Chęciny: 5 mln zł na odrestaurowanie renesansowej synagogi

Ponad 5 mln. zł. na odrestaurowanie zabytkowej synagogi i stworzenie w niej Centrum Pamięci Kultury Żydowskiej otrzyma gmina Chęciny w ramach dofinansowania z Regionalnego Programu Operacyjnego. Taką decyzję podjął w środę Zarząd Województwa Święokrzyskiego.

– Jest to dofinansowanie w wysokości 95 proc. całości projektu – tłumaczy Mariusz Gosek, członek Zarządu Województwa Świętokrzyskiego. Pierwotnie projekt nie uzyskał dofinansowania, jednak po ponownej ocenie znalazł się on na liście podstawowej. Całkowita wartość projektu to 5 mln. 448 tys. zł.

Murowana bożnica przechodziła różne dzieję, przez funkcję obiektu kultury i siedzibę Urzędu Gminy, aż po zamknięcie. Po zakończeniu wojny w synagodze działało kino, a następnie biblioteka. Po 2008 r. w gmachu synagogi mieściły się biura Urzędu Miasta i Gminy, a następnie Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury. Od maja 2013 r. budynek stoi nieużytkowany.

Samorząd Chęcin od kilku lat podejmuje starania o uzyskanie dofinansowania na odrestaurowanie synagogi i stworzenie w niej ośrodka przypominającego historię lokalnej społeczności żydowskiej. Równolegle powstaje także Ścieżka Rabina, obok istniejącej już Ścieżki Mnicha. Powstają filmy o społeczności żydowskiej, obchodzone są kolejne rocznice Zagłady i dni kultury żydowskiej, rozwija się współpraca z Ośrodkiem Edukacyjno–Muzealnym „Świętokrzyski Sztetl” w Chmielniku.

Troska o stan synagogi wpisuje się w te działania. Cechy budowli – elewacje, sklepienia i wystrój – zbliżają ją do typowych synagog renesansowych.

Dekret królewski z 1597 r. zabraniał Żydom utrzymywania synagogi w mieście. Jednak w 1638 r. król Władysław IV wydał przywilej zezwalający na wybudowanie pomieszczenia przeznaczonego na odprawianie nabożeństw. Akt ten otworzył możliwości swobodniejszego rozwoju gminy. W 1699 r. chęcińscy Żydzi uzyskali dalsze ulgi: zezwolono im na budowę domów, bóżnicy i cmentarza. Istniejący stan rzeczy usankcjonował w 1777 r. dekret Rady Nieustającej, zezwalający osobom wyznania mojżeszowego na osiedlanie się bez ograniczeń.

Uzyskany w 1638 r. dokument ujawnia istnienie żydowskiego domu modlitwy, z czego może wynikać, iż wybudowana wówczas i istniejąca do dziś bóżnica nie jest pierwszą w mieście. Zestawienie wymiarów poleconych w tekście przywileju królewskiego z wymiarami zachowanej w Chęcinach do czasów obecnych bóżnicy, mimo niewielkich różnic, pozwalają przypuszczać, że zachowana synagoga jest tą, która powstała w wyniku uzyskanego zezwolenia. Odznaczała się interesującym wnętrzem. Aron ha-kodesz w kształcie Pięcioksięgu Mojżeszowego, nawiązujący stylem do XVII w., utworzony został z czarnego i szarego marmuru dębnickiego. W podobnym stylu utrzymane zostały skarbony i portal wejściowy. Portal wieńczący wejście z przedsionka do sali modlitw, wykonany z marmuru chęcińskiego, pochodzi najprawdopodobniej z jednego z pierwszorzędnych warsztatów chęcińskich. W ciągu swego istnienia bóżnica ulegała wielokrotnym przeróbkom, uzupełnieniom oraz reperacjom, np. obecne pokrycie dachu pochodzi z końca lat 50. XX w.

W okresie II wojny światowej budynek został zdewastowany przez Niemców. W połowie 1941 r. utworzono getto na obszarze wyznaczonym przez ulice Łokietka, Długą, Bolechowską, Radkowską i Kielecką. Zamknięto w nim Żydów miejscowych oraz z okolicznych miasteczek: Jędrzejowa, Małogoszcza, Sobkowa. Przebywało w nim w sumie 7,3 tys. osób. Jesienią 1942 mieszkańców getta pognano do stacji kolejowej w Wolicy, skąd wywieziono ich do obozów zagłady. Chorych, niepełnosprawnych oraz dzieci rozstrzelano na miejscu. W Chęcinach pozostało jedynie kilkudziesięciu członków Judenratu i policji żydowskiej – zostali oni zgładzeni przez Niemców w grudniu 1942 r.