COD chroni małoletnich przed wykorzystywaniem seksualnym przez duchownych

Od 21 do 24 lutego odbędzie się spotkanie papieża Franciszka z przewodniczącymi krajowych konferencji biskupich, poświęcone przeciwdziałaniu wykorzystywania seksualnego małoletnich przez niektórych duchownych. W ramach Kościoła w Polsce instytucją o kluczowym znaczeniu na tym polu jest Centrum Ochrony Dziecka, kierowane przez ks. Adama Żaka SJ, koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży z ramienia Konferencji Episkopatu Polski. W poniższym sprawozdaniu – za lata 2013-2018 – ks. Żak prezentuje szereg niepublikowanych dotąd faktów.

Centrum Ochrony Dziecka (COD) [Child Protection Center] zostało powołane przez Senat Akademii Ignatianum 4 marca 2014 r. z inicjatywy ks. Adama Żaka SJ. Działalność COD jest jedną z odpowiedzi Kościoła katolickiego w Polsce na wykorzystywanie seksualne małoletnich przez niektórych duchownych. Do jego podstawowych zadań należy działalność szkoleniowa i wychowawcza w zakresie psychologicznym, pedagogicznym i duchowym w tematyce związanej z wykorzystywaniem seksualnym małoletnich. A także opracowanie i rozwój programów prewencji i wzorów dobrych praktyk dla różnych środowisk duszpasterskich, formacyjnych i wychowawczych – aby pomóc w tworzeniu bezpiecznych środowisk dla dzieci i młodzieży. W różnego typu szkoleniach organizowanych przez COD wzięło udział dotąd w sumie ponad 3 tysiące księży diecezjalnych i zakonnych, nie licząc sióstr zakonnych oraz świeckich.

Przygotowania do powołania Centrum Ochrony Dziecka

Pierwszym krokiem poprzedzającym utworzenie COD była podróż studyjna ks. Adama Żaka wraz z Ewą Kusz do USA (22 kwietnia – 5 maja 2013 r.) w celu zapoznania się z historią kryzysu w tym kraju i z wnioskami, jakie Kościół zeń wyciągnął. Obejmowała ona spotkania i rozmowy z najważniejszymi osobami odpowiedzialnymi za ochronę dzieci i młodzieży w Kościele amerykańskim oraz wizyty w instytucjach i ośrodkach realizujących politykę episkopatu USA nakreśloną w „Karcie Ochrony Dzieci i Młodzieży” z 2002 r. Podstawowy wniosek z podróży brzmiał: „Nie można dać adekwatnej odpowiedzi na wykorzystywanie seksualne młodych w Kościele bez zmiany mentalności przełożonych kościelnych i duchowieństwa. Doświadczenie (nie tylko USA) uczy, że jeśli przełożeni sami nie rozpoczną procesu zmiany, to zostaną do tego zmuszeni, tracąc resztki autorytetu w społeczeństwie i w Kościele wśród świeckich i duchownych.”

W czerwcu 2013 r. Konferencja Episkopatu Polski powołała ks. Adama Żaka SJ na koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży, na szczeblu ogólnokrajowym. Jeszcze w tym samym roku na spotkaniach przełożonych zakonnych, dziekanów i Konferencji Rektorów wyższych seminariów duchownych ks. Adam Żak i Ewa Kusz wygłosili sześć prelekcji na tematy związane z zapobieganiem wykorzystywaniu seksualnemu małoletnich w Kościele.

Zadania koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży

Zakres jego obowiązków jest bardzo szeroki. Należą do nich dwa podstawowe zadania, realizowane przy wsparciu powstałego w kilkanaście miesięcy później Centrum Ochrony Dziecka. Pierwsze z nich to tworzenie struktur umożliwiających reagowanie na zgłaszane przełożonym kościelnym przypadki wykorzystania seksualnego małoletnich, w zgodzie z zasadami zawartymi w normach Stolicy Apostolskiej i Konferencji Episkopatu Polski. Realizacji tych towarzyszą m. in. szkolenia dla osób wyznaczonych w diecezjach i zakonach do przyjmowania zgłoszeń przestępstw wykorzystywania seksualnego i do pomocy osobom poszkodowanym oraz ich rodzinom.

Zadaniem koordynatora jest też wspieranie budowania systemu prewencji w działalności duszpasterskiej, katechetycznej wychowawczej, oświatowej i opiekuńczej prowadzonej przez diecezje i zakony, jak również ich upowszechniania poprzez ogólnopolskie programy szkoleniowe.

Realizacja tych celów i zadań byłaby nie do pomyślenia bez współpracy z organizacjami pozarządowymi, zwłaszcza z Fundacją „Dajemy Dzieciom Siłę” z Warszawy posiadającą ponad 25-letnie doświadczenie w ochronie dzieci przed przemocą oraz z biurem Rzecznika Praw Dziecka.

Do zadań, które faktycznie przypadły koordynatorowi i osobom odpowiedzialnym za COD należy również współpraca z mediami w celu tworzenia przychylnej atmosfery dla ochrony dzieci i młodzieży przed wykorzystaniem seksualnym – w skali całego społeczeństwa.

Pierwsza liturgia pokutna za przestępstwa wykorzystywania seksualnego

Kolejnym – zainicjowanym przez COD – impulsem w kierunku budowania systematycznej odpowiedzi Kościoła w Polsce na wykorzystywanie seksualne małoletnich była zorganizowana przez COD w czerwcu 2014 r. międzynarodowa konferencja: „Jak rozumieć i adekwatnie odpowiedzieć na wykorzystanie seksualne małoletnich w Kościele”. Wzięło w niej udział 180 osób z 26 diecezji, 20 zakonów i zgromadzeń męskich oraz 17 żeńskich.

Podczas konferencji, 20 czerwca 2014 w krakowskiej bazylice Najświętszego Serca Pana Jezusa, odbyła się pierwsza w Polsce liturgia pokutna za grzechy i przestępstwa wykorzystywania seksualnego w Kościele. Uczestniczyli w niej m.in. prymas Polski abp Wojciech Polak, nuncjusz apostolski w Polsce abp Celestino Migliore, metropolita krakowski kard. Stanisław Dziwisz, biskup bielsko-żywiecki Roman Pindel, biskup opolski Andrzej Czaja oraz krakowski biskup pomocniczy Grzegorz Ryś.

W tym samym roku, w październiku 2014 r. Konferencja Episkopatu Polski przyjęła „Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia” oraz dokument pt. „Prewencja nadużyć seksualnych wobec dzieci i młodzieży i osób niepełnosprawnych w pracy duszpasterskiej i wychowawczej Kościoła w Polsce”. Przyjęcie tych dokumentów sprawiło, że COD – we współpracy z innymi podmiotami kościelnymi – mogło się skupić na przygotowaniu i budowaniu struktur umożliwiających realizację polityki ochrony dzieci i młodzieży oraz na pracy nad zmianą świadomości w tym zakresie.

W ślad za tym – także dzięki poparciu sekretarza generalnego KEP, bp. Wojciecha Polaka – biskupi i przełożeni zakonów męskich i żeńskich oddelegowali 60 osób do uczestnictwa w akademickim kursie e-learningowym, zorganizowanym przez Akademię Ignatianum, we współpracy z Center for Child Protection Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie. Kurs w językach włoskim i angielskim trwał od września do grudnia 2014 r. a dotyczył prewencji i interwencji w dziedzinie ochrony dziecka w środowiskach duszpasterskich. Ukończyło go 40 osób, które otrzymały wspólny certyfikat Uniwersytetu Gregoriańskiego i Ignatianum.

Budowanie struktur

W pierwszej połowie 2015 r. wszystkie polskie diecezje i część prowincji zakonnych powołały w sumie 80 delegatów diecezjalnych i zakonnych ds. ochrony dzieci i młodzieży. Są to osoby odpowiedzialne za przyjmowanie zgłoszeń o wykorzystaniu seksualnym małoletnich przez osobę duchowną oraz za wskazanie pomocy psychologicznej, prawnej i duszpasterskiej. Ich nazwiska i dane kontaktowe widnieją na większości stron diecezjalnych, a pełna lista oraz baza danych kontaktowych znajduje się na stronie internetowej Centrum Ochrony Dziecka.

Oprócz delegatów zostało wyznaczonych 69 duszpasterzy gotowych do pomocy duchowo-duszpasterskiej pokrzywdzonym oraz ich rodzinom. W ślad za tym COD zorganizowało 3 serie profesjonalnych szkoleń delegatów i 3 serie szkoleń dla duszpasterzy. Ich celem było przygotowanie delegatów i duszpasterzy, aby – zgodnie z tym, co mówią Wytyczne Episkopatu – umieli pomóc przełożonym kościelnym zabezpieczyć ochronę dzieci i młodzieży przez przyjęcie właściwej postawy wobec przypadków wykorzystania seksualnego popełnionych przez duchownych na szkodę małoletnich.

Delegaci i duszpasterze byli szkoleni w taki sposób, aby mogli się przyczynić do uzdrowienia zaufania i przywrócenia właściwego klimatu dla kontynuacji pracy duszpasterskiej we wspólnocie kościelnej, zranionej przestępstwem. Ich działalność winna obejmować każdego uczestnika dramatu wykorzystania, poczynając od ofiar i ich bliskich, przez wspólnoty zranione przestępstwem aż po sprawcę, przy uwzględnieniu rzetelnej wiedzy kanonicznej, karno-prawnej, psychologicznej oraz wyników badań nt. skali i form zjawiska wykorzystania. Działania te – jak podkreślano – winny wyrazić się również w rzetelnym poszukiwaniu prawdy i sprawiedliwości.

Delegaci diecezjalni i zakonni byli w kolejnych latach zapraszani na organizowane przez COD sesje szkoleniowe. W maju 2017 r. miały miejsce warsztaty dla Delegatów. Ich celem była wymiana doświadczeń oraz przygotowanie się na wejście w życie nowelizacji art. 240 Kodeksu Prawa Karnego dotyczącego m. in. obowiązku zgłaszania państwowemu wymiarowi sprawiedliwości przestępstw seksualnych na szkodę małoletnich, pod sankcją karną.

COD współuczestniczyło również w przygotowaniu i przeprowadzeniu profesjonalnych szkoleń dla wychowawców w seminariach duchownych z udziałem m. in. prof. Janiny Beisert, organizowanych w imieniu Konferencji Rektorów Wyższych Seminariów Duchownych przez ks. dr. Wojciecha Rzeszowskiego, obecnie dyrektora Archidiecezjalnego Centrum Formacji w Gnieźnie i współpracownika COD. W styczniu 2019 r. miała miejsce czwarta edycja tych szkoleń.

Studia podyplomowe

W październiku 2016 r. w Akademii Ignatianum w Krakowie rozpoczęły się pierwsze trzy-semestralne studia podyplomowe w zakresie profilaktyki wykorzystywania seksualnego dzieci i młodzieży. Pierwszy kurs ukończyło 21 osób, a w październiku 2018 r. 25 studentów rozpoczęło drugą edycję tych studiów. Kierowane są one do świeckich jak i duchownych pracujących jako odpowiedzialni za kościelne placówki opiekuńczo-wychowawcze i resocjalizacyjne; do wychowawców, pedagogów i psychologów szkolnych; katechetów i katechetek; psychologów i psychoterapeutów pracujących z dziećmi i młodzieżą; do pracowników socjalnych.
Uczestnicy tych studiów zdobywają wiedzę i umiejętności dotyczące rozpoznawania oznak przemocy seksualnej, jak również projektowania działań pomocowych na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonej lub dotkniętej przemocą. Poznają programy profilaktyczne obejmujące tę tematykę i zdobywają wiedzę, umiejętności i kompetencje dotyczące zasad, procedur i dobrych praktyk interwencyjnych, terapeutycznych i pomocowych stosowanych wobec osób w dzieciństwie lub młodości dotkniętych przemocą seksualną. Poznają też zasady rozmowy z dziećmi i młodzieżą, zagrożoną lub dotkniętą przemocą seksualną oraz z ich rodzinami.
Program studiów ma zapewnić personelowi dzieł edukacyjnych, opiekuńczych i wychowawczych, prowadzonych przez diecezje i prowincje zakonne, odpowiednie kwalifikacje i kompetencje do budowania środowisk bezpiecznych dla dzieci i młodzieży.

Różne zgromadzenia żeńskie skorzystały z tej oferty studiów. W pierwszym wydaniu programu podyplomowego uczestniczyło 9 sióstr zakonnych, tyle samo, co księży diecezjalnych i zakonnych razem. Również w drugim wydaniu obecność sióstr jest wyraźnie zauważalna. Zainteresowanie zdobywaniem kwalifikacji przez siostry zakonne nie jest przypadkiem, bo wiele zgromadzeń żeńskich aktywnych jest na polu edukacji i opieki opracowuje – i wdraża obecnie dokumenty określające politykę ochrony dzieci i młodzieży w swoich dziełach wychowawczych, oświatowych i opiekuńczych. Siostry, które ukończyły studia w Ignatianum coraz częściej organizują szkolenia dla personelu w swoich placówkach.

Sesje specjalistyczne

W styczniu 2017 r. miało miejsce specjalistyczne szkolenie dla 70. kanonistów (z sądów biskupich i z kurii zakonnych) z udziałem prof. R. Geisingera SJ, promotora sprawiedliwości w Kongregacji Nauki Wiary i ks. dr. K. Ciska, pracownika tejże kongregacji. Tematem były procedury kanoniczne w przypadkach wykorzystania seksualnego małoletnich.

W marcu 2018 r. pod patronatem Komisji Duchowieństwa KEP odbyła się dwudniowa sesja szkoleniowa prowadzona przez ks. prof. Stephen J. Rossetti PhD DMin (62 uczestników i uczestniczek) pod zbiorczym tytułem „Uczyć się na błędach”. Pierwszy dzień sesji był poświęcony wnioskom dla formacji początkowej i stałej, a drugi profilom sprawców i strategiom pracy z nimi.

Budowanie systemu prewencji w diecezjach

Na zebraniu Rady Biskupów Diecezjalnych na Jasnej Górze 25 sierpnia 2018 r. zapadła decyzja, że w każdej polskiej diecezji zostanie opracowany i wdrożony w życie program prewencji przed przestępstwami wykorzystywania dzieci i młodzieży na tle seksualnym.

Niebawem, począwszy od jesieni 2018 r. COD rozpoczęło systematyczne szkolenia „zespołów ds. prewencji” powołanych przez ordynariuszy we wszystkich diecezjach. Szkolenia zostały tak zorganizowane, że organizowane są na poziomie kościelnych metropolii, a uczestniczą w nich zespoły z diecezji przynależących do tejże metropolii. Ich celem jest stworzenie programu prewencji dla każdej diecezji, obejmującego wszystkie sektory pracy z dziećmi i młodzieżą, w tym różne dzieła wychowawcze, edukacyjne i opiekuńcze.
Do stycznia 2019 r. odbyły się takie szkolenia dla zespołów z: Ordynariatu Polowego, 2 diecezji greckokatolickich metropolii przemysko-warszawskiej, 2 diecezji metropolii łódzkiej, 3 diecezji metropolii gnieźnieńskiej, 2 diecezji metropolii poznańskiej, 3 diecezji metropolii częstochowskiej, 3 diecezji metropolii katowickiej, 3 diecezji metropolii wrocławskiej i 3 diecezji metropolii szczecińsko-kamieńskiej. Szkolenia będą kontynuowane w najbliższych miesiącach w pozostałych metropoliach.

Praca nad zmianą świadomości

Od r. 2014 r. organizowane są coraz częściej szkolenia i prelekcje dla duchownych diecezjalnych i zakonnych. Działalność szkoleniowa obejmuje konferencje, sesje różnego typu i długości oraz udział COD w ramach szkoleń organizowanych przez inne podmioty. Oferta szkoleniowa COD ukierunkowana jest na kształtowanie świadomości sprzyjającej oczyszczeniu Kościoła i budowaniu bezpiecznych środowisk dla młodych. Korzystają z niej nie tylko diecezje i zakony męskie oraz seminaria diecezjalne i zakonne, lecz także zgromadzenia żeńskie. Coraz więcej dzieł prowadzonych przez siostry decyduje się szkolić swój personel.

W sumie w szkoleniach różnego typu firmowanych przez COD od 2014 r. wzięło udział ponad 3 tysiące księży diecezjalnych i zakonnych. W czasie spotkań przekazywana jest wiedza nt. kryzysu wywołanego wykorzystywaniem seksualnym w Kościele obejmująca nie tylko aspekty historyczne, lecz także indywidualne i instytucjonalne czynniki ryzyka oraz błędy popełnione na różnych etapach konfrontowania się z tymi przestępstwami. A ponadto omawiane są profile sprawców, skutki w psychice osób pokrzywdzonych oraz elementy prewencji. Odrębne cykle szkoleń dotyczą dojrzałego przeżywania celibatu. Istotne znaczenie mają też prelekcje oraz szkolenia dla kleryków w seminariach.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że także greckokatolicka archieparchia przemysko-warszawska zorganizowała wraz z COD rozbudowane szkolenie dla całego swojego duchowieństwa i dla katechetów.

Szkolenia dla innych środowisk

Odbyły się też szkolenia dla kapelanów i duszpasterzy organizacji harcerskich. Zorganizowane zostały przez Ordynariat Polowy we współpracy z COD. Szkolenia organizowane przez COD odbyły się również w ramach „Przymierza Rodzin” czy Stowarzyszenia Rodzin Katolickich. Salezjański Wolontariat Misyjny zorganizował wraz z COD szkolenie dla świeckich wolontariuszy i wolontariuszek wyjeżdżających do różnych krajów. Diecezja Płocka zorganizowała szkolenie dla nauczycieli szkół katolickich z tej diecezji.

W listopadzie 2017 r. we współpracy z Małopolskim Kuratorium Oświaty COD zorganizowało konferencję dla psychologów i pedagogów szkolnych nt. „Ochrona dziecka przed przemocą”. W warsztatach uczestniczyło 100 nauczycieli i pedagogów z małopolskich szkół.

Nowością w 2018 r. były warsztaty dla dziennikarzy mediów katolickich.

Światowe Dni Młodzieży

COD wypracowało zasady ochrony młodzieży podczas Światowych Dni Młodzieży Kraków 2016. Poprosiło delegatów i duszpasterzy diecezjalnych i zakonnych do włączenia się w szkolenie wolontariuszy świeckich, księży i seminarzystów zaangażowanych w fazie diecezjalnej i ogólnopolskiej ŚDM. W ten sposób zostało przeszkolonych ok. 1400 wolontariuszy. Ponadto w Krakowie COD przeprowadziło szkolenie dla 50 „osób zaufania” z poszczególnych dekanatów Archidiecezji Krakowskiej oraz dla 40 wolontariuszy zakonnych i świeckich działających w ramach międzynarodowego programu Magis.

Działalność międzynarodowa

Od początku działalności Centrum Ochrony Dziecka utrzymuje regularny kontakt z biurem Papieskiej Komisji ds. Ochrony Małoletnich w Watykanie. Od października 2014 r. corocznie Konferencja Biskupów USA sponsoruje warsztaty nt. „Zarządzania kryzysem” dla biskupów z krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Warsztaty te są realizowane przez Europejskie Centrum Komunikacji i Kultury w Warszawie Falenicy. COD zapewnia jedną z dwóch kluczowych konferencji w trakcie warsztatów, wprowadzając ich uczestników w analizę kryzysu związanego z wykorzystywaniem seksualnym małoletnich przez niektórych duchownych. Od kilku lat w podobnych szkoleniach uczestniczą przedstawiciele kurii diecezjalnych i zakonnych z tej części Europy. Centrum w Falenicy gościło na analogicznych warsztatach, organizowanych z udziałem COD, także dyrektorów szkół katolickich z byłych krajów komunistycznych.

W lipcu 2015 odpowiedzialni za COD o. Adam Żak SJ i Ewa Kusz, odbyli podróż studyjną do Irlandii, aby poznać odpowiedź Kościoła w tym kraju na wykorzystywanie małoletnich. Podczas niej odbyli spotkania z przedstawicielami najważniejszych struktur powołanych do przepracowania skutków skandalu i do organizowania oraz monitorowania prewencji.

Od 2013 r. przedstawiciel COD bierze udział w corocznej „Anglophone Conference” w Rzymie. Udział w niej służy wymianie doświadczeń i własnemu dokształcaniu się. Podobny charakter miało uczestnictwo przedstawiciela COD w listopadzie 2015 r. w europejskiej konferencji w Luksemburgu i w Trewirze oraz rok później w Kolonii.

16 października 2017 r. dyrektor COD szkolił w Albanii dyrektorów szkół katolickich. A w październiku 2018 r. ks. Żak przeprowadził szkolenie dla personelu diecezji w Nowosybirsku. 29 listopada 2018 r. obydwie katolickie konferencje biskupów we Lwowie (grecko i rzymskokatolicka) wysłuchały konferencji ks. Żaka poświęconej aktualnej fazie kryzysu po ostatnich raportach z Australii, Niemiec i Pensylwanii. A od 17 do 19 grudnia 2018 r. COD zorganizowało w Kijowie trzydniowe wspólne szkolenie dla przedstawicieli diecezji katolickich na Ukrainie oraz dla psychologów z Miejskiego Ośrodka Pomocy Dzieciom, Młodzieży i Rodzinie w Kijowie.

Pracownicy i współpracownicy COD

Pracownikami COD są Adam Żak SJ, dyrektor, Ewa Kusz, z-ca dyr. ds. programowych, psycholog, psychoterapeutka, biegła sądowa oraz Iwona Szarota, koordynatorka biura.

Radę COD tworzą: o. prof. Józef Augustyn SJ, prof. Bogdan de Barbaro, psychiatra, o. dr Krzysztof Biel SJ, dziekan Wydziału Pedagogicznego Ignatianum, ks. Piotr Majer, prof. UPJP II, kanonista. Do grona stałych współpracowników należą ks. dr Jan Dohnalik, kanclerz kurii polowej, kanonista, ks. dr Wojciech Rzeszowski, teolog, psychoterapeuta, dr Anna Seredyńska, pedagog i psychoterapeutka, ks. dr Piotr Studnicki, medioznawca.