Czy można śpiewać kolędy polskie po łacinie?

Obecny okres bożonarodzeniowy to m.in. czas powszechnego śpiewania kolęd i pastorałek, i to nie tylko w Polsce i nie tylko w Kościele katolickim, ale w istocie w całym chrześcijaństwie. W naszym kraju istnieje wielowiekowa tradycja wykonywania tych pieśni zarówno w świątyniach, jak i w domach, a kolędy należą do najpopularniejszych, najbardziej znanych i najchętniej śpiewanych utworów religijnych. Może jednak warto usłyszeć albo samemu zaśpiewać je nie tylko z tradycyjnymi słowami polskimi, zwykle o prastarym rodowodzie, ale także po łacinie. Ich wersje w tym języku opracował przed laty czołowy niegdyś filolog klasyczny i historyk kultury Ryszard Gansiniec (Ganszyniec; 1888-1958).

Pochodził on z Siemianowic Śląskich, był więc poddanym pruskim i kształcił się na uniwersytetach w Monastyrze (Münster) i Berlinie, ale zawsze czuł się Polakiem i w 1919 rozpoczął pracę naukową jako filolog klasyczny na Uniwersytecie Poznańskim, a następnie w latach 1920-41 – na Uniwersytecie Lwowskim. Tam też w 1929 założył kwartalnik dla młodzieży „Filomata”, w którym swoje artykuły i materiały zamieszczali nie tylko naukowcy, ale także uczniowie interesujący się tematyką klasyczną. Pismo to wychodziło – z przerwą w latach 1939-57 – do 1997, a od tego roku jego kontynuatorem jest „Nowy Filomata”, wydawany początkowo przez Instytut Filologii Klasycznej UJ, a od 2012 przez Komisję Filologii Klasycznej Polskiej Akademii Nauk.

Po wojnie prof. R. Gansiniec pracował na Uniwersytetach: Wrocławskim (1946-48) i Jagiellońskim (od 1948 do końca życia). Kierował tam Zakładem Kultury Antycznej przy I Katedrze Filologii Klasycznej, którego też był kierownikiem w latach 1952-55, a także Zakładem Filologii Greckiej przy tejże Katedrze. Zajmował się nie tylko działalnością naukową i dydaktyczną z zakresu hellenistyki, religioznawstwa, dziejów humanistyki polskiej, historii literatury łacińskiej i greckiej, ale również był wielkim popularyzatorem tej tematyki, m.in. założył chór studentów filologii klasycznej, wykonujących pieśni w tym języku. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.

I właśnie w ramach swych działań popularyzatorskich przetłumaczył na łacinę słowa naszych najpopularniejszych kolęd, zachowując nie tylko rytmikę poszczególnych utworów, ale także wierność oryginałowi i składni łacińskiej. Oto niektóre z tych pieśni (w nawiasie tytuł polski):

Deus paret (Bóg się rodzi)

Deus paret, vis vilescit,
Caeli Rex est denudatus,
Ignis tepet, lux tabescit,
Limen scit Illimitatus.
Princeps gloriae humiliatus,
Immortalem mors domavit,
Dei Verbum Caro factum (est)
Et in nobis habitavit.

Neque, caelum, terram vincis,
Deus tua bon(a) abiecit.
Intra plebem suam venit,
Eius sortem suam fecit.
Multa est pro nobis passus,
Culpa nostra haec patravit.
Dei Verbum Caro factum (est)
Et in nobis habitavit.

Tolle manum, Puer sancte,
Benedic telluri patriae,
In consilio, vita bona
Eam iuva dono gratiae.
Domum, pagos, urbes nostras
Tua manus sustentavit.
Dei Verbum Caro factum (est)
Et in nobis habitavit.

Nascitur cum Christus (Gdy się Chrystus rodzi)

Nascitur cum Christus et mundo apparet,
Caeca nox fulgore radiante claret.
Angeli in caelis visi
Cantant hymnum paradisi:
Gloria, gloria, gloria,
In excelsis Deo.

Pavidos pastores angeli hortantur,
Bethlehem quam primum ut proficiscantur:
Natus enim est Salvator,
Mundi machinae Creator.
Gloria, gloria, gloria,
In excelsis Deo.

Spiritus caelestes caelique legati,
Quidnam faciamus, nobis revelate.
Imperiti nil pollemus,
Metu capti vix vigemus.
Gloria, gloria, gloria,
In excelsis Deo.

Jesus minimulus (Jezus malusieńki)

Jesus minimulus
In equili iacet
In lacrimis de frigore
Non dat vestem mater.

Quod misera erat
Crinis lana privat
Qua filiolo tecto suo
Herbis eum tegit.

Peto te ne fleas
Non patior dolorem
Satis mihi de passione
Corque tam impleat.

Dormi iam, mi Jesu (Lulajże Jezuniu)

Dormi iam, mi Jesu, mea gemmula,
dormite, amata oscula mea.
Dormi iam, mi Jesu, dormi suaviter
et tu illum flentem permulce, Mater!

Comprime iam fessas fletu palpebras,
singultu collapsa labra occludas.
Dormi iam, mi Jesu, dormi suaviter
et tu illum flentem permulce, Mater!

Dormi iam, venuste noster Angele,
Dormi, permate mundi floscule!
Dormi iam, mi Jesu, dormi suaviter
et tu illum flentem permulce, Mater!

Festinarunt ad Bethlehem (Przybieżeli do Betlejem)

Festinarunt ad Bethlehem pastores,
exsultantes Nat(o) in lyra cantores.
Gloria in excelsis, gloria in excelsis,
atque pax in terris.

Inclinati salutabant humiles,
prompto corde Deum natum alacres.
Gloria in excelsis, gloria in excelsis,
atque pax in terris.

Mira Dei annuntiabant caelites,
numquam talia audire mortales.
Gloria in excelsis, gloria in excelsis,
atque pax in terris.

Mirabantur evolantes cantores,
cogitabant, quid hoc esset, pastores.
Gloria in excelsis, gloria in excelsis,
atque pax in terris.

Cunis iacet (W żłobie leży)

Cunis iacet, quis non curret
conovare Puero,
Jesu Christo Salvatori
nobis hodie genito?
O pastores, properate,
Ei grate concantate
Sicut nostro Domino!

Nos cantantes cantilenas
post vos festinabimus.
Redemptorem mundo natum
omnes sic videbimus.
Hic egene procreatus
flet in cunis colligatus,
flentem consolabitur.

Silentio noctis (Wśród nocnej ciszy)

Silentio noctis sonus spargitur:
Pastores state: Deus nascitur!
Iter cito preparate
Ad Bethlehem properate
Cum muneribus.

Inventus Infans in praesepio
Secunda signa dat(a) ab angelo.
Deum nat(um) adoravere
Salutando clamavere
Pleni gaudio.

Redemptor salve, diu cupite,
Tot longos annos desiderate!
Te prophetae atque reges
Exspectabant, at te praebes
Nobis omnibus