Cmentarz Powązkowski – miejsce pochówku wielu zasłużonych Polaków

Cmentarz Powązkowski w Warszawie to jedna z największych, najstarszych i najbardziej rozpoznawalnych polskich nekropolii. Wśród około miliona pochowanych na niej osób jest bardzo wielu znanych i zasłużonych Polaków i Polek.

Cmentarz został założony 4 listopada 1790 r. na działce podarowanej przez szlachecką rodzinę Szymanowskich (Korwin-Szymanowscy), wywodzącą się z Mazowsza. Poświęcono go 20 maja 1792 i początkowo zajmował powierzchnię ok. 2-2,5 ha.

W 1792 ukończono tam budowę kościoła św. Karola Boromeusza, ufundowanego przez duchowieństwo warszawskie, a zaprojektowanego przez Dominika Merliniego. Jeszcze przed poświęceniem cmentarza wystawiono tam również tzw. katakumby.

Cmentarz był wielokrotnie powiększany i dziś zajmuje powierzchnię 43 ha, nieco tylko mniejszą niż Państwo Watykańskie (44 ha).

W czasie II wojny światowej sama nekropolia nie ucierpiała zbytnio, ale pod koniec wojny spłonął kościół i zabudowania kancelarii (m.in. archiwum cmentarne). Jeszcze w czasie okupacji na terenie cmentarza działała Armia Krajowa – były tu składy broni, odbywały się wykłady wojskowe, tędy też szły transporty żywności do getta warszawskiego.

Wśród ok. 1 miliona osób pochowanych na Powązkach jest bardzo wielu znanych i zasłużonych Polaków i Polek, w tym żołnierze powstań narodowych od insurekcji kościuszkowskiej do powstania warszawskiego, działacze niepodległościowi, wybitni pisarze, poeci, uczeni, artyści, myśliciele, lekarze, prawnicy, duchowni.

Na Powązkach pochowani są m.in. Hugo Kołłątaj, Stanisław Konarski, Bolesław Prus, Jan Nowak-Jeziorański, Irena Sendlerowa, Gustaw Holoubek, Witold Lutosławski czy Edward Rydz-Śmigły.

Część z wybitnych Polaków spoczęła w założonej w 1925 r. Alei Zasłużonych. Po 1945 w budynku katakumb zorganizowano mauzoleum, gdzie złożono prochy zamordowanych w obozach koncentracyjnych.

Opiekę nad nekropolią sprawuje Kuria Metropolitalna Warszawska. Rolę opiekuna społecznego pełni Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami im. Jerzego Waldorffa. Cały teren cmentarza jest objęty ścisłą ochroną konserwatorską.

W lipcu 2014 cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach, został uznany za pomnik historii.

Sam cmentarz został wpisany do rejestru zabytków w 1965 r., ale nie uchroniło to pomników i kaplic przed dewastacją i niszczeniem. Ponadto w 2012 runął ceglany mur oddzielający Stare Powązki od cmentarza żydowskiego na Woli. Zniszczeniu uległo około 70 nagrobków.

Obecnie prace nad rewaloryzacją zabytkowych nagrobków będą łatwiejsze. Miasto zakończyło inwentaryzację wszystkich obiektów na cmentarzu. Zinwentaryzowane dane o nagrobkach i pomnikach są bardzo szczegółowe. Określone jest ich miejsce na terenie cmentarza. Wykonane jest zdjęcie i opis, spisana inskrypcja, określony rodzaj materiału z jakiego został wykonany, ewentualne zagrożenia (np. przez korzenie drzew) oraz stopień zachowania.

Wszystkie informacje przeniesiono do systemu komputerowego i stworzono mapę. Dzięki zainstalowaniu w nim łatwej w obsłudze wyszukiwarki, możliwe jest odnalezienie poszukiwanego nagrobka (a jest ich ok. 70 tys.) oraz ustalenie miejsca jego położenia.