich (suspensa a divinis), co jednak nie powstrzymało tego ostatniego od dalszej działalności duszpasterskiej.

Po śmierci Pawła VI i wyborze 16 października 1978 Jana Pawła II wydawało się, że stosunki Bractwa z Watykanem poprawią się, m.in. dlatego, że nowy Papież uchodził w oczach wielu środowisk kościelnych za konserwatystę i przybywał z kraju, w którym seminaria duchowne były pełne, a Kościół katolicki nie przeżywał takiego kryzysu, jak na Zachodzie. W grudniu 1978 spotkał się nawet z arcybiskupem.

Tymczasem nie tylko nie doszło do pojednania, ale przeciwnie: nastąpił akt schizmy, czyli zerwania łączności z Kościołem katolickim i jego widzialną głową – Papieżem, gdy 30 czerwca 1988 abp Lefebvre udzielił sakry biskupiej czterem kapłanom swego Bractwa bez zgody i upoważnienia Stolicy Apostolskiej. Byli to Francuzi: Bernard Fellay i Bernard Tessier de Mallerais, Amerykanin Richard Williamson i Argentyńczyk Alfonso de Galarreta. Wydarzenie to ściągnęło automatycznie kościelną karę ekskomuniki na samego arcybiskupa, pozostałych konsekratorów, nowych biskupów i wszystkich uczestników tej ceremonii. Stolica Apostolska ogłosiła to oficjalnie nazajutrz, czyli 1 lipca.

W odpowiedzi na to grupa kapłanów i seminarzystów Bractwa z rektorem seminarium w Ecône ks. Josefem Bisigiem na czele opuściła arcybiskupa, aby zachować jedność ze Stolicą Apostolską a zarazem wierność tradycji trydenckiej. 2 lipca 1988, a więc w dwa dni po sakrze, Jan Paweł II ogłosił list apostolski motu proprio „Ecclesia Dei adflicta” (Kościół Boży zasmucony), w którym wyrażał głęboki ból całego Kościoła z powodu tego wydarzenia, wzywał osoby związane „z ruchem arcybiskupa Lefebvre’a” do pozostania „w jedności z Zastępcą Chrystusa w zjednoczeniu z Kościołem katolickim i by w żaden sposób nie wspierali już tego ruchu”. Wreszcie powoływał Komisję „Ecclesia Dei” w łonie Kurii Rzymskiej, aby ułatwić pozostanie w Kościele dotychczasowych zwolenników arcybiskupa i ewentualnie nowych zwolenników tego ruchu.

Korzystając z tego dokumentu wspomniana grupa byłych lefebrystów utworzyła nowe bractwo, wybierając na jego patrona św. Piotra dla podkreślenia swych związków ze Stolicą Piotrową. Posiedzenie założycielskie odbyło się 18 lipca 1988 w opactwie Hauterive w Szwajcarii z udziałem 11 kapłanów i 1 diakona. Po dopełnieniu niezbędnych, wymaganych przez prawo kościelne formalności, nowa wspólnota pod nazwą Bractwo Kapłańskie Świętego Piotra – Fraternitas Sacerdotalis Sancti Petri (FSSP) została oficjalnie erygowana (ustanowiona) jako „stowarzyszenie życia apostolskiego na prawie papieskim” przez Jana Pawła II już 18 października tegoż roku, a więc równo w trzy miesiące po pierwszym spotkaniu. Tak szybkie zatwierdzenie Bractwa świadczyło niewątpliwie o znaczeniu, nadawanym przez Stolicę Apostolską i osobiście przez Ojca Świętego samej idei wierności Tradycji i zachowaniu więzi z Kościołem powszechnym.

Przywiązanie do niej przejawia się nie tylko w odprawianiu Mszy trydenckiej (dokładniej mówiąc, według nieco zreformowanego Mszału Rzymskiego z 1962 r.), ale także w zachowaniu starego ceremoniału i systemu kształcenia przyszłych księży. Jest więc obowiązkowa tonsura, czyli małe kółko, powstałe z wycięcia włosów na czubku głowy, jest podział na cztery święcenia niższe (ostiariusz, akolita, egzorcysta i lektor) i trzy wyższe (subdiakon, diakon i prezbiter, czyli kapłan), no i to, co najbardziej rzuca się obecnie w oczy – obowiązkowe noszenie sutanny, w dodatku przepasanej pasem, czyli tak jak to bywało przed soborem. Wiele uwagi w czasie zajęć seminaryjnych poświęca się oczywiście łacinie jako jedynemu językowi liturgicznemu Kościoła przedsoborowego.

Papieska Komisja „Ecclesia Dei”

Jak wspomniano, dokument papieski „Ecclesia dei” z 2 VII 1988 m.in. powoływał do życia specjalny organizm kurialny dla załatwiania wszelkich spraw, związanych z przyjmowaniem do wspólnoty ze Stolicą Apostolską b. członków Bractwa św. Piusa X, a także z osobami, przywiązanymi do Mszy trydenckiej i starego obrzędu. Jest to Papieska Komisja „Ecclesia Dei”, współpracująca w tym względzie z biskupami w terenie i z innymi urzędami watykańskimi. Od 13 IV 2000 na jej czele stoi kardynał kolumbijski Darío Castrillón Hoyos (ur. 4 VII 1929).

Próby pojednania

W ciągu minionych lat papieże wielokrotnie podejmowali próby pogodzenia tradycjonalistów z Kościołem powszechnym. Jednym z najciekawszych rozwiązań było utworzenie 18 stycznia 2002 personalnej apostolskiej administratury personalnej pw. św. Jana Marii Vianneya na terenie brazylijskiej diecezji Campos. Ta kościelna jednostka administracyjna, na której czele stoi obecnie 58-letni bp Fernando Areas Rifan, skupia ponad 30 kapłanów i przeszło 30 tys. wiernych, a także 13 seminarzystów i prawie 100 sióstr zakonnych – wszystkich, przywiązanych do „Tridentiny”. Poprzednik bp. Rifana, a zarazem pierwszy przełożony administratury, bp Licinio Rangel (zmarł w grudniu 2002) przyjął sakrę z rąk hierarchów konsekrowanych w 1988 r. przez abp. Lefebvre’a, a więc niejako rozpoczął nową sukcesję – „lefebrystowską”.

Ks. F. Rifan, mianowany biskupem przez Jana Pawła II w dniu 28 czerwca 2002, przyjął sakrę 18 sierpnia tegoż roku z rąk kard. D. Castrillona Hoyosa. Był to pierwszy tego rodzaju obrzęd w rycie trydenckim od czasu wprowadzenia w życie soborowych reform liturgicznych w 1969 r.

Linię na zbliżenie z lefebrystami kontynuował, a nawet jeszcze bardziej rozwinął Benedykt XVI. 29 sierpnia 2005, a więc w kilka miesięcy po wyborze, przyjął on w Castel Gandolfo bp. Fellaya i już wówczas mówiło się o nowych krokach tego papieża, które wychodziłyby naprzeciw tradycjonalistów. Jednym z najważniejszych takich posunięć był list apostolski motu proprio „Summorum pontificum” 7 lipca 2007, umożliwiający odprawianie liturgii „przedsoborowej” przez każdego zainteresowanego tym księdza, bez konieczności uzyskiwania na to specjalnego zezwolenia biskupa.

Zniesienie ekskomuniki nie oznacza bynajmniej zakończenia podziału, do jakiego doszło przed 21 laty, ani też pełnej jedności między Kościołem katolickim a Bractwem Kapłańskim św. Piusa X.