Czy Macedoński Kościół Prawosławny uzyska wreszcie kanoniczną autokefalię?

W ostatnich dniach ożywiły się starania władz państwowych Macedonii Północnej w sprawie nadania pełnej niezależności (autokefalii) miejscowemu Kościołowi Prawosławnemu. 16 września prezydent kraju Stewo Pendarowski wysłał oficjalny list do patriarchy konstantynopolskiego Bartłomieja z prośbą o wydanie tomosu (dekretu) o autokefalii, poza tym w tym samym celu Fanar (dzielnica Stambułu, gdzie mieści się siedziba patriarchy) odwiedzili ostatnio były premier Zoran Zaew i pełniący obecnie jego obowiązki Oliwer Spasowski.

„Zwracam się do Waszej Świątobliwości w imieniu wielu swych współobywateli, uważających się za chrześcijan prawosławnych, których jedynym życzeniem i potrzebą jest to, aby pojednać się ze swymi sąsiadami i kroczyć ku wspólnej przyszłości, współistnieniu i prawdziwej wolności. Dlatego chciałbym skierować do Waszej Świątobliwości prośbę o wysłuchanie tego wezwania naszego pobożnego narodu i naszego Kościoła oraz o skorzystanie z «prawa apelacji», aby nasi obywatele dzięki wierze prawosławnej uzyskali możliwość posiadania równych praw z innymi chrześcijanami prawosławnymi całego świata” – napisał szef państwa w swym liście.

11 maja 2019 Święty Synod Kościoła Konstantynopolskiego oświadczył, że gotów jest rozpatrzyć odwołanie Kościoła Macedonii Północnej, „trwającego obecnie w rozłamie”. Rok wcześniej zwierzchnik Macedońskiego Kościoła Prawosławnego (MKP), nieuznawanego dotychczas przez światowe prawosławie, sprawował wspólnie liturgię z hierarchami Kościoła bułgarskiego.

Sprawa autokefalii MKP, którą ogłosił on samowolnie w lipcu 1967, uniezależniając się w ten sposób od Patriarchatu Serbskiego, ciągnie się od tamtego czasu, a więc ponad 50 lat. W tym okresie Kościół ten okrzepł, utworzył swoje struktury organizacyjne nie tylko w samej Macedonii, ale także poza jej granicami: w Australii i Ameryce Północnej. Nie zdołał jednak uzyskać uznania dla swej decyzji ze strony innych samodzielnych Kościołów prawosławnych, które do dzisiaj uważają go za schizmatycki i nie zgadzają się na wspólne liturgie z hierarchami macedońskimi. Pozostawanie poza nurtem światowego prawosławia oznacza również nieuznawanie sprawowanych w tym Kościele sakramentów, np. chrztu, kapłaństwa czy małżeństwa.

Macedończycy twierdzą, że ich ziemie zostały schrystianizowane już pod koniec I tysiąclecia, a więc wcześniej niż np. Serbia. Kolebką wiary Chrystusowej na tych terenach jest miasto Ohryd w zachodniej części kraju. Początkowo tamtejsze biskupstwo podlegało Patriarchatowi Konstantynopolskiego, ale już w X wieku zyskało status autokefaliczny. Później, w miarę rozszerzania się państwa bułgarskiego, Ohryd stał się stolicą pierwszego jego patriarchatu. Niektórzy przypuszczają, że pierwsi misjonarze przybyli do Kijowa pod koniec X wieku właśnie stąd, a nie bezpośrednio z Konstantynopola.

Rangę patriarchatu miasto to utraciło po upadku królestwa bułgarskiego w 1018 i ponownie stało się tylko arcybiskupstwem. W sto lat później (1219) z Ohrydu wyodrębniło się biskupstwo Peciu, utworzone przez Serbów, którzy uważają je za swoją kolebkę (na tej podstawie w ub.r. Patriarchat Serbski obchodził 800-lecie swej niezależności).

W 1234 arcybiskupstwo ohrydzkie na kilka lat znalazło się w jurysdykcji Kościoła bułgarskiego (z siedzibą w Wielkim Tyrnowie), po czym jeszcze kilkakrotnie zmieniało swój status, nie przestając jednak istnieć aż do 1767, gdy zlikwidował je sułtan (wtedy panowali tam Turcy) a miejscowi wierni zostali poddani patriarsze konstantynoppolskiemu. Tuż przed upadkiem imperium osmańskiego w 1913 Ohryd wszedł w skład Kościoła serbskiego, w latach 1915-18 i 1941-45 podlegał bułgarskiemu, w okresie 1919-41 i od 1945 znalazł się już ostatecznie w jurysdykcji Patriarchatu Serbskiego i w granicach Jugosławii. Władze tego kraju popierały dążenia narodowe Macedończyków, m.in. dopiero po II wojnie światowej znormalizowano ich język i de facto stworzono jego wersję literacką.

Dzięki wsparciu państwowemu umocniła się również świadomość religijna Macedończyków, którzy stale podkreślali swą odrębność od Serbów, także na płaszczyźnie wyznaniowej. Pierwszym krokiem w tym kierunku było przywrócenie w 1958 przez II macedoński Sobór Kościelno-Ludowy starożytnego arcybiskupstwa ohrydzkiego, któremu Patriarchat Serbski zgodził się udzielić szerokiej autonomii.

Dość szybko jednak taki ograniczony zakres niezależności przestał Macedończykom wystarczać i zażądali zgody na autokefalię m.in. po to, aby móc samodzielnie, bez oglądania się na Serbów, otaczać opieką duszpasterską swą dość liczną, rozsianą po świecie diasporę. Gdy w 1966 Patriarchat Serbski ostatecznie odmówił spełnienia tej prośby, Macedończycy zwołali na 17 lipca 1967 r. III Sobór Kościelno-Ludowy, który w tym samym dniu ogłosił utworzenie autokefalicznego Macedońskiego Kościoła Prawosławnego. Jego zwierzchnik nosi odtąd tytuł arcybiskup ohrydzki i macedoński – pierwszym był abp Dozyteusz (Stojkowski; † 20 V 1981). Od 9 października 1999 stanowisko to piastuje abp Stefan (Weljanowski).

Serbski Kościół Prawosławny (SKP) natychmiast uznał takie rozwiązanie za bezprawne (niekanoniczne) i nazwał MKP rozłamowym, wzywając go do powrotu na swe łono. Na żądanie Belgradu żaden inny Kościół też tego nie zrobił i stan ten istnieje do dzisiaj. Zresztą przez wiele lat sprzyjał temu również fakt, że niemal do końca 1991 Macedonia była częścią Jugosławii, a – zgodnie z obowiązującymi przepisami i zwyczajami – w jednym państwie może istnieć tylko jeden niezależny Kościół prawosławny (na tej podstawie np. w okresie istnienia ZSRR Kościoły języka greckiego nie uznawały samodzielności Patriarchatu Gruzińskiego, chociaż jest on starszy od Moskiewskiego). Ale także po ogłoszeniu jesienią 1991 przez Macedonię niepodległości i jej wystąpieniu z Federacji Jugosłowiańskiej sytuacja nie zmieniła się i MKP nadal pozostawał na marginesie światowego prawosławia, choć sprawował pełnię władzy na terenie Macedonii.

W latach dziewięćdziesiątych Patriarchat Serbski co pewien czas podejmował próby rozwiązania problemu, za każdym razem stawiając jednak jako warunek wstępny rezygnację MKP z autokefalii, co z kolei było nie do przyjęcia dla Skopje. Pewnym krokiem naprzód było ustanowienie przez SKP 17 maja 2002 arcybiskupstwa ohrydzkiego (kanonicznego, odmiennego od macedońskiego) z siedzibą w Bitoli, którego pierwszym arcybiskupem został Jan (Wraniszkowski), wcześniej należący do MKP.

W 2009 Macedończycy poprosili o pomoc w uznaniu swej autokefalii Bułgarski Kościół Prawosławny, godząc się przy tym na uznanie go za swój Kościół macierzysty. Bułgarzy chętnie na to przystali i powołali nawet odpowiednią komisję, a zwierzchnicy i inni biskupi obu Kościołów spotkali się i wspólnie sprawowali liturgie, co w praktyce oznacza uznanie kanoniczności dotychczasowych „rozłamowców”.

Ale szybko sprzeciwy wobec tych działań zgłosiły aż trzy Kościoły: serbski – jako wkroczenie Sofii na obszar kanoniczny Belgradu, Konstantynopol zaprotestował przeciw nazwaniu Patriarchatu Bułgarskiego „Kościołem-Matką”, uważając, że tylko Fanar ma prawo do takiego tytułu, gdyż tylko on udzielał autokefalii Kościołom na Bałkanach oraz Ateny, które od dawna są przeciwne używaniu słowa „macedoński” w nazwie Kościoła. Cała sprawa więc ucichła.

Nowym bodźcem dla niej stało się nadanie przez Konstantynopol autokefalii Prawosławnemu Kościołowi Ukrainy 6 stycznia 2019. Wprawdzie patriarcha Bartłomiej już w marcu tegoż roku zaznaczył, że sytuacja w Macedonii jest inna niż na Ukrainie, gdyż w tym pierwszym kraju Kościołem macierzystym jest serbski, później jednak oświadczył, że gotów jest rozpatrzyć prośbę Macedończyków o udzielenie im autokefalii. Podkreślił przy tym, że gdyby do tego doszło, nowy Kościół będzie oficjalnie figurował jako Arcybiskupstwo Ohrydzkie, a więc bez odniesienia do Macedonii, choć na użytek wewnętrzny może się posługiwać dotychczasową nazwą.

Obecnie do działań na rzecz udzielenia, a właściwie formalnego uznania autokefalii MKP włączyli się politycy, ale powołując się na głos wiernych. Trudno przewidzieć, kiedy i jak zakończą się te starania, ale można przewidywać, że po całych dziesięcioleciach milczenia i zastoju w tej sprawie problem macedoński ma szanse niebawem się zakończyć.