Dialog Kościoła katolickiego w Polsce z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym

Katolicko-prawosławna konferencja o roli Kościołów z Polski i Rosji w budowaniu przyszłości chrześcijaństwa w Europie, która odbyła się od 28 do 30 listopada 2013 r. w Warszawie – to kolejny krok na drodze polsko-rosyjskiego pojednania, zainicjowanego orędziem patriarchy Cyryla i abp. Józefa Michalika w 2012 r. Publikujemy dossier nt. dialogu Kościoła katolickiego w Polsce z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym.

Źródła i geneza

Przełomowy charakter miało podpisane w Warszawie 17 sierpnia 2012 r. Wspólne Przesłanie do Narodów Polski i Rosji. Jednak nie byłoby ono możliwe, gdyby nie wcześniejsze kontakty pomiędzy naszymi oboma Kościołami.

Pierwsze – od czasu rewolucji październikowej – oficjalne kontakty Kościoła katolickiego w Polsce z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym, zostały nawiązane w 1988 r. w trakcie obchodów 1000-lecia chrztu Rusi. Do Moskwy zaproszony został wówczas kard. Józef Glemp. Konsekwencją tego były jego późniejsze wizyty w 1992 i 1999 r., przy okazji których odwiedzał katolików w Rosji oraz spotykał się z patriarchą Aleksym II. Nie odegrały one jednak specjalnej roli w budowaniu relacji z rosyjskim prawosławiem. Przeszkodą był wówczas skrajnie antykatolicki nurt w ramach Cerkwi, czego wyrazem były oskarżenia katolików o prozelityzm i „ekspansję” na kanoniczne tereny prawosławia. Niemożliwa też okazała się upragniona przez Jana Pawła II wizyta w Rosji a nawet spotkanie z patriarchą Aleksym II, które dwukrotnie – mimo zaawansowanych przygotowań – zostało przez Cerkiew odwołane. Na kilka lat wzajemne kontakty zostały zamrożone.

O odnowie kontaktów można mówić od czasu wizyty abp. Henryka Muszyńskiego w Siergijew Posadzie i Moskwie w styczniu 2008 r. Nawiązał on wówczas, m.in. kontakt z mnichami z klasztoru św. Nila z wyspy Stołobnoje, którzy pragnęli, aby przybyła tam kopia jasnogórskiej ikony. Na terenie tego klasztoru więzieni byli polscy oficerowie (obóz Ostaszków), którzy zostali w kwietniu 1940 r. zamordowani w Twerze. Mnisi, do których powróciły zabudowania klasztorne po upadku ZSRR, znaleźli korporał, na którym jeden z więzionych tam polskich kapłanów, a następnie rozstrzelanych, napisał: „Matko Boża Częstochowska, módl się za nami!” Prawosławni mnisi odczytali to jako znak i postanowili wznieść na klasztornym dziedzińcu kaplicę z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej. Abp Muszyński obiecał zorganizować im kopię ikony Czarnej Madonny, a mnisi mieli po nią przyjechać do Polski.

Trzeba było jednak zmiany na tronie patriarszym w Moskwie, aby mnisi mogli uzyskać pozwolenie na przyjazd do Polski. Objęcie steru Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego przez Cyryla oznaczało reorientację nastawienia Cerkwi wobec katolicyzmu. Warto przypomnieć, że patriarcha Cyryl ukształtował się w najbardziej pro-katolickim kręgu rosyjskiego prawosławia. Przez wiele lat był sekretarzem metropolity leningradzkiego i nowogrodzkiego Nikodema, który zmarł w Rzymie w czasie audiencji u Jana Pawła I.

Grupa mnichów z Nilskiego Monasteru przybyła do Polski we wrześniu 2009 r. Odebrali na Jasnej Górze ikonę Matki Bożej, spotkali się z kard. Kazimierzem Nyczem, kard. Stanisławem Dziwiszem, abp. Muszyńskim i bp. Stanisławem Budzikiem, ówczesnym sekretarzem generalnym Episkopatu Polski. W ślad za nimi 28 stycznia 2010 r. przybył do Warszawy zastępca szefa Wydziału Stosunków Zewnętrznych Patriarchatu, ihumen Filip. Przywiózł informację, że patriarcha Cyryl zamierza zmienić tradycyjny „dyptych” i jedną z pierwszych zagranicznych wizyt pragnie złożyć w Polsce, chcąc zarazem, aby towarzyszył jej jakiś „katolicki akcent”. Wówczas powstał pomysł wspólnego przesłania. Rozmowy trwały 2,5 roku. Delegacji Episkopatu przewodniczył abp Muszyński, a jej członkami byli abp Budzik i bp Tadeusz Pikus. Delegacji rosyjskiej przewodniczył metropolita Hilarion.

Przesłanie dokumentu

„Wspólne przesłanie do narodów Polski i Rosji” zostało podpisane w Warszawie 17 sierpnia 2012 r. przez patriarchę Cyryla i abp. Józefa Michalika. Pierwsza część dokumentu poświęcona jest potrzebie wzajemnego dialogu i pojednania. Padają tam, m. in. słowa: „Apelujemy do naszych wiernych, aby prosili o wybaczenie krzywd, niesprawiedliwości i wszelkiego zła wyrządzonego sobie nawzajem. Jesteśmy przekonani, że jest to pierwszy i najważniejszy krok do odbudowania wzajemnego zaufania, bez którego nie ma trwałej ludzkiej wspólnoty ani pełnego pojednania”.

Druga część dokumentu dotyczy polsko-rosyjskiej historii. Ograniczono się do postulatu, aby wzajemne stosunki budować na prawdzie oraz zaapelowano do specjalistów o dalsze prace badawcze i źródłowe.

Trzecia część jest apelem o wspólne świadectwo obu Kościołów w dzisiejszej Europie. Autorzy dokumentu jako główne zagrożenia, którym należy się przeciwstawić wymieniają:
– fałszywie rozumianą zasadę świeckości państwa, która może prowadzić do eliminacji religii oraz przybiera postać „fundamentalizmu i w rzeczywistości jest jedną z odmian ateizmu”,
– plagę aborcji, której zdecydowanie należy się przeciwstawić, została ona nawet przyrównana do terroryzmu,
– konsumpcyjny styl życia,
– konieczność obrony małżeństwa i rodziny, szczególnie wobec postulatów legalizacji związków homoseksualnych.

Motywy dialogu i pojednania

Zasadniczym motywem skłaniającym polskich biskupów do rozmów z RKP były pozytywne doświadczenia związane z procesem pojednania polsko-niemieckiego oraz polsko-ukraińskiego. Istotnym także motywem dialogu był motyw ekumeniczny. Dla obu stron cenne wydawało się wzbogacenie oficjalnego dialogu teologicznego prowadzonego między Stolicą Apostolską a Moskwą, o bardziej praktyczny (pozateologiczny) wymiar dialogu między sąsiadującymi ze sobą Kościołami.

Ten właśnie motyw wydaje się szczególnie ważny dla patriarchy Cyryla. Nowa linia zainicjowana przez patriarchę Cyryla w łonie rosyjskiego prawosławia, polega na dążeniu, by Cerkiew nie była tylko miejscem kultu, ale by zdobyła istotne miejsce w życiu społecznym Rosji. By odgrywała rolę ponadkonfesyjnego autorytetu moralnego, który w płaszczyźnie publicznej walczy o wartości, na których opiera się ład społeczny. Dlatego w swych wypowiedziach publicznych patriarcha jednoznacznie wypowiada się za ochroną życia, walczy z aborcją i wyraża troskę o rodzinę, z czym wiąże się potępienie związków homoseksualnych. Ostrzega przed konsumpcjonizmem rodzącym egoizm społeczny. Jednym ze źródeł tych niebezpiecznych postaw jest dlań skrajny liberalizm.

Po raz pierwszy oferta współdziałania – w zakresie obrony podstawowych wartości – złożona została Kościołowi w Polsce przez metropolitę Hilariona, kiedy w 2005 r. przybył na Zjazd Gnieźnieński „Europa dialogu”. Zaapelował o powołanie wspólnego „ katolicko-prawosławnego” sojuszu w obliczu zagrożenia ze strony „walczącego ateizmu, relatywizmu i islamu”. Przekonywał, że „debata między chrześcijanami a ideologią sekularyzmu jest debatą o przyszłości Europy i ma ona charakter antropologiczny”. Zachęcał do tego, aby wspólnie z Kościołem katolickim w Polsce „pomóc Europie w rozwiązywaniu wielu jej problemów”.

Koncepcja budowania prawosławno-katolickiego porozumienia wobec współczesnych zagrożeń wydaje się istotnym elementem strategii obecnego patriarchy. Wyjaśniał to, przemawiając 7 lutego br. na Soborze Biskupim w Moskwie, mówiąc o konieczności „zespolenia wysiłków podejmowanych z Kościołem katolickim na rzecz obrony tradycyjnych wartości chrześcijańskich i przeciwstawiania się takim wyzwaniom współczesności, jak agresywny sekularyzm, podważanie zasad moralnych w życiu osobistym i społecznym, kryzys wartości rodzinnych czy prześladowania i dyskryminacja chrześcijan”.

Patriarcha nie widzi możliwości analogicznej współpracy z Kościołami protestanckimi. W tym samym wystąpieniu zwrócił uwagę na niebezpieczeństwo liberalizacji eklezjologii i nauczania moralnego przez wspólnoty reformowane. Dotyczy to, np. ich stosunku do „związków jednopłciowych” oraz wyświęcania osób, które otwarcie głoszą „nietradycyjną orientację seksualną”.

Dotychczasowe rezultaty Wspólnego Przesłania

Na forum międzynarodowym

Pierwszy komentarz na forum międzynarodowym do podpisanego w Warszawie Wspólnego Orędzia do Narodów Polski i Rosji dał papież Benedykt XVI, który nie tylko z radością odnotował fakt jego podpisania, ale wyraził opinię, że było to „ważne wydarzenie, które budzi nadzieję na przyszłość”. Watykański dziennik „L´Osservatore Romano” napisał nawet, że dokument jest wzorem dla całej Europy.

Na Ukrainie, w kilka dni po podpisaniu przesłania, zwierzchnik grekokatolików abp Światosław Szewczuk wypowiedział się o nim w bardzo pozytywnym tonie. Zaznaczył, ze pragnie doprowadzić do powstania podobnego dokumentu pomiędzy jego Kościołem a Patriarchatem Moskiewskim.

O echu, z jakim spotkało się polsko-rosyjskie przesłanie w katolickim świecie świadczyły liczne i bardzo pozytywne głosy na Synodzie Biskupów, który w październiku 2012 r. obradował w Rzymie na temat nowej ewangelizacji. Jako gość specjalny przybył też tam abp Hilarion, który przemawiając na Synodzie, podkreślił po raz kolejny, potrzebę wspólnego świadectwa obu Kościołów (prawosławnego i katolickiego) wobec wyzwań współczesnego świata. Dokument polsko-rosyjski był jednym z ważnych tematów jego rozmowy z papieżem Benedyktem 18 października.

W Polsce

14 września 2012 r. dokument został odczytany we wszystkich polskich kościołach. Konferencja Episkopatu w marcu br. ustanowiła zespół ds. kontaktów z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym, na czele którego stanął bp Wojciech Polak.

Od 28 do 30 listopada 2013 r. odbyła się w Warszawie polsko-rosyjska konferencja: „Przyszłość chrześcijaństwa w Europie. Rola Kościołów z Polski i Rosji”. Przybyła na nią 14-osobowa oficjalna delegacja Patriarchatu pod przewodnictwem metropolity Hilariona. To kolejny etap wzajemnego dialogu.

Spodziewanym efektem konferencji było przeniesienie dialogu między Kościołem katolickim w Polsce a Rosyjskim Kościołem Prawosławnym na głębszy i bardziej konkretny etap. Była ona okazją do nawiązania bezpośredniej współpracy wielu środowisk oraz przełamania niekorzystnych stereotypów, szczególnie w zakresie postrzegania wspólnej historii. Ufamy, że owocem tych spotkań i dyskusji będzie powstanie konkretnych projektów współpracy, które przyczynią się do zbliżenia polsko-rosyjskiego i katolicko-prawosławnego.

W Rosji

26 września 2012 r. w Radzie Federacji – izbie wyższej Zgromadzenia Federalnego (parlamentu) Rosji – odbyło się spotkanie okrągłego stołu nt. umocnienia stosunków między narodami Rosji i Polski oraz wkładu do tego procesu Kościołów: prawosławnego i katolickiego w obu krajach. W obradach wzięli udział przedstawiciele Patriarchatu Moskiewskiego, Kościoła katolickiego w Rosji, parlamentarzyści, reprezentanci Administracji Prezydenta Rosji, ministerstw i organizacji społecznych.

Metropolita Hilarion, mówiąc o podpisanym miesiąc wcześniej wspólnym orędziu zaznaczył, że aktualne wypadki skłaniają chrześcijan w obu krajach do zjednoczenia wysiłków w celu przeciwdziałania różnym przejawom agresywnego sekularyzmu. „Nie jest to międzykościelny interes korporacyjny, ale wspólne działania, zmierzające do zachowania wiary i moralności w społeczeństwie i niedopuszczenia do powtórzenia się tragicznych doświadczeń budowania dobrobytu społecznego bez Boga” – podkreślił Hilarion.

Zaznaczył, że podpisując wspólny dokument biskupi Polski i Rosji utorowali drogę do przywrócenia i umocnienia pokoju i dobrosąsiedztwa dwóch narodów. Teraz konieczne są konkretne kroki, mające na celu zbliżenie Rosjan i Polaków.

Wspólne Orędzie do Narodów Polski i Rosji zostało przyjęte przez Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, który obradował 5 października 2012 r. Członkowie Świętego Synodu w specjalnej rezolucji zaznaczyli m. in., że „wspólne przesłanie w którym został wyrażony niepokój z powodu niszczenia fundamentów kultury chrześcijańskiej w Europie, utworzyło platformę do połączonego działania Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i rzymskokatolickiego Kościoła w Polsce w zakresie obrony tradycyjnych wartości chrześcijańskich na kontynencie”.

Z kolei Sobór Biskupi – który jest najwyższą instancją Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej przyjął przesłanie 7 lutego 2013 r.

Istotnego przewartościowania dokonał patriarcha Cyryl w przeddzień Dnia Jedności Narodowej, obchodzonego 4 listopada 2012 r. w rocznicę wygnania w 1612 r. Polaków z Moskwy. Patriarcha wezwał z tej okazji do przezwyciężenia „negatywnych emocji” w stosunkach rosyjsko-polskich. „Dwa narody słowiańskie, które żyją obok siebie, nie mogą tych negatywnych emocji z przeszłości, nakładać na życie dzisiejsze, a tym bardziej nie mogą, kierując się tymi emocjami, hamować rozwoju stosunków między krajami i narodami” – oświadczył. Dodał, że „wrogość minionych wieków zostaje dziś zastąpiona możliwością wspólnej obrony wartości chrześcijańskich w Europie i przyczyniania się do tego, aby oba narody budowały swe życie, dochowując wierności przykazaniom ewangelicznym”.

Nazajutrz 5 listopada, otrzymaną w darze od polskich biskupów ikonę Matki Bożej Częstochowskiej przekazał do nowo budującej się cerkwi w Katyniu. W tym samym czasie ikona Matki Bożej Smoleńskiej zawisła w sali obrad polskiego Episkopatu.