Sesja „Budowanie systemu ochrony małoletnich i bezbronnych w Kościele w Polsce – bilans i perspektywy” – Prof. Michał Królikowski

Rok: 2022
Autor: Michał Królikowski

Współpraca Kościoła z państwowym systemem sprawiedliwości oraz z Państwową Komisją ds. wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15

1. Nie ma wątpliwości co do zasadności, a także w określonym zakresie obowiązku współpracy przez kościelne osoby prawne z organami państwa w zakresie ścigania sprawców przestępstw przeciwko rozwojowi psychoseksualnemu dzieci, a także innych zdarzeń z obszaru przestępstw seksualnych. Pod wieloma względami status kościelnych osób prawnych jest podobny innym podmiotom funkcjonującym w państwie i nie zachodzą żadne szczególne okoliczności, które miałyby pozycjonować je w odmienny sposób. Dotyczy to w szczególności obowiązku współpracy z organami ścigania oraz sądami, które posiadają własne uprawnienia do pozyskiwania dowodów w ramach prowadzonych postępowań. Bardziej złożoną sprawą formalnie, ze względu na specyficzne uprawnienia Państwowej Komisji ds. Pedofilii, jest współpraca z tą ostatnią.

2. Z drugiej strony status Kościoła katolickiego cieszy się swego rodzaju autonomią i niezależnością, zaś państwo jest zobowiązane zapewnić Kościołowi katolickiemu swobodne wykonywanie jego jurysdykcji oraz prowadzenie jego spraw na podstawie prawa kanonicznego. Jest to powinność zakotwiczona w Konstytucji RP oraz zawartym między Rzeczpospolitą Polską a Kościołem katolickim Konkordatem. Akt ten nie reguluje tak szczegółowych kwestii, jak współpraca dowodowa między Kościołem a wskazanymi instytucjami państwa; część z tych zagadnień wprost wyniknie z prawa powszechnie obowiązującego, a część musi zostać ustalona — zgodnie z Konkordatem — na drodze nowych umów międzynarodowych lub uzgodnień między rządem a Konferencją Episkopatu Polski w ramach upoważnienia udzielonego przez Stolicę Apostolską.

3. W obszarze postępowania kanonicznego związanego z dochodzeniem w sprawach przestępstw przeciwko wolności seksualnej dzieci i młodzieży, dla celów ustalenia zasad współpracy między Kościołem a organami państwa, konieczne jest wyróżnienie etapu pozostającego w jurysdykcji wyłącznej biskupa oraz będącego w jurysdykcji Stolicy Apostolskiej. Ten ostatni może być prowadzony bezpośrednio w instytucjach watykańskich, jak również może być powierzony do prowadzenia przez przełożonego krajowego. To ostatnie jednak nie zmienia kwestii jurysdykcji — sprawa pozostaje klasycznie w gestii sądownictwa obcego państwa, nie zmienia tego lokalny charakter organu prowadzącego czynności procesowe lub administracyjne w tym zakresie.

Z tego powodu, do czasu, kiedy sprawa pozostaje w wyłącznej jurysdykcji polskiego przełożonego, stosuje się przepisy mówiące o obowiązku współpracy w zakresie wykonania postanowienia państwowego organu procesowego, w tym sądu i prokuratury. W praktyce organy te wydają postanowienia o zabezpieczeniu dowodu (np. akt postępowania), oczekując jego wydania. Przepisy Kodeksu postępowania karnego umożliwiają w trakcie postępowania przygotowawczego również wykonanie czynności przeszukania i zajęcia rzeczy na wypadek odmowy ich wydania. Należy przyjąć, że sytuacje te są niepożądane, ponieważ rodzą kolizję z obowiązkiem zachowania tajemnicy urzędowej, która spoczywa na urzędnikach i przełożonym strony kościelnej. Z tego powodu należy postulować korzystanie przez prokuraturę z ogólnego przepisu mówiącego o obowiązku współpracy podmiotów, do których zwraca się o przesłanie dokumentów, zaś wobec strony kościelnej — o udzielanie właściwych informacji, jeżeli żądanie organu ścigania lub wymiaru sprawiedliwości jest legalne i prawidłowo sporządzone. Należy również pamiętać, że strona kościelna w określonych przypadkach ma uprawnienie do uruchomienia kontroli sądowej czynności podejmowanych przez organy ścigania.

Od momentu, kiedy sprawa przechodzi do jurysdykcji Stolicy Apostolskiej, która jest równym państwu polskiemu podmiotem prawa międzynarodowego, przekazywanie akt postępowania kanonicznego jest sprawą właściwą z zakresu współpracy międzynarodowej między rządami państw. Z procesowego punktu widzenia konieczne jest sięganie przez państwowe organy do środków inicjujących tę współpracę dowodową — bezpośrednio lub pośrednio przez urząd Nuncjusza. Przełożony krajowy nie ma uprawnienia, by bez specjalnego zezwolenia będącego wyrazem tej współpracy międzynarodowej przekazać zgodnie z prawem, w tym również prawem krajowym, żądane dokumenty. Wyjaśnienia Stolicy Apostolskiej umożliwiają to w przypadku uzyskania zgody przez Nuncjusza, a zatem w skróconej procedurze w porównaniu do klasycznych form współpracy międzynarodowej w sprawach karnych.

4. Istotnie odmiennie kształtują się prawne zasady współpracy między Komisją ds. pedofilii a Kościołem katolickim. Przede wszystkim Komisja nie jest organem ścigania ani organem wymiaru sprawiedliwości i nie posiada uprawnień do żądania w sposób wiążący dokumentacji od kościelnych osób prawnych. Oczywiście zadaniem Komisji jest zapewnienie szybkiej reakcji m.in. „kościołów, w tym kościelnych osób prawnych w zakresie zwalczania nadużyć seksualnych oraz działania umożliwiające pociągnięcie do odpowiedzialności sprawców tych nadużyć”, jednak ustawodawca nie dał Komisji — w przeciwieństwie do innych podmiotów — prawa do związania Kościoła katolickiego obowiązkiem przekazania żądanych dokumentów. Ograniczenia w ich przekazaniu powinny być postrzegane jako wynik kolizji obowiązków przełożonego kościelnego — ogólnego obowiązku do współpracy z organami państwa oraz obowiązku odstąpienia od wydania dokumentów, kiedy pozostają one poza jego jurysdykcją.

Dialog między Komisją a Kościołem katolickim został sformalizowany przez powołanie przez Konferencje Episkopatu Polski specjalnego zespołu, którego celem jest wypracowanie podstaw współpracy między tymi podmiotami. Przewodniczenie powierzono Delegatowi ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży — prymasowi Polski abp. Wojciechowi Polakowi. Doszło do bezpośredniego spotkania oraz wymieniono kilkukrotnie korespondencję. Strona kościelna zaoferowała przekazanie danych statystycznych oraz narzędzi badawczych, które są stosowane w gromadzeniu informacji o zjawisku pozostającym w przedmiocie zainteresowania Komisji. Zaproponowano również współpracę z ISKK, której to inicjatywy Komisja nie podjęła. Wobec zakwestionowania przez Komisją poglądu prawnego przedstawionego przez przedstawicieli Kościoła, wskazującego na ograniczone możliwości przekazywania dokumentów źródłowych, Konferencja Episkopatu Polski pismem z dnia 30 czerwca 2021 r. skierowała do Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej zapytania dotyczące prośby Państwowej Komisji. Na tę korespondencję jak dotąd nie otrzymano odpowiedzi.

Niezależnie jednak, KEP otrzymał w grudniu 2021 r. dwa dokumenty: Uwagi Papieskiej Rady ds. Tekstów Prawnych na temat pytań Konferencji Episkopatu Polski odnośnie do stosowania motu proprio „Vos estis lux mundi” oraz Wskazania Nuncjatury dotyczące współpracy ze świeckim wymiarem sprawiedliwości. Potwierdziły one pogląd prawny prezentowany w dotychczasowych rozmowach z Komisją przez przedstawicieli Kościoła katolickiego. Ostatecznie Komisja zaproponowała stworzenie interdyscyplinarnego zespołu, który dokonywałby analizy akt zakończonych spraw prowadzonych przez kolejne sądy biskupie lub diecezjalnych delegatów biskupich, nie odnosząc się do ograniczeń prawnych, które zostały Komisji precyzyjnie wyjaśnione.

Dialog z Komisją oceniam jako prowadzony z ostrożnością i mogący rodzić brak zaufania po obu stronach stołu. Z jednej strony, Komisja może postrzegać postępowanie Kościoła katolickiego jako świadome unikanie przekazania informacji koniecznych dla wypełnienia zadania ustawowego i wyjaśniania przypadków nadużyć seksualnych oraz nieprawidłowej reakcji na nie. Kościół katolicki może natomiast postrzegać postępowanie Komisji jako przekraczanie swoich uprawnień oraz obawiać się nierzetelności w posługiwaniu się danymi (czego dowodem stała się prezentacja raportu wskazująca na rzekomo 30% udział osób duchownych w grupie sprawców przestępstw pedofilnych — następnie prostowana w wywiadzie jednego z przedstawicieli Komisji).

5. Wypracowanie ostatecznych rozwiązań w zakresie współpracy między organami państwa i Kościołem katolickim w zakresie wyjaśniania przypadków pedofilii musi nastąpić, zaś cel ten jest niedaleki do osiągnięcia, o ile uwzględni się uwarunkowania prawne. A mianowicie:

* Uzyskanie dokumentów z postępowań kanonicznych pozostających w jurysdykcji Stolicy Apostolskiej wymaga zgody tej ostatniej i to do niej — w ramach uprawnień do reprezentacji państwa w stosunkach międzynarodowych — powinna zwrócić się Komisja.

* Szczegółowy tryb przekazywania tych dokumentów powinien być określony w ramach zinstytucjonalizowanego dialogu w Komisji Wspólnej KEP z rządem polskim.

6. Niezależnie od powyższego wszystkie sygnalizowane problemy we współpracy z Komisją rozwiąże powołanie przez KEP własnego zespołu dokonującego przegląd akt i publikujących raport z obszaru właściwości Komisji — w ten sposób informacje, których poszukuje Komisja zostaną ujawnione w ramach kompetencji własnych Kościoła katolickiego. Uważam za zasadne zbadanie spraw zakończonych, zwłaszcza przed dokonaną kilka lat temu zmianą modelu prowadzenia dochodzenia kanonicznego. Doświadczenie wskazuje na to, że w wielu wypadkach zachodzi konieczność podjęcia dodatkowych czynności w obszarze postępowania kanonicznego.

***
Michał Królikowski (ur. 1977), doktor habilitowany nauk prawnych, profesor prawa karnego na Uniwersytecie Warszawskim, adwokat. W latach 2006–2011 był dyrektorem Biura Analiz Sejmowych, w latach 2011–2014 wiceministrem sprawiedliwości, a w latach 2009–2015 członkiem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przy ministrze sprawiedliwości. Członek Zespołu KEP ds. kontaktów z Państwową Komisją ds. Pedofilii. Oblat benedyktyński, członek Zespołu Laboratorium „Więzi”. Mieszka z rodziną w Lipowie pod Warszawą.