List okólny o nauczaniu religii w szkole

Rok: 2009
Autor: Kongregacja Wychowania Katolickiego

Eminencjo/Ekscelencjo,

Natura i rola nauczania religijnego w szkole stanowią dziś przedmiot debat, a w niektórych wypadkach nowych regulacji cywilnych, dążących do zastąpienia go przez studium faktu religijnego o charakterze wielowyznaniowym, czy też moralności i kultury religijnej, nawet w sposób sprzeczny z wyborami i celami edukacyjnymi jakie rodzice i Kościół pragną ofiarować młodzieży.

Stąd za pośrednictwem obecnego Listu Okólnego do przewodniczących Konferencji Episkopatów Kongregacja ds. Edukacji Katolickiej uważa za konieczne przypomnienie pewnych zasad zakorzenionych w nauczaniu Kościoła, jako wyjaśnienie norm dotyczących roli szkoły w formacji katolickiej nowych pokoleń, natury i tożsamości szkoły katolickiej, nauczania religii w szkole, swobody wyboru szkoły oraz wyznaniowego wychowania religijnego.

I. Rola szkoły w katolickiej formacji nowych pokoleń

1. Edukacja jawi się dziś jako złożone zadanie, które musi stawić czoła gwałtownym przemianom społecznym, gospodarczym i kulturalnym. Jej szczególną misją pozostaje integralne kształtowanie osoby ludzkiej. Powinniśmy zapewnić dzieciom i młodzieży możliwość harmonijnego rozwoju ich uzdolnień fizycznych, moralnych, intelektualnych i duchowych; powinniśmy im również dopomóc w rozwijaniu poczucia odpowiedzialności, poprawnego korzystania z wolności oraz czynnego udziału w życiu społecznym (por. kanon 795 Kodeksu Prawa Kanonicznego [KPK]; kanon 629 Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich [KKKW]). Nauczanie, które negowałoby czy też pomijałoby wymiar moralny i religijny osoby stanowiłoby przeszkodę dla pełnej edukacji, gdyż „dzieci i młodzież mają prawo do formacji pozwalającej oceniać wartości moralne prawym sumieniem i przyjąć je osobiście oraz poznać i jak najdoskonalej umiłować Boga”. Dlatego II Sobór Watykański prosił i zalecił, żeby „ci, którzy sprawują władzę nad narodami albo też kierują wychowaniem, starali się, by nigdy nie pozbawiono młodzieży tego świętego prawa” (deklaracja „Gravissimum educationis” [GE],1).

2. Taka edukacja wymaga wkładu wielu podmiotów edukacyjnych. Rodzice, gdyż to właśnie oni przekazali swym dzieciom dar życia są pierwszymi i głównymi wychowawcami (por. GE 3; Jan Paweł II, adhortacja apostolska „Familiaris consortio” [FC], 22 listopada 1981, n. 36; k. 793 KPK; k. 627 KKKW). W tym zasadniczym zadaniu potrzebują oni pomocy społeczeństwa świeckiego oraz innych instytucji, gdyż: „Rodzina jest pierwszą, lecz nie jedyną ani wyłączną wspólnotą wychowującą” (FC 40; por. GE 3).

3. „Między wszystkimi środkami wychowania szczególne znaczenie ma szkoła” (GE 5); jest ona dla rodziców główną pomocą ich zadaniu wychowawczym (por. k. 796 §1 KPK), zwłaszcza jeśli idzie o przekazywanie kultury oraz wychowanie do życia wspólnego. W tej dziedzinie, zgodnie z ustawodawstwem międzynarodowym oraz prawami człowieka, „prawo rodziców do wyboru wychowania zgodnego z wyznawaną przez nich wiarą winno być bezwzględnie zabezpieczone” (FC 40). Rodzice powinni „kierować swoje dzieci do szkół zapewniających katolickie wychowanie” (k. 798 KPK) a kiedy nie mogą tego uczynić, „mają obowiązek sami zatroszczyć się o to, by dzieci poza szkołą otrzymały należne wychowanie katolickie” (tamże).

4. Sobór Watykański II przypomina o „obowiązku gorliwego troszczenia się o moralne i religijne wychowanie dzieci” a także, aby czyniły postępy w formacji chrześcijańskiej harmonijnie z formacją świecką. Dlatego Kościół pochwala te władze i państwa, które uwzględniając pluralizm dzisiejszego społeczeństwa i szanując należną wolność religijną, pomagają rodzinom, aby wychowanie dzieci we wszystkich szkołach mogło się odbywać zgodnie z własnymi zasadami moralnymi i religijnymi tych rodzin (GE 7).

Podsumowanie:

– Edukacja jest dziś zadaniem złożonym, obszernym i pilnym. Dzisiejsza złożoność grozi zatraceniu tego, co najistotniejsze, to znaczy formowanie osoby ludzkiej w jej integralności, zwłaszcza w tym co dotyczy wymiaru religijnego i duchowego;

– Pomimo, iż dzieło edukacyjne wypełnia wiele podmiotów główna odpowiedzialność za nie spada na rodziców;

– Owa odpowiedzialność zawiera prawo do wyboru szkoły gwarantującej edukacją zgodną z własnymi zasadami religijnymi i moralnymi.

II. Natura i tożsamość szkoły katolickiej: prawo rodzin i uczniów do edukacji katolickiej. Pomocniczość i współpraca edukacyjna.

5. Szkoła katolicka ma w edukacji i formacji szczególną rolę do odegrania. Wiele wspólnot i zgromadzeń zakonnych poświęciło się i nadal się poświęca wspaniałej służbie wychowaniu przez szkołę. Tym niemniej cała wspólnota chrześcijańska, a szczególnie ordynariusz diecezji ponoszą odpowiedzialność za: „czynienie wszystkiego, ażeby wszyscy wierni mogli otrzymać katolickie wychowanie” (k. 794 §2 KPK) oraz, dokładniej „by istniały szkoły upowszechniające edukację przenikniętą duchem chrześcijańskim” (por. k. 802 KPK; 635 KKKW).

6. Szkoła katolicka charakteryzuje się więzią instytucjonalną, którą utrzymuje z hierarchią Kościoła; gwarantuje ona, że nauczanie i edukacja budowane są w oparciu o zasady wiary katolickiej i udzielane przez nauczycieli o „zdrowej nauce i prawości życia” (por. k. 803 KPK; kk. 632 i 639 KKKW). W tych ośrodkach edukacyjnych, otwartych na wszystkich, którzy przyjmują i szanują ich projekt edukacyjny powinno być wytworzone środowisko szkolne, przeniknięte ewangelicznym duchem wolności i miłości sprzyjające harmonijnemu rozwojowi osobowości każdego z uczniów. W takiej atmosferze wszelka ludzka kultura jest oświecona orędziem zbawienia, aby stopniowe poznawanie przez uczniów świata i życia było oświecone Ewangelią (por. GE 8; k. 634 §1 KKKW).

7. W ten sposób zapewnione jest prawo rodzin i uczniów do edukacji autentycznie katolickiej, a równocześnie osiągane są inne cele kulturowe, formacji ludzkiej i akademickie, właściwe wszystkim szkołom (por. k. 634 §3 KKKW; k. 806 §2 KPK).

8. Pomimo trudności w harmonizowaniu edukacji proponowanej przez szkołę oraz tej, którą daje rodzina należałoby sobie życzyć, żeby dla dobra formacji osoby istniała zgoda oraz unikano napięć i pęknięć projektu edukacyjnego. Konieczne jest więc nawiązanie ścisłej i aktywnej współpracy między rodzicami, nauczycielami oraz kierownikami placówek. Trzeba też zachęcać rodziców do uczestnictwa w życiu szkoły: tworzenie zrzeszeń, organizowanie zebrań itp. (por. k. 796 § 2 KPK, k. 639 KKKW).

9. Wolność rodziców, stowarzyszeń, instytucji pośrednich oraz samej hierarchii Kościoła do krzewienia szkolnictwa o tożsamości katolickiej są korzystaniem z zasady pomocniczości. Wyklucza ona „wszelki monopol szkolny, który sprzeciwia się wrodzonym prawom osoby ludzkiej, a także postępowi i upowszechnianiu samej kultury, pokojowemu współżyciu obywateli i pluralizmowi istniejącemu dziś w bardzo licznych społeczeństwach” (GE 6).

Podsumowanie:

– Szkoła katolicka jest prawdziwym i rzeczywistym podmiotem kościelnym ze względu na swe działanie nauczające, w którym łączą się wiara, kultura i życie.

– Jest ona otwarta na wszystkich, którzy pragną uczestniczyć w jej projekcie edukacyjnym, inspirowanym zasadami chrześcijańskimi.

– Szkoła katolicka stanowi wyraz wspólnoty kościelnej a jej katolickość jest gwarantowana przez kompetentne władze (ordynariusz miejsca).

– Gwarantuje ona rodzicom katolickim swobodę wyboru i stanowi wyraz pluralizmu szkolnego.

– Zasada pomocniczości reguluje współpracę między rodziną a różnymi instancjami odpowiedzialnymi za edukację.

III. Nauczanie religii w szkole

a) Natura i cel

10. Nauczanie religii w szkole wynika z koncepcji antropologicznej otwartej na transcendentny wymiar istoty ludzkiej: stanowi on jeden z aspektów prawa do edukacji (por. k. 799 KPK). Bez niego, uczniowie byliby pozbawieni istotnego elementu, niezbędnego dla ich formacji i osobistego rozwoju, dopomagającego w harmonizowaniu wiary i kultury. Formacja moralna i edukacja religijna sprzyjają także rozwijaniu odpowiedzialności osobistej i społecznej oraz innych cnót obywatelskich. Stanowią więc ważny wkład do dobra wspólnego społeczeństwa.

11. W tej dziedzinie, w obrębie społeczeństwa pluralistycznego prawo do wolności religijnej wymaga zarówno zagwarantowania obecności wychowania religijnego w szkołach jak też, aby było ono zgodne z przekonaniami rodziców. Sobór Watykański II przypomina, że „rodzicom przysługuje prawo do tego, aby według własnych swych poglądów religijnych rozstrzygali, jaki rodzaj nauczania religijnego ma być udzielany ich dzieciom… Prawa rodziców naruszane są również, jeśli zmusza się dzieci do uczęszczania w szkole na wykłady, które nie są zgodne z przekonaniem religijnym rodziców, albo jeśli się narzuca jedyny system wychowania, z którego całkowicie usunięta zostaje formacja religijna” (Deklaracja o wolności religijnej „Dignitatis humanae” [DH] 5; por. k. 799 KPK: Stolica Apostolska, Karta Praw Rodziny, 24 listopada 1983, art. 5, c-d). Stwierdzenie to znajduje się również w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (art. 26) oraz w wielu innych deklaracjach i konwencjach wspólnoty międzynarodowej.

12. Usuwanie nauczania religii w szkołach na margines oznacza, przynajmniej w praktyce przyjęcie stanowiska ideologicznego, które może prowadzić do błędów i wyrządzać uczniom szkodę. Ponadto, jeśli nauczanie religijne ogranicza się jedynie do przedstawienia różnych religii w sposób porównawczy i „neutralny”, może być ono źródłem zamętu czy też rodzić relatywizm bądź indyferentyzm religijny. Odnośnie tej kwestii Jan Paweł II wyjaśniał: „Edukacja katolicka obejmuje(…) nauczanie religii w szerszym środowisku szkolnym, czy była by ona katolicka czy też państwowa. Do takiego nauczania mają prawo rodziny osób wierzących, które powinny mieć gwarancję, że szkoła publiczna – właśnie dlatego, że otwarta na wszystkich – nie tylko, nie stanowi zagrażania dla wiary ich dzieci, lecz przeciwnie dopełni przez właściwe nauczanie religijne ich integralną formację. Zasada ta powinna być też zawarta w koncepcji wolności religijnej oraz prawdziwie demokratycznego państwa, które jako takie, to znaczy w poszanowaniu swej najgłębszej i najbardziej autentycznej natury, służy obywatelom, wszystkim obywatelom, szanując ich prawa i przekonania religijne” (Przemówienie do kardynałów i współpracowników Kurii Rzymskiej, 28 czerwca 1984 r.).

13. Na tej podstawie jest jasne, że nauczanie religii katolickiej posiada swoją specyfikę w porównaniu z innymi przedmiotami szkolnymi. Rzeczywiście, jak wyjaśnia II Sobór Watykański: „Władza cywilna, której właściwym celem jest troszczenie się o wspólne dobro doczesne, powinna uznawać życie religijne obywateli i sprzyjać mu, ale jeśli pozwala sobie kierować aktami religijnymi albo przeszkadzać im, to należy stwierdzić, iż przekracza wyznaczone dla niej granice” (DH 3). Z tych powodów do Kościoła należy określanie specyficznej zawartości nauczania religijnego w szkole, gwarantującej rodzicom oraz samym uczniom autentyczność nauczania przekazywanego jako katolickie.

14. Kościół uznaje to zadanie za swój obowiązek, ze względu na materię nauczanego przedmiotu oraz domaga się uznania właściwych mu kompetencji niezależnie od charakteru szkoły (czy jest ona państwowa lub katolicka) w której dokuje się edukacji. Tak więc władzy kościelnej „podlega katolickie nauczanie i wychowanie religijne przekazywane w jakichkolwiek szkołach (…) jest rzeczą Konferencji Episkopatu wydać w tej sprawie ogólne normy, a do biskupa diecezjalnego należy kierowanie tą dziedziną i czuwanie nad nią” (k. 804 §1 CIC; por. także, k. 636 KKKW).

b) Nauczanie religii w szkołach katolickich

15. Nauczanie religii w szkołach katolickich nadaje swoją specyfikę ich programowi edukacyjnemu; w istocie „Szczególną cechą i najgłębszą racją szkoły katolickiej — dla której też rodzice katoliccy powinni ją stawiać ponad inne — jest właśnie ta, że wychowanie religijne wprowadzane jest w całe przygotowanie wychowanków” (Jan Paweł II, adhortacja apostolska „Catechesi tradendae”, 16 października 1979, 69).

16. Również w szkołach katolickich, podobnie jak w innych placówkach powinna być respektowana wolność religijna uczniów niekatolickich oraz ich rodziców. Oczywiście nie stanowi to przeszkody w realizowaniu prawa i obowiązku „publicznego nauczania i wyznawania swej wiary słowem i pismem”, uwzględniając równocześnie, że w „rozpowszechnianiu zaś wiary religijnej i wprowadzaniu praktyk trzeba zawsze wystrzegać się wszelkiej działalności, która miałaby posmak przymusu albo nieuczciwego czy niedostatecznie usprawiedliwionego nakłaniania” (DH 4).

c) Nauczanie religii katolickiej z perspektywy kultury i jego relacja z katechezą

17. Nauczanie religii w szkole znajduje swe miejsce w misji ewangelizacyjnej Kościoła. Jest ono odrębne i komplementarne w odniesieniu do katechezy parafialnej oraz innych działań, takich jak wychowanie chrześcijańskie w rodzinie czy też inicjatyw formacji permanentnej dla wiernych. Poza różnicą środowiska różne są też cele każdej z tych działalności: katecheza usiłuje sprzyjać osobistemu przylgnięciu do Chrystusa oraz dojrzewaniu różnych aspektów życia chrześcijańskiego (por. Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, [DOK], 15 sierpnia 1997, nn. 80-87), podczas gdy nauczanie szkolne przekazuje uczniom wiedzę na temat tego czym jest chrześcijaństwo i życie chrześcijańskie. Ponadto Benedykt XVI przemawiając do nauczycieli religii podkreślił wymóg: „ poszerzenia przestrzeni naszej racjonalności, otwierając ją ponownie na wielkie kwestie prawdy i dobra, wiążąc ze sobą teologię, filozofię i nauki ścisłe w pełnym poszanowaniu właściwych im metod oraz ich wzajemnej autonomii, ale także ze świadomością ich substancjalnej jedności, wiążącej je wzajemnie. Wymiar religijny jest w istocie ściśle powiązany z faktem kulturalnym, uczestniczy w globalnym kształtowaniu osoby i pozwala na przekształcenie poznania na życiową mądrość”. Nauczanie religii katolickiej uczestniczy w tym procesie, w którym „szkoła i społeczeństwo są ubogacane prawdziwymi laboratoriami kultury i humanizmu, w obrębie których rozpoznając istotny wkład chrześcijaństwa, osoba staje się zdolna do odkrycia dobra oraz wzrastania w odpowiedzialności, do poszukiwania porównań i wyostrzenia zmysłu krytycznego, do czerpania z darów przeszłości, by lepiej zrozumieć teraźniejszość oraz być zdolnym do świadomego planowania przyszłości” (Przemówienie do nauczycieli religii katolickiej, 25 kwietnia 2009).

18. Specyfika tego nauczania w niczym nie pomniejsza jego natury jako przedmiotu szkolnego; przeciwnie utrzymanie tego statusu jest warunkiem skuteczności: „Jest zatem konieczne, aby nauczanie religii w szkole miało charakter przedmiotu szkolnego, z takimi samymi wymaganiami systematyczności i rygoru, jakie mają inne przedmioty. Powinno prezentować ono chrześcijańskie orędzie i wydarzenie równie poważnie i głęboko, jak czynią to inne dyscypliny prezentując swe osiągnięcia. Nie powinno prezentować ono się jako coś dodatkowego względem nich, ale jako niezbędny element dialogu interdyscyplinarnego” (DOK 73).

Podsumowanie:

– Wolność religijna jest fundamentem i gwarancją obecności nauczania religii w szkołach publicznych.

– Jego warunkiem kulturowym jest koncepcja antropologiczna otwarta na wymiar transcendentalny.

– W szkołach katolickich nauczanie religii stanowi niezbywalną charakterystykę projektu edukacyjnego i nie można z niego zrezygnować.

– Nauczanie religii jest różne od katechezy i względem niej komplementarne, gdyż chodzi o nauczanie szkolne, nie wymagające przylgnięcia wiarą. Lecz przekazuje ono wiedzę dotyczącą tożsamości chrześcijaństwa oraz życia chrześcijańskiego, ubogaca Kościół i ludzkość laboratoriami kultury i humanizmu.

IV. Wolność edukacyjna, wolność religijna i edukacja katolicka.

19. Prawo rodziców i uczniów do edukacji i wolności religijnej konkretnie realizuje się poprzez :

a) wolność wyboru szkoły. „Rodzice, którzy mają pierwszy i nienaruszalny obowiązek oraz prawo wychowywania dzieci, winni cieszyć się prawdziwą wolnością w wyborze szkół. Władza państwowa więc, której zadaniem jest strzec i bronić wolności obywatelskiej, powinna dbać zgodnie z zasadami sprawiedliwości rozdzielczej o takie rozdzielanie zasiłków państwowych, aby rodzice zgodnie ze swym sumieniem w sposób naprawdę wolny mogli wybrać szkoły dla swych dzieci”. (GE 6; por. DH 5; k. 797 KPK; k. 627 §3 KKKW).

b) wolność otrzymywania w pomieszczeniach szkolnych konfesyjnego nauczania religijnego, integrującego własną tradycję religijną z właściwą szkole formacją kulturową i intelektualną. „Wierni mają zabiegać o to, ażeby ustawy państwowe dotyczące kształcenia młodzieży zapewniały jej także w szkole wychowanie religijne i moralne, zgodne z sumieniem rodziców” (k. 799 KPK; por. GE 7, DH 5). W istocie nauczanie i edukacja religijna katolicka, udzielana we wszelkich szkołach podlegają nadzorowi władzy Kościoła. (por. k. 804 §1 KPK; k. 636 KKKW).

20. Kościół jest świadom, że obecnie, podobnie jak miało to miejsce w epokach minionych w wielu miejscach na świecie nie ma pełnej wolności religijnej, zarówno jeśli idzie zabezpieczenia ustawowe jak i praktykę (por. DH 13). W tych warunkach Kościół czyni wszystko, co może by dać wiernym formację, której potrzebują (por. GE 7; k. 798 KPK; k. 637 KKKW). Równocześnie, zgodnie z swą misją (por. Sobór Watykański II, konstytucja „Gaudium et spes”, 76), nie ustaje w ujawnianiu niesprawiedliwości, kiedy uczniowie katoliccy i ich rodzice są pozbawieni prawa do edukacji i gdy pozbawiani są wolności religijnej. Równocześnie zachęca wszystkich wiernych do zabiegania, by prawa te były rzeczywiście przestrzegane (por. k. 799 KPK)

Kongregacja ds. Edukacji Katolickiej jest przekonana, że podkreślone tutaj zasady, mogą dopomóc w znalezieniu coraz większej zgodności między misją edukacyjną, stanowiącą integralną część misji Kościoła a aspiracjami ludzi do budowania sprawiedliwego społeczeństwa, respektującego godność każdej osoby.

Kościół ze swej strony, pełniąc posługę (diakonię) prawdy pośród rodzaju ludzkiego, proponuje każdemu pokoleniu Boże objawienie, poprzez które możemy nauczyć się prawd ostatecznych dotyczących życia i znaczenia historii. Nie jest to zadanie łatwe w zlaicyzowanym świecie, gdzie poznanie uległo rozbiciu, a moralność zamętowi. Jest to zadanie angażujące całą wspólnotę chrześcijańską i stanowiące dla wychowawców prawdziwe wyzwanie. Podtrzymuje nas jednak pewność – jak stwierdził Benedykt XVI – że „szlachetne cele (…) edukacji, mającej u swych podstaw jedność prawdy oraz służbę osobie i wspólnocie, stają się szczególnie mocnymi narzędziami nadziei” (Przemówienie do wychowawców katolickich, 17 kwietnia 2008 r.)

Eminencjo/Ekscelencjo,

Prosząc o zapoznanie z treścią tego listu okólnego wszystkich zaangażowanych w misję edukacyjną Kościoła, dziękujemy za uprzejmą uwagę. Pozostajemy we wspólnocie w modlitwie za przyczyną Maryi, Matki i Nauczycielki wychowawców. Korzystając z tej okazji wyrażamy uczucia szacunku,

Zenon Kard. GROCHOLEWSKI, Prefekt

+ Jean-Louis BRUGUÈS, O.P., Sekretarz

Tłum. st (KAI)