Czy istnieje uniwersalny „krzyż prawosławny”?

Protojerej Bohdan Ohulczański, znany ukraiński pisarz religijny i sekretarz naukowy Otwartego Uniwersytetu  Prawosławnego pw. św. Sofii Mądrości Bożej, zwrócił uwagę na swoim blogu, na fakt coraz częstszego pojawia się na krzyżach kopułach i wieżach prawosławnych świątyń, obcej dla pejzażu Ukrainy dolnej skośnej poprzeczki. Tymczasem taki krzyż jest charakterystyczny dla prawosławia rosyjskiego.

Dziś takie krzyże są umieszczane są na Ukrainie nie tylko na nowobudowanych świątyniach, ale także na przydrożnych krzyżach, które od 10-15 lat zaczęto intensywnie odnawiać. I czyni to zarówno podporządkowany Moskwie Ukraiński Kościół Prawosławny, jak i niezależna od Patriarchatu Moskiewskiego Prawosławna Cerkiew Ukrainy oraz  Ukraiński Kościół Grekokatolicki. Wierni trzech wymienionych Kościołów co najmniej od lat 80-tych XX w. masowo stawiają krzyże takiego kształtu także na grobach swoich bliskich, a od napaści Rosji na Ukrainę, takie krzyże są stawiane na mogiłach ukraińskich żołnierzy poległych za Ojczyznę, niezależnie od ich wyznania.

Tymczasem – zwraca uwagę protojerej Bohdan Ohulczański – na ziemiach Rusi kijowskiej i halickiej (obecnej Ukrainy), na wieżach i kopułach prawosławnych, a później również grekokatolickich świątyń, tradycyjnie stawiano krzyże trójramienne. Taki krzyż nosi na Zachodzie nazwę krzyża patriarszego bądź kardynalskiego, a od prostego krzyża łacińskiego różni go górna pozioma poprzeczka symbolizującą tabliczkę z cyrylicką inskrypcją „ІНЦI” (w wersji łacińskiej „INRI”). Tradycyjne krzyże mają pośrodku także (na skrzyżowaniu dwóch głównych belek) rozchodzące się promienie słoneczne, a u podstawy mały półksiężyc, skierowany rogami ku górze, nie oznaczający bynajmniej, jak mogłoby się wydawać, zwycięstwa chrześcijaństwa nad islamem, ale zwycięstwo Chrystusa nad nocą grzechu i śmierci, przedstawioną w postaci sierpa księżyca.

Należy zauważyć, że nigdzie, poza Moskwą, oficjalnie nie stawiano na kopułach świątyń prawosławnych krzyży z ukośną stopką. Takich krzyży nie znajdziemy na starych, zabytkowych ukraińskich świątyniach. W pejzażu kulturowym Ukrainy stanowią one element obcy, inwazyjny. Mimo tego oczywistego faktu, zostały one uznane za krzyże „prawosławne” zarówno przez media, podręczniki szkolne, jak i w opinii wiernych, nie tylko w Ukrainie, ale również w Polsce.

Wśród ukraińskich grekokatolików, przyczyny są inne, tym nie mniej do dziś nie brakuje zwolenników posługiwania się krzyżem o takiej formie. Nazywany jest przez nich „krzyżem obrzędowym”. Rozpowszechniło go w Galicji, w połowie XIX w., pokolenie młodych księży ukraińskich narodowców, ulegające proprawosławnej propagandzie moskwofilskiej. Uznali oni taki krzyż za „prawdziwie wschodniochrześcijański”. Księża ci, otrzymawszy własne parafie, przystępowali zupełnie spontanicznie do usuwania z odprawianej przez siebie liturgii i wyposażenia cerkwi wszelkich naleciałości z rytu łacińskiego. Przeciwstawienie się dotąd dominującym tendencjom latynizacyjnym i polonizacyjnym w Kościele grekokatolickim,  uznanym przez nich za ruski (czyli ukraiński) Kościół narodowy, traktowali jako obowiązek patriotyczny.

Oficjalny krzyż Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej

Od XII w. na freskach w podziemnych świątyniach Kapadocji rozpowszechniło się przedstawienie Ukrzyżowanego, którego nogi opierały się nie na równoległej, lecz skośnej dolnej poprzeczce. Po kilku dziesięciolecia taki sposób pisania ikon dotarł najpierw na Bałkany, a potem na Ruś. Do napisanych w taki sposób najpiękniejszych moskiewskich ikon przełomu XIV i XV w., należy ikona Ukrzyżowania z ikonostasu w soborze Trójcy św. Ławry Trojce-Siergijewej, przypisywana Andrejowi Rublowowi. W taki sposób, od wieku XV, na całej Rusi, malowano freski i pisano ikony, ale krzyż ze skośną belką nie trafiał na kopuły świątyń, ani do oficjalnej monarszej heraldyki.

Dopiero w 1551 r. car Iwan Groźny nakazał, stawiać krzyże ze skośną dolną poprzeczką na kopułach i wieżach cerkiewnych. Wkrótce, po decyzji carskiej, taki wizerunek krzyża został wprowadzony do oficjalnej państwowej i wojskowej heraldyki Carstwa Moskiewskiego. Kościół rosyjski, aby wyjaśnić genezę skośnej stopki odwołał się do legendy o pobycie św. Andrzeja apostoła na Rusi. Skośna stopka została uznana oficjalnie za ukośny krzyż, na którym umęczono św. Andrzeja.
Krzyż w moskiewskim kształcie stał  się charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego Rosji, a dziś służy również za symbol ekspansji „russkiego miru”.