Debata o pogromie Żydów z 1946 roku

Pogrom Żydów 4 lipca 1946 r. był tematem panelu i debaty, które odbyły 30 czerwca w Centrum Edukacyjnym IPN Przystanek Historia, z naciskiem na portret społeczny wydarzeń i ich dynamikę. Spotkanie odbyło się z cyklu „Relacje polsko-żydowskie w XX wieku. Badania-kontrowersje-perspektywy”.

Podczas pogromu przy ul. Planty 7 w Kielcach zginęło 37 Żydów i trzech Polaków, a 35 Żydów zostało rannych. Tragiczne wydarzenia spowodowały masową emigrację ludności żydowskiej.

Wykład wstępny pt. „Pogrom Żydów w Kielcach 4 lipca 1946 r. Między portretem społecznym a dynamiką zajść” wygłosił dr Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, który od lat bada okoliczności i przyczyny pogromu kieleckiego. Zwrócił uwagę m.in. na tzw. teorię sterowania społecznego. Zaznacza, że łączy ona nowe fakty dotyczące wydarzeń z 4 lipca 1946 roku. Postać o kryptonimie „kapitan Janek” to zdaniem badacza przykład tworzenia postaci kreujących obszar „fikcyjnego podziemia”. „Kapitan Janek” był wykorzystywany jako źródło dezinformacji.

Odbyła się także dyskusja, z udziałem prof. Juliana Kwieka, autora książki wydanej w 2021 r. pt.: „Nie chcemy Żydów u siebie. Przejawy wrogości wobec Żydów w latach 1944-1947”, prof. Marka Wierzbickiego oraz dr. Ryszarda Śmietanki-Kruszelnickiego, wokół różnych teorii oraz interpretacji wydarzeń w Kielcach 4 lipca 1946 r., w oparciu o prace wielu badaczy, m.in. prof. Bożeny Szaynok oraz prof. Joanny Tokarskiej-Bakir.

Prof. Julian Kwiek wskazał m.in. na powojenną demoralizację społeczeństwa i bandytyzm jako ważne przyczyny pogromu, a z drugiej strony obawy Polaków o konieczność zwrotu pożydowskiego mienia, którego większość znalazła się w ich rękach.

W trakcie debaty były także poruszone kwestie związane z wcześniejszymi zajściami antyżydowskimi: w Rzeszowie i Krakowie w 1945 r., które jednak nie przyjęły takiego rozmiaru jak w Kielcach oraz z innymi przejawami wrogości wobec Żydów po zakończeniu II wojny światowej.

Jak informują badacze z kieleckiej Delegatury IPN, za sprawą konsekwentnych poszukiwań archiwalnych udało się dotrzeć do nowych, nieznanych wcześniej źródeł, których analiza umożliwiła zweryfikowanie dotychczasowych ustaleń. Dotyczy to szczególnie niektórych jednostek/grup wojskowych. Ich zdaniem, w świetle nowych ustaleń nie do utrzymania jest teza, iż zachowania części sił represji były tylko przypadkowym zbiegiem okoliczności. Działania spontaniczne i prowokacyjne, które wystąpiły w trakcie pogromu, nie wyczerpują jednak problematyki „niejasności” dramatu w Kielcach. Rozpoznawane ostatnio wątki (stan bezpieczeństwa w mieście w miesiącach poprzedzających zajścia, „niedoszacowana” rola grup wojskowych, nowe informacje związane z funkcjonowaniem Huty „Ludwików”) odsłaniają warstwę przemilczeń i niedopowiedzeń oraz wskazują na konieczność analizy pogromu w kontekście budowania, z udziałem różnorodnych sił, systemu komunistycznego w Polsce.

Konferencje i spotkania dotyczące powyższej tematyki, w ramach Centralnego Projektu Badawczego IPN: „Dzieje Żydów w Polsce i stosunki polsko-żydowskie w latach 1917-1990”, organizowane są w Kielcach od 2016 r.